Χαράλαμπος Κανόνης (Δημ. Σαραντάκος) 8 – Η συμμετοχή στην Αντίσταση

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, το βιβλίο του πατέρα μου «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», το πρώτο μη επιστημονικό βιβλίο του.

Ο Κανόνης ήταν Μυτιληνιός, γεωπόνος, υπάλληλος της ΑΤΕ, συνάδελφος και επιστήθιος φίλος του παππού μου, στέλεχος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο, στον εμφύλιο.

Κανονικά οι δημοσιεύσεις γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Στη σημερινή όγδοη συνέχεια περναμε στο τρίτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους του βιβλίου, και ξαναβρίσκουμε τον Κανόνη και τη συμμετοχή του στην Αντίσταση.

Τιμή σ’ εκείνους, όσοι στην ζωή των
όρισαν να φυλάττουν Θερμοπύλες
Κωνσταντίνος Καβάφης

Ο Χαράλαμπος ο Κανόνης οργανώθηκε στο ΕΑΜ μαζí με το Νίκο το Σαραντάκο, αμέσως μόλις σχηματίστηκαν εαμικές οργανώσεις στο νησί. Από το Δεκέμβρη του 1941 οι δυο φίλοι είχαν προσχωρήσει στο ανασυγκροτημένο Κομμουνιστικό Κόμμα. Τους είχε στρατολογήσει ένας άλλος τραπεζικός υπάλληλος, ο Μήτσος Χαραλαμπίδης της Εθνικής.

Ο Κανόνης, που σα γεωπόνος της Αγροτικής Τράπεζας, γύριζε συνεχώς στο χωριό, βοήθησε πολύ στο στήσιμο εαμικών οργανώσεων στην ύπαιθρο. Ταυτόχρονα μεσολαβούσε για την αποστολή τροφίμων από τα χωριά κατευθείαν στους κα-ταναλωτικούς συνεταιρισμούς, που είχαν δημιουργηθεί στη Μυτιλήνη, χωρίς τη μεσολάβηση των μαυραγοριτών. Για τις μετακινήσεις του χρησιμοποιούσε ποδήλατο, για την κυκλοφορία του οποίου η διεύθυνση της Τράπεζας είχε βγάλει ειδική άδεια από τις γερμανικές αρχές.

Τα βράδια μαζεύονταν όπως και πριν στου Σαραντάκου για κουβέντα, αλλά και για ν’ ακούσουν τις ειδήσεις από ένα παράνομο ραδιόφωνο, που είχε φτιάσει μόνος του ο πολυμήχανος φίλος του. Οι Γερμανοί μπαίνοντας στη Μυτιλήνη κατασχέσανε όλα τα ραδιόφωνα του νησιού. Βρήκαν το μέτρο αυτό πιο λυσιτελές από το σφράγισμα που είχαν επιβάλλει στους δέκτες των αθηναίων και σαλονικιών. Ελάχιστα ραδιόφωνα αφέθηκαν σε ορισμένα καφενεία καθώς και σε σπίτια γερμανοφίλων, που φιλοξενούσαν Γερμανούς αξιωματικούς.

Ο Σαραντάκος δεν τo ‘βαλε κάτω. Στη σοφίτα του σπιτιού του είχε εγκαταστήσει, από τότε που παντρεύτηκε, πλήρες εργαστήριο πολλαπλών δραστηριοτήτων. Ήταν ικανότατος, αν και αυτοδίδακτος, ηλεκτρονικός και το να φτιάσει δέκτη βραχέων ήταν γι’ αυτόν παιχνιδάκι. Το παράνομο ραδιόφωνο μονταρίστηκε κάτω από ένα ξύλινο σκαμνί, που ο Κανόνης το ονόμασε «ο τρίπους της Πυθίας» και έτσι οι δυο φίλοι άκουγαν κάθε βράδυ τα δελτία ειδήσεων του Λονδίνου, της Μόσχας και του Καΐρου.

Από το φθινόπωρο του 1942 ως την άνοιξη του 1943 η Οργάνωση εδραιώθηκε για καλά στη Λέσβο. Σ’ αυτή την περίοδο οργανώθηκαν οι πιο ζωντανοί Mυτιληνιοί, αυτοί που στα επόμενα χρόνια άπλωσαν το ΕΑΜ σ’ όλο το νησί και τούδωσαν τον καθολικό και παλλαϊκό χαρακτήρα του.

Ιδιαίτερα ισχυρή ήταν η παρουσία των διανοουμένων στο ΕΑΜ. Αυτό είχε σαν άμεση συνέπεια την πνευματική άνθιση σ’ όλους τους τομείς της Τέχνης . Ανασυγκροτήθηκε ο παλιός Φιλοτεχνικός Όμιλος Μυτιλήνης, ο ιστορικός ΦΟΜ, που τώρα τον καθοδηγούσαν στελέχη του ΕΑΜ, όπως ο Παναγιώτης Βουλαλάς και της ΕΠΟΝ, όπως ο Κώστας Βουδούρης, ο Γιώργος ο Χατζηπαυλής, ο Αργυρής ο Αραβανόπουλος, ο Αρίστος ο Πολυχρονιάδης, ο Θανάσης ο Πολυχρονιάδης και άλλοι νεολαίοι και πολύ σύντομα η Μυτιλήνη γνώρισε θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, εκθέσεις και διαλέξεις υψηλής ποιότητας. Πολύ βοήθησε στο θεατρικό τμήμα του ΦΟΜ ο αρχαιολόγος και σκηνοθέτης Στρατής Παρασκευαΐδης. Με την καθοδήγηση του εαμίτη καθηγητή του Γυμνασίου Μίλτη Παρασκευαΐδη και παιδιών της μαθητικής ΕΠΟΝ, εκδόθηκε από τους μαθητές των τελευταίων τάξεων του Γυμνασίου περιοδικό στην αρχή χειρόγραφο, όπως η παλιά εκείνη «Νιότη» με τίτλο «Μαθητικές Σελίδες», αργότερα όμως έντυπο με τίτλο «Λεσβιακά Γράμματα», που κάτω από τη μύτη της γερμανικής λογοκρισίας περνούσε τις ιδέες της Αντίστασης σε πλατιά στρώματα της λεσβιακής κοινωνίας και ιδίως των νέων.

Η κακή διαχείριση και τα πολυάριθμα οικονομικά σκάνδαλα, που χαρακτήριζαν τη διοίκηση των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης υπό τον Ιάκωβο, και η πίεση της κοινής γνώμης, ανάγκασαν τον κατοχικό Νομάρχη και τους Γερμανούς προϊσταμένους του Βάλτερ και Τόλιγκερ, να δεχτούν τη σύσταση εξεταστικής επιτροπής, που θα ερευνούσε και θα έλεγχε τα οικονομικά των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων. Και αυτή η επιτροπή, που την απάρτιζαν υπάλληλοι της Αγροτικής Τράπεζας, δικηγόροι και εφοριακοί, ήταν κάτω από την καθοδήγηση του ΕΑΜ. Δυο από τα μέλη της ήταν ο Κανόνης και ο Σαραντάκος.

Η επιτροπή άρχισε τις εργασίες της το Δεκέμβρη του 1943. Πολύ γρήγορα διαπιστώθηκαν σοβαρότατες ατασθαλίες και παραλείψεις, που στοιχειοθετούσαν μεγάλο οικονομικό σκάνδαλο. Το Μάρτιο του 1944 η επιτροπή ήταν έτοιμη να δώσει το πόρισμά της στο Νομάρχη. Τότε ακριβώς οι Γερμανοί έπιασαν όλα τα μέλη της επιτροπής, μαζί και μ’ άλλους πολίτες και τους έκλεισαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Διδασκαλείου. Ο μόνος που ξέφυγε τη σύλληψη κι αργότερα πέρασε στη Μέση Ανατολή, ήταν ο δικηγόρος Τάκης Αμπατζής.

Η σύλληψη ομήρων την παραμονή της 25ης Μαρτίου 1944 δεν ήταν κάποιο τυχαίο και ξεκάρφωτο γεγονός. Από καιρό η ύπαιθρος του νησιού βρισκόταν σε αναβρασμό. Η δράση του ΕΑΜ είχε πλατύνει και περνούσε σε ανώτερα επίπεδα. Ωρίμαζε η δημιουργία ένοπλων τμημάτων στην ύπαιθρο και ετοιμαζόταν η κυκλοφορία παράνομων αντιστασιακών εφημερίδων. Λίγες μέρες πριν από τις συλλήψεις ο διοικητής της Γκεστάπο, ο θηριώδης σε διαστάσεις και σε συμπεριφορά Χανς Βούντερλιχ, πήγε ο ίδιος να συλλάβει το Μανώλη Λαμπαδαρίδη, στο μαγαζάκι που είχε ο τελευταίος στην αγορά κοντά στο Πηγαδέλι. Ο Λαμπαδαρίδης μπόρεσε να κλειδώσει τον γκεσταπίτη στο μαγαζί και να φύγει. Πιάστηκε όμως λίγο αργότερα και κλείστηκε στα κρατητήρια της Γκεστάπο, όπου βασανίστηκε άγρια. Παρ’ όλα αυτά δύο μέρες μετά κατάφερε να δραπετεύσει. Το γεγονός αυτό γέμισε με ενθουσιασμό τον κόσμο.

Εκτός απ’ αυτό όμως, όσο πλησίαζε η εθνική γιορτή, έφταναν στους Γερμανούς μηνύματα για επαναστατικές εκ-δηλώσεις στην Αγιάσο, το ορεινό κεφαλοχώρι με τη μακρόχρονη αγωνιστική παράδοση και στον Μανταμάδο, άλλο σημαντικό χωριό στα βόρεια του νησιού. Οι γερμανοί αποφασίσαν να στείλουν στρατιωτικά τμήματα στα ατίθασα κεφαλοχώρια και όπως συνήθιζαν έπιασαν αρκετούς ομήρους στην πόλη.

Όπως δεν ήταν τυχαίο το γεγονός της σύλληψης των ομήρων, έτσι δεν ήταν αυθαίρετη η επιλογή των προσώπων, που πιάστηκαν. Στην πλειοφηφία τους ήταν μέλη της εξεταστικής επιτροπής των οικονομικών των Φιλανθρωπικών Κα-ταστημάτων.

Ο Κανόνης με το Σαραντάκο ξεχώρισαν από την πρώτη μέρα στο Στρατόπεδο Συγκέντρωσης, για την ψυχραιμία, την ευψυχία και το κέφι τους. Η συμπεριφορά τους έδινε κουράγιο κι αισιοδοξία και στους άλλους συγκρατούμενούς τους. Όταν έβλεπαν τίποτα ψοφοδεείς να μαζεύονται σε καμιά γωνιά και να κλαιν τη μοίρα τους, σκορπώντας έτσι την αποθάρρυνση και σε άλλους, είχαν έναν αλάνθαστο τρόπο να τους κάνουν να σταματήσουν: Πήγαιναν δίπλα τους κι άρχιζαν να ψέλνουν τη νεκρώσιμη ακολουθία — η συγκέντρωση των θρηνωδών διαλυόταν αμέσως.

Οι δυο φίλοι συνέχισαν και μέσα στο Στρατόπεδο τις σκακιστικές μονομαχίες τους με ένα αυτοσχέδιο σκάκι, που φτιάξαν με πιόνια από ψίχα ψωμιού.

Έντεκα μέρες μετά τη σύλληψή τους, στη νύχτα της 3 προς 4 Απριλίου 1944, καταδρομείς του Ιερού Λόχου, του Ελληνικού Στρατού της Μέσης Ανατολής, που έφτασαν ως τις ακτές της Μυτιλήνης με υποβρύχιο, χτύπησαν το κτίριο της Γκεστάπο, που ήταν τελείως ανυπεράσπιστο σε προσβολή από τη θάλασσα. Σκοτώθηκαν ο διοικητής της Χανς Βούντερλιχ, ο υπασπιστής του Νόσκε και αρκετοί Γερμανοί. Ένα απόσπασμα από τους καταδρομείς με επικεφαλής το λέσβιο αξιωματικό Μίμη Γαληνό, χτύπησε το Διδασκαλείο, σκοτώνοντας τους τρεις Γερμανούς που βρήκαν εκεί και ένα χω-ροφύλακα, που θεώρησε καλό να πυροβολήσει τους ιερολοχίτες.

Οι καταδρομείς ανακοίνωσαν στους κρατούμενους ότι είναι ελεύθεροι. Εκείνοι ζήτησαν να τους πάρουν μαζί τους. Τους ανακοινώθηκε πως αυτό ήταν αδύνατο γιατί δε χωρούσαν στο υποβρύχιο. Τότε οι κρατούμενοι ζήτησαν να τους δοθούν τουλάχιστον όπλα, ώστε να μπορέσουν φεύγοντας, να υπερασπίσουν τη ζωή τους. Ούτε όμως όπλα περίσσευαν. Τότε με πρωτοβουλία του Κανόνη αποφασίστηκε να μείνουν όλοι στο Στρατόπεδο.

Οι Γερμανοί μετά την αποχώρηση των ιερολοχιτών συγκέντρωσαν όλους τους κρατούμενους στο υπόγειο της Ορτς Κομαντατούρ και ετοιμάστηκαν να τους εκτελέσουν, γιατί αρχικά νόμισαν πως έγινε επιδρομή ανταρτών. Όταν εξακρίβωσαν την αλήθεια τους ξαναμεταφέραν στο Στρατόπεδο.

Τέλη Μαΐου, με την ευκαιρία των γενεθλίων του Χίτλερ, οι Γερμανοί απόλυσαν πολλούς κρατούμενους κι ανάμεσά τους και τους ομήρους που έπιασαν στις 24 Μαρτίου. Ο Κανόνης με το Σαραντάκο ξαναγύρισαν στην υπηρεσία τους στην Τράπεζα και στην εξεταστική επιτροπή. Τέλη Ιουνίου η Οργάνωση τους ειδοποίησε να ετοιμαστούν να περάσουν στην παρανομία, γιατί υπήρχαν πληροφορίες πως θα τους ξανάπιαναν.

Οι πληροφορίες αυτές δεν ήταν αβάσιμες. Η επιμονή τους να ξαναλειτουργήσει η επιτροπή ενόχλησε αρκετούς. Ήταν όμως και κάτι άλλο. Μέσα στον πρώτο μήνα από την απόλυσή τους από το Στρατόπεδο, με αντολή της Οργάνωσης του ΕΑΜ πρωτοστάτησαν στη σύγκληση πλατιάς σύσκεψης με θέμα τον επισιτισμό. Στη σύσκεψη αυτή οι εκπρόσωποι των μεγαλεμπόρων του λαδιού κάτω από την πίεση του κόσμου υποχρεώθηκαν να καταθέσουν τεράστιες ποσότητες λαδιού, με τις οποίες δημιουργήθηκε ένα κεφάλαιο σα βάση για ανταλλαγές με άλλα τρόφιμα. Τη διαχείριση του κεφαλαίου αυτού ανάλαβε μια Επιτροπή Επισιτισμού, που εκλέχτηκε από τη σύσκεψη. Η Επιτροπή αυτή, που την αποτελούσαν τέσσερις απλοί άνθρωποι του λαού, ο υπάλληλος της Εθνικής Τράπεζας Γιώργος Βενέτης, ο αρτεργάτης Μιχάλης Βαΐτης, ο ράφτης Μιχάλης Σάββας και ο εργάτης γης Στρατής Μουφλουζέλης, λειτούργησε σ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής, αλλά και μετά την απελευθέρωση, σαν όργανο πια της λαϊκής εξουσίας.

Η συνέχεια στο επόμενο. Επειδή όμως αναφέρθηκε το περιστατικό με το αυτοσχέδιο σκάκι που είχαν στο στρατόπεδο, φτιαγμένο από ψίχα ψωμιού, ας κλείσουμε με το ποίημα που έγραψε ο παππούς μου για το ίδιο θέμα.

ΤΟ ΣΚΑΚΙ

Μας κουβαλήσαν στο στρατόπεδο ένα βράδυ.
Εμένα πρώτα, το Χαράλαμπο μετά.
Το Χαριλή καί τον Αλέκο από κοντά
κι άλλους πεντέξι. Αλάκερο κοπάδι.
Κι είμαστε αλήθεια … Κι ας το πούμε ειλικρινά.
ένα κοπάδι από σκιαγμένα ζωντανά.

Φόβος και τρόμος μας συνείχε στην αρχή.
Όλοι φοβούνται. Αυτή ναι η αλήθεια.
Μα, φαίνεται, πως όλα είναι συνήθεια…
Σιγά – σιγά τρυπώνει η ελπίδα στην ψυχή.
κι αν κάπου εκεί παραμονεύει ο χάρος
μαθαίνεις να τονε κοιτάς με κάποιο θάρρος.

Σε δυο – τρεις μέρες ξέφτισαν οι τρόμοι
έστρωσε ένας ρυθμός κάποιας ζωής.
Κι εξόν από δυο – τρεις ψοφοδεείς
που τρέμαν και στον ύπνο τους ακόμη
εμείς οι άλλοι, ας πούμε, οι «δυνατοί»
ζούσαμε μια ζωή σχεδόν υποφερτή.

Είμασταν πιότερο απ’ αδέρφια με το Λάμπη.
Κι άνεργοι εδώ που μας μαντρίσαν οι ναζήδες
νάχαμε σκάκι και να κάναμε παρτίδες…!
«Πολιτισμένοι» οι Γερμανοί δεν επιτρέψαν νάμπει.
Δεν έπρεπε όμως το δικό τους να περάσει.
Παίζαμε με ένα, που με ψίχα είχανε φτιάσει.

Είτανε λίγο τότε το ψωμί
και μια μπουκιά μονάχα είτανε κάτι
και φυσικά, δεν είμασταν χορτάτοι,
ωστόσο μ’ οποιαδήποτε τιμή
θες από πείσμα, θες από μεράκι
εμείς το κονομήσαμε το σκάκι.

Advertisement