Από πού βγαίνει το καρπούζι; (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και κάμποσο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το δέκατο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων άρθρων.

Στο σημερινό άρθρο, ο Νίκος Νικολάου ασχολείται με ένα φρούτο της εποχής, το καρπούζι, αλλά από ετυμολογική άποψη -και συνομιλεί με παλιότερα άρθρα του ιστολογίου.

Αρχική μορφή εδώ.

Η συμβολή μου εδώ παίρνει τη μορφή κονσέρβας: αναδημοσιεύω άρθρα που είχα γράψει στην Κβόρα, το 2016 και 2017, εμπλουτισμένα και μεταφρασμένα.

Το συγκεκριμένο άρθρο συγγενεύει με άρθρο που έχει ήδη δυο φορές εμφανιστεί εδώ κονσέρβα από τον ίδιο το Νίκο το Σαραντάκο: Το ελληνικό πεπόνι με τα πολλά ονόματα (ύστατη μορφή: Ο βασιλιάς του καλοκαιριού;)

Το άρθρο του Νίκου για το καρπούζι αναφέρει:

Εμείς βέβαια το λέμε καρπούζι, το οποίο είναι τουρκικό δάνειο (karpuz), αν και δεν είναι σαφές από πού το πήραν οι Τούρκοι. Και οι Ρώσοι, που το λένε Αρμπούζ, από τα τούρκικα πρέπει να το έχουν πάρει.

[…]

Το ήξεραν οι αρχαίοι το καρπούζι; Οι γνώμες διίστανται. Είναι μάλλον βέβαιο πως η κοιτίδα του καρπουζιού είναι η τροπική Αφρική, οι δε Αιγύπτιοι σαφώς το γνώριζαν –το έβαζαν και στους τάφους των Φαραώ, βρίσκω κάπου· στου Τουταγχαμών τον τάφο έχουν βρεθεί σπόρια καρπουζιού. Ο Γεννάδιος υποστηρίζει λοιπόν ότι είναι αδύνατο οι αρχαίοι Έλληνες, που είχαν διαρκή επικοινωνία από πολύ παλιά με τους Αιγυπτίους, να μη γνώριζαν το καρπούζι.

Σε ανύποπτο χρόνο, ανέφερα στην Κβόρα την πρόταση του Νικόλαου του Κονεμένου να αντικαταστήσει το τουρκικό καρπούζι με το χειμωνικό. (Αγγλόγλωσσος ιστότοπος γενικού ενδιαφέροντος είναι η Κβόρα, αλλά έλεγα και γω τα δικά μου.)

Οπότε ο τούρκος Κβορανός Ali Berat απόρησε, και με ρώτησε.

Μα δεν είναι ελληνικό το karpuz; Κοίταξα στο ετυμολογικό λεξικό, και μου είπε πως βγαίνει από το καρπόω

(Όπως είπε ο Νίκος: «δεν είναι σαφές από πού το πήραν οι Τούρκοι».)

Η πρώτη μου σκέψη ήταν πως, το να παράγεται το καρπούζι από το καρπός αποτελεί μια ιδέα τόσο κουφή, που μόνο στην πλάκα αναφέρεται. Όπως μάλιστα είχα αναφέρει, προκύπτει στον ελληνόγλωσσο ιστό μόνο στο σατιρικό Καινούργιες λέξεις III («Πρόκειται για γνησία αρχαία ελληνική οπώρα, η οποία έθελξε και τους τουρκεστανούς εισβολείς, εξού και το τουρκοπρεπές γλωσσικό ένδυμα.» Το παράγει μάλιστα από το σκοπίμως ασυνάρτητο υποκοριστικό καρπός-διον.) Α, προκύπτει και σε διστακτικό σχόλιο που έχει γίνει εδώ το 2010, στην πρώτη ανάρτηση: «Αποκλείεται η λέξη καρπουζ να είναι αντιδάνειο; Από τους «καρπούς»; Λέμε τώρα.»

Οπότε η απορία του Αλί Μπεράτ, και το ενδεχόμενο να αποτελεί αντιδάνειο το καρπούζι, με ξαπόστειλε σε πέντε ετυμολογικά άρθρα, και κίνησε και μένα και τη φίλη μου τη Δήμητρα Τριανταφυλλίδου να ψάξουμε την προϊστορία του καρπουζιού.

Το πόρισμα είναι πως, παρά την τιμή που μας κάνει ο Νισανιάν (γιατί βέβαια το ετυμολογικό του λεξικό της Τουρκικής έψαξε ο Αλί), όχι, το καρπούζι δεν παράγεται από το καρπός. Όμως το ταξίδι για να βρούμε τις καταβολές της λέξης, αλλά και του φρούτου, έχει μπόλικο ψωμί.

Συμβουλεύτηκα τις εξής πρόχειρες πηγές:

• karpuz (λεξικό Νισανιάν)
• karpuz (αγγλικό Βικιλεξικό)
• Paul Horn: Grundriss der Neupersischen Etymologie (Σχέδιο νεοπερσικής ετυμολογίας)
• خربزه (xarboz: αγγλικό Βικιλεξικό)
• Watermelon («Το καρπούζι», από το ιστολόγιο Polyglot Vegetarian «Ο πολύγλωσσος χορτοφάγος»)

Εκδοχή πρώτη. Ο Νισανιάν παράγει το karpuz από το «περσικό xarbūz ~ ελληνικό karpos», κάπως αποφθεγματικά· πιο αναπτυγμένη αναφορά εμφανίζεται στο Βικιλεξικό:

Από το οθωμανικό τουρκικό قارپوز‏ (karpuz, «πεπόνι»), από το περσικό خربز‏ (xarboz, «πεπόνι») με πιθανή επιρροή από το ελληνικό καρπός, και τα δύο από το αρχαιοελληνικό καρπός, από το πρωτοϊνδοευρωπαϊκό *kerp– («κόβω, pluck, θερίζω»), από το *(s)ker– («κόβω»).

Η ετυμολογία που δίδει το Βικιλεξικό (που μάλλον την ξεσήκωσε από αρτιότερη μορφή του Νισανιάν) φαίνεται να λέει πως το περσικό xarboz προέχεται από το καρπός, πως τα τουρκικά δανείστηκαν το xarboz ως karpuz, και πως το αρχικό k εμφανίστηκε επειδή η λέξη δέχτηκε πάλι επιρροή στα τούρκικα από το καρπός.

Αυτά λέει τα τουρκικό λήμμα στο Βικιλεξικό. Το κακό με το Βικιλεξικό είναι πως μαζεύει ετυμολογίες από κάθε λογής λεξικά, σε κάθε λογής γλώσσες. Το καλό είναι πως αυτό μας επιτρέπει να κάνουμε τις δικές μας αντιβολές σχετικά εύκολα. Και το περσικό λήμμα xarboz στη Wiktionary, άλλα λέει.

Η περσική λέξη σήμερα εννοεί το πεπόνι και όχι το καρπούζι· στα περσικά το καρπούζι είναι hindewāne «ινδικό φρούτο» (από τη γλώσσα Πάστο του Αφγανιστάν), ή battīx indi «ινδικό πεπόνι». (Και όπως ημέτεροι επιδίωξαν να ξετουρκέψουν τα ελληνικά, έτσι και έτεροι επιδιώκουν να ξεϊνδέψουν την Πάστο, και να αντικαταστήσουν τη λέξη hindwana με islamnama: «Το καρπούζι στην Πάστο λέγεται hindwana, που είναι λάθος και αντιισλαμικό, γιατί αντιπροσωπεύει τους ινδουϊστές και την απόκλισή τους από το μουσουλμανικό σωστό δρόμο. Εδώ και καιρό εκδιώχτηκαν οι ινδουϊστές από την πατρίδα μας των αγνών, αλλά το όνομά τους παραμένει στη γλώσσα, και ευτυχώς το προσέξαμε πρόσφατα.»)

Αλλά το xarboz εξαπλώθηκε σε πολύ μεγάλη απόσταση από την Περσία. Όπως καταγράφει το Βικιλεξικό, συγγενική λέξη απαντά στα ανατολικοσλαβικά, στα γεωργιανά, στα μεσαιωνικά αρμενικά, στις τουρκογενείς γλώσσες, και σε όλες τις γλώσσες των Βαλκανίων, πάντα με την έννοια «καρπούζι» (με εξαίρεση τα ουκρανικά, όπου σημαίνει την κολοκύθα). Έχει επίσης εξαπλωθεί στα αραβικά, τα σανσκριτικά, και τα μαράτι, με την έννοια «πεπόνι». Η λέξη δηλαδή απαντά από τη Λεττονία μέχρι την Γκόα, και από την Ελλάδα μέχρι το Καζαχστάν.

Το xarboz όμως από πού προέρχεται;

Εκδοχή δεύτερη. Είδαμε πως ο Νισανιάν το θέλει από το καρπός.  Είδαμε πως ο Νισανιάν το θέλει από το καρπός. Το ετυμολογικό λεξικό του Paul Horn όμως το παράγει από την περσική έκφραση «γαϊδουράγγουρο», δηλαδή θεόρατο αγγούρι. Ο συνδετικός κρίκος κατ’ αυτόν είναι η λέξη xarbōǰīnā, που την αποδίδει στην γλώσσα Παχλαβί (την Παρθική): το γλωσσάρι που αναφέρει δίδει το πεπόνι ως khar-buzak, και το αγγούρι ως bōǰīnā. Δηλαδή xarbōǰīnā «γαϊδουράγγουρο» > xarbuzak «πεπόνι» > xarboz.

Ο Νισανιάν αυτό το θεωρεί παρετυμολογία: θα άκουσαν λέει οι πέρσες ξενικό όρος σαν, λέμε τώρα, το καρπός, προσπάθησαν να το συνδέσουν με όρο γηγενή, και έβγαλαν το γαϊδουράγγουρο. Και εντάξει, όλα γίνονται· αλλά για να πήραν τη λέξη για το πεπόνι από τους έλληνες, θα έπρεπε οι πέρσες να έμαθαν το ίδιο το πεπόνι από τους έλληνες.

Η Εκδοχή τρίτη δεν είναι ούτε ελληνική ούτε περσική. Ο Paul Pelliot παράγει τη λέξη από το σανσκριτικό trapusa (Colocynthis citrullus, η κυπριακή πικραγγουριά, σε αντίθεση με την ελλαδική πικραγγουριά Ecballium elaterium, και κολοκυνθίδα στο Διοσκουρίδη). Και πάλι ο Pelliot θέλει να δούλεψε παρετυμολογία για να βγάλει από το trapusa, xarbōǰīnā. Το επιχείρημά του ενισχύει το ότι σε ορισμένες διαλέκτους της περσικής, το καρπούζι λέγεται tarboze· στη Μαράτι ṭarbūj (ενώ στα σανσκριτικά εμφανίζεται ως kharbūja)· και στην Πάστο (όπου θέλουν να ξεϊνδέψουν τη γλώσσα), το tarbuja σημαίνει «καρπούζι», και το xarbuja «πεπόνι».

Λοιπόν. Τρεις εκδοχές έχουμε. Περσικό (Χορν). Ελληνικό, με περσική παρετυμολογία (Νισανιάν). Σανσκριτικό, με περσική πάλι παρετυμολογία (Πεγιό).

Πώς διαλέγουμε;

Διαλέγουμε με βάση την ιστορία του καρπουζιού και του πεπονιού.

Το καρπούζι προέρχεται από τη νότια Αφρική, και ήταν ήδη γνωστό στην Αίγυπτο τη βʹ π.Χ. χιλιετηρίδα. Αναφέρονται στους Αριθμούς ιαʹ 5 ως אֲבַטִּיחִ ’ăḇaṭṭiḥ, φρούτο από την Αίγυπτο που πεθυμούν οι ισραηλίτες στην έρημο. (Το εβραϊκό ’ăḇaṭṭiḥ συγγενεύει με το αραβικό baṭṭīḵ «πεπόνι, καρπούζι», που το είδαμε στην Πάστο ως battīx indi, και που μας είναι πιο γνώριμο στην κυπριακή λέξη για το καρπούζι: πατίχα.)

Η κολοκυνθίδα, το σανσκριτικό trapusa του Πεγιό, και το καρπούζι προέρχονται από κοινό πρόγονο, και η κολοκυνθίδα απαντά στη Μεσόγειο και την Ασία.

Τα καρπούζια λέγονται στα Περσικά ινδικά, hindewāne, και αυτό μας δείχνει πως τα καρπούζια ήρθαν στην Περσιά εξ ανατολής. Τα καρπούζια καλλιεργήθηκαν στην Ινδία τον ζʹ αι., και η Ινδία σίγουρα αποτέλεσε αφετηρία για την εξάπλωσή τους· η Ισπανική και Γαλικιανή λέξη για το καρπούζι, sandía., προέρχεται από το αραβικό سِنْدِية sindiyyah, «από το Σινδ» (δίπλα στον Ινδό ποταμό), και καρπούζια καλλιεργούνταν στην Κόρδοβα ήδη το 961. Αλλά αν εξαπλώθηκαν τα καρπούζια και από την Περσία, και οι Πέρσες εξομοίωναν καρπούζια και πεπόνια (xarboz), τότε επόμενο θα ήταν η περσική λέξη για το πεπόνι να συνοδεύει την πορεία του καρπουζιού από την Περσία στη Ρωσία, στην Τουρκία, και στη Γεωργία.

O Berthold Laufer (Sino-Iranica σελ. 443 εξ.) πραγματεύεται την εξάπλωση του καρπουζιού. Δέχεται πως το «ινδικό πεπόνι» δεν μπορεί να ήταν γηγενές στην Περσία για να το λένε έτσι, και θεωρεί και αυτός το «γαϊδουράγγουρο» παρετυμολογία. Αλλά θεωρεί πως το καρπούζι μεταδόθηκε από την Περσία στην Κεντρική Ασία και από κει στην Κίνα: ο κινεζικός όρος 西瓜 xíguá «καρπούζι» εννοεί «δυτικό πεπόνι», και η Νέα Ιστορία των Πέντε Δυναστιών λέει πως ήρθε από το Τουρκεστάν· είχε φτάσει στην Κίνα το ιʹ αι. Το t του tarbuz, που εμφανίζεται στα μογγολικά και την «Τουρκί» (τουρκμενικά;) ο Λάουφερ το θεωρεί τουρκική ανομοίωση· και τις σανσκριτικές λέξεις για το καρπούζι τις θεωρεί όλες λεξιπλασίες πρόσφατες.

Ο Λάουφερ παίρνει με τις λεμονόκουπες τη θεωρία κάποιου πως το 西瓜 xíguá προέρχεται από το σικύα «αγγούρι». Πάντως οι Ρωμαίοι θεωρούσαν τα πεπόνια είδος αγγουριού (cucumis), και το «γαϊδουράγγουρο» μας λέει πως το ίδιο σκεφτόταν οι Πέρσες. Ο Λάουφερ είναι σίγουρος πως οι αρχαίοι έλληνες αγνοούσαν το καρπούζι, αν και το πέπων, που αρχικά σήμαινε ώριμο (αγγούρι), απέκτησε την έννοια «πεπόνι» σχετικά νωρίς, ίσως και από τον Ιπποκράτη.

Είπαμε πως θα εξηγήσουμε την προέλευση της λέξης καρπούζι, με βάση την πορεία που εξαπλώθηκε το φρούτο καρπούζι. Η μπλεγμένη πορεία του φαίνεται να είναι η εξής:

• Ναμίμπια > … > Αίγυπτος > Ισραήλ > … Ιράν, Ινδία
  • Ιράν > Ινδία (περσικά ονόματα για το καρπούζι, υστεροσανσκριτικά ονόματα)
  • αλλά και Ινδία > Ιράν («ινδικό πεπόνι»)
• Ινδία > Ανδαλουσία («από το Σινδ»)
• Ιράν > Αρμενία, Γεωργία, Ρωσία, Ουκρανία, Οθωμανική Αυτοκρατορία
• Ιράν > Κεντρική Ασία > Κίνα

Η πιο απίθανη εκδοχή παραμένει αυτή του Νισανιάν. Υπάρχει μικρό ενδεχόμενο το καρπούζι να το γνώριζαν οι αρχαίοι έλληνες, και μάλλον το γνώριζαν οι Ρωμαίοι. Αλλά ο Νισανιάν έχει την απαίτηση, όχι μόνο να έμαθαν οι Πέρσες το καρπούζι από ελληνόφωνους, αλλά και να το καλούσαν οι ελληνόφωνοι με τον παντελώς αφηρημένο όρο καρπός. Τα ελληνικά και τα λατινικά είχαν ήδη γενικό όρο για τα κολοκυνθοειδή (cucurbitaceae), και θα το χρησιμοποιούσαν και για το καρπούζι· και ο όρος αυτός ήταν «αγγούρι», cucumis/σικύα. Αλλά δεν πέρασε το σικύα ως καρπούζι στην Περσία· και είναι απίθανο να μεταπήδησε το σικύα από την Ελλάδα κατευθείαν στην Κίνα.

Το γηγενές περσικό «γαϊδουράγγουρο» είναι ύποπτο, όχι γιατί λέει το καρπούζι αγγούρι (αυτό το έκαναν οι έλληνες και οι ρωμαίοι για τα πεπόνια), αλλά γιατί βγάζει μάτι σαν παρετυμολογία. Πάντως η Περσία είναι πιο κοντά στην Αίγυπτο απ’ ό,τι η Ινδία· θα περιμέναμε οι Πέρσες να μάθουν το καρπούζι πριν τους Ινδούς. Και η Περσία ήταν η αφετηρία της μεγαλύτερης εξάπλωσης λέξης για το καρπούζι.

Αλλά η Ινδική ετυμολογία είναι πιο λογικοφανής· η κολοκυνθίδα είναι όχι απλώς κολοκυνθοειδές, αγγούρι είτε πεπόνι, αλλά συγκεκριμένα αγριοκάρπουζο. Και το καρπούζι σίγουρα ταξίδεψε από την Ινδία στην Περσία, ως «ινδικό πεπόνι», έστω και αν ενδεχομένως πηγαινοερχόταν ανάμεσα στις δυο περιοχές.

Σ’ αυτό το σημείο, προσθέτω το εκτενές σχόλιο που μου έκανε η Δήμητρα Τριανταφυλλίδου:

Πρώτα απ’ όλα, η National Geographic The 5,000-Year Secret History of the Watermelon) λέει πως το φυτό προήρθε από τη ΒΑ Αφρική, και καλλιεργήθηκε όχι για τη γεύση του, αλλά για το νερό του. Τα αρχαία καρπούζια ήταν πικρά, αλλά στην έρημο θα είχανε γεύση σαν μέλι. Ιδίως για τους ισραηλίτες που περιπλανιώνταν στην έρημο. Αλλά αφού ούτε η Ελλάδα ούτε η Μικρά Ασία είχανε ίδια έλλειψη νερού με την Αίγυπτο, δεν υπήρχε λόγος να εξαπλωθεί το καρπούζι στους έλληνες, σε σημείο να αποκτήσει ιδιαίτερο όνομο.

Όπου και αν πρωτοφύτρωσε, το φρούτο μπορεί να ταξίδεψε δια ξηράς από το Κέρας της Αφρικής ή το Σινά στην Αραβική χερσόνησο, και μετά στην Περσία και την Ινδία (όπως ταξίδεψε και ο Homo sapiens).

Μπορεί και να ταξίδεψε σε καράβι. Σε κάποια στιγμή το σουλτανάτο του Ομάν κατείχε τα εξής εδάφη:

Στην πρώτη περίπτωση έχει ερήμους και καραβάνια· στη δεύτερη, θαλάσσιο εμπόριο. Ο κόσμος πηγαινοέρχεται ανέκαθεν αυτά τα μονοπάτια. Το καρπούζι περιέχει νερό καθαρό, και μεταφέρεται εύκολα. Και σε όποιο λιμάνι φτύσεις σπόρι, φυτρώνει καινούργιο.

Μπορεί δηλαδή να κατέληξε στην Ινδία χωρίς να κάνει ιδιαίτερη εντύπωση στην Περσία, και χωρίς να αποκτήσει εκεί δικό του όνομα. Μέχρι την ελληνιστική εποχή ήταν περισσότερο ψυκτικό και διουρητικό (σαν το πικράγγουρο της παραδοσιακής ελληνικής ιατρικής), παρά επιδόρπιο.

Και ξάφνου το βʹ μ.Χ. αι. αρχίζουν να γίνονται επιδόρπιο, αλλά μέχρι το εʹ μ.Χ. αι. είναι πορτοκαλιά και όχι κόκκινα. Μοιάζουν δηλαδή… πεπόνια. Μπορεί η ινδική λέξη που ήρθε από την ανατολή, μαζί με την καλύτερη (γλυκότερη) και κόκκινη παραλλαγή του φρούτου, να οικειοποιήθηκε μία από τις συγγενικές λέξεις του εβραϊκού ăḇaṭṭiḥ, οπότε τότε αποκτήσαμε ξεχωριστές λέξεις για το πεπόνι και το καρπούζι.

Είμαι σίγουρη πως μόλις καλλιέργησε κάποιος τα πρώτα γλυκά, κόκκινα καρπούζια, τα φυτά θα εξαπλωνόνταν σχεδόν ακαριαία σε όλη τη Μέση Ανατολή.

Η εξάπλωση αποπερατώθηκε το ιʹ μ.Χ. αι. (από Ισπανία μέχρι Κίνα), δηλαδή όταν είχανε ακόμα επαφή ελληνόφωνοι και περσόφωνοι. Μπορεί τότε οι έλληνες να προσάρμοσαν τη λέξη σε κάτι το οικείο. Αν οι μογγόλοι και οι τουρκμένοι είχαν κρατήσει το αρχικό t-, γιατί οι τούρκοι να κάνουν το h- k-;

ΥΓ: Τι ωραίο θέμα για διατριβή πάνω στη φυτική γενετική!

Προηγούμενες δημοσιεύσεις του Νίκου Νικολάου στο ιστολόγιο:

1. Να λείπει το βύσσινο;
2. Σύρος και Ερμούπολη
3. Πώς ήταν τα ελληνικά πριν από 500 και πριν από 1000 χρόνια;
4. Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.
5. Οι πενήντα αποχρώσεις της παραφιλίας
6. Ο Κρίμωνας και το παιδί του Βαθυκλή
7. Τα ελληνικά ποιήματα του Τζελαλεντίν Ρουμί
8. Τα ελληνόψυχα χημικά στοιχεία
9. Το άγμα