Με τόση ζέστη πώς να δουλέψεις;

Δεν το λέω εγώ αυτό, μεταξύ άλλων επειδή έχω την τύχη να βρίσκομαι σε διακοπές κι επειδή ακόμα η ζέστη δεν έχει φτάσει σε ανυπόφορα επίπεδα, αν και χτες τα πλησιάσαμε, τουλάχιστον εδώ που βρίσκομαι. Θα μπορούσα όμως να πω: με τόση ζέστη πώς να γράψεις καινούργιο άρθρο; Εκμεταλλεύομαι λοιπόν την ευκαιρία και αναδημοσιεύω σήμερα ένα παλιότερο άρθρο του 2014, (που κι αυτό επανάληψη ήταν), ανασυσκευασμένο όμως και με άλλον τίτλο και με προσθήκη ορισμένων καινούργιων στοιχείων.

Εκεί που ο καύσωνας έπιασε ιστορικά ρεκόρ, ήταν στην ως πρόσφατα ασυνήθιστη σε τέτοια Δυτική Ευρώπη. Την Πέμπτη που μας πέρασε έσπασαν ρεκόρ θερμοκρασίας στη Γερμανία, στο Βέλγιο, στο Λουξεμβούργο. Στο Παρίσι ο υδράργυρος (που λέει το κλισέ, διότι τώρα πια τα θερμόμετρα χρησιμοποιούν άλλες ουσίες) ξεπέρασε τους 42 βαθμούς ενώ από τότε που τηρούνται στοιχεία μία μόνο φορά είχε ξεπεράσει τους 40, το 1947. Ωστόσο, στη Γαλλία γενικά δεν έγινε ρεκόρ αυτή τη φορά. Βλέπετε, δεν ξεπεράστηκε το ρεκόρ των 45.9 (ή 46) βαθμών που είχε σημειωθεί στη νότια Γαλλία πριν από ένα μήνα, στις 28 Ιουνίου, στο προηγούμενο κύμα καύσωνα που βασάνισε τη Δυτική Ευρώπη.

Τούτη τη φορά όμως, ευτυχώς οι αρχές ήταν προετοιμασμένες κι έτσι τα θύματα του καύσωνα ήταν λιγοστά. Στον μεγάλο καύσωνα του 2003, που είχε κρατήσει και πολύ περισσότερες μέρες, στη Γαλλία υπήρχαν χιλιάδες θύματα (κατά τις εκτιμήσεις, ακόμα και 20.000). Ο αντίστοιχος δικός μας καύσωνας είχε συμβεί το 1987, κατά σύμπτωση τέτοιες μέρες, τέλη Ιουλίου, και είχε στοιχίσει περίπου 1500 νεκρούς.

Οι Γάλλοι τον καύσωνα τον λένε canicule. Εμείς λέμε για καύσωνα ενώ, για να θυμηθούμε τα δημοσιογραφικά κλισέ, μπορούμε επίσης να πούμε: η Αθήνα έγινε καμίνι, ο ήλιος σκάει την πέτρα, η άσφαλτος βράζει, ο υδράργυρος σκαρφαλώνει σε νέα ύψη. Κάποιος πιο παλιομοδίτης μπορεί να χρησιμοποιήσει την έκφραση «κυνικά καύματα».

Το ακούμε κάθε τόσο κι αυτό το κλισέ όταν σφίγγουν οι ζέστες. Και γεννιέται εύλογα η απορία: μόνο οι σκύλοι ζεσταίνονται; Όμως η έκφραση αυτή γεννήθηκε όχι από τη ζωολογία αλλά απ’ την αστρονομία. Το τελευταίο δεκαήμερο του Ιούλη, ο Σείριος, το πιο λαμπρό αστέρι του αστερισμού του Μεγάλου Κυνός, που λεγόταν στην αρχαιότητα και κύναστρος ή κύναστρον, ανέτελλε και έδυε περίπου ταυτόχρονα με τον Ήλιο, κι επειδή τότε ακριβώς παρατηρούνται συνήθως οι πιο ζεστές μέρες του χρόνου, οι αρχαίοι είχαν ονομάσει «κυνάδες ημέρες» τις μέρες τούτες που περνάμε, και «κυνικά καύματα» τις μεγάλες ζέστες που μας ταλαιπωρούν.

 

Αλλά και στα λατινικά, ο Σείριος ειπώθηκε canicula, κατά λέξη «σκυλίτσα», οι κυνάδες ημέρες dies caniculares (απ’ όπου και το γαλλικό canicule που λέγαμε), ενώ στα αγγλικά, που είναι γλώσσα πιο δημοκρατική, λένε απλώς dog days, σκυλίσιες μέρες, αν και έχουν και το επίθετο canicular.

Τα κυνικά καύματα δεν τα έχουμε μεταφέρει στη δημοτική, αν και ο Σεφέρης είχε γράψει για τα «σκυλόδοντα του καλοκαιριού», ενώ ο Δ. Λιαντίνης έγραψε: Όσο και να την κρεουργούν οι άνεμοι, όσο και να τη δαγκώνουν οι λυσσάρικοι σκύλοι του Ιουλίου, ο μικρός πίσω από το μέγα Κύνα την εποχή των κυνικών καυμάτων, στους dies caniculares, τη θάλασσα ποτέ δεν την ξεδίψασε η βροχή. Και ποτέ δε λιποθύμησε μέσα στα αναφιλητά και τον ιδρώτα της.

Βέβαια, με το που χτυπάει σαραντάρι το θερμόμετρο δεν σημαίνει ότι έχουμε αυτομάτως καύσωνα· χρειάζονται και άλλες προϋποθέσεις: να υπάρχει άπνοια, να διαρκεί μερικές μέρες η μεγάλη ζέστη και, το κυριότερο, να μένει ψηλά η θερμοκρασία και τη νύχτα ώστε να μην αφήνει στον καταπονημένο οργανισμό μας περιθώρια ανασύνταξης. Ο συνδυασμός αυτός μπορεί να γίνει φονικός, όπως στον μεγάλο καύσωνα του 1987 ή τον ευρωπαϊκό καύσωνα του 2003, που ήδη τους αναφέραμε.

Η λέξη «καύσων» είναι αρχαία, αν και όχι της κλασικής εποχής παρά ελληνιστική. Στα μεσαιωνικά χρόνια έγινε «καύσωνας» και «κάψωνας» και πήρε και μεταφορικές σημασίες, πέρα από τη μεγάλη ζέστη, σημαίνοντας και τον πόνο ή τον πόθο, σημασίες που τις έχει σήμερα η λέξη «κάψα», που σημαίνει βέβαια τη μεγάλη ζέστη αλλά επίσης, ίσως και κατεξοχήν, τον ερωτικό πόθο. Από την κάψα και το καψόνι, που δεν το λέμε μόνο για το στρατό. Το καψόνι στις παλαιότερες εκδόσεις των λεξικών Μπαμπινιώτη γραφόταν καψώνι, επειδή το ετυμολογούσε από το ρήμα «καψώνω», αλλά στο ετυμολογικό του λεξικό άλλαξε άποψη και το ετυμολογεί από την κάψα, οπότε υποθέτω ότι και στη νεότερη έκδοση του μεγάλου λεξικού του θα το ορθογραφεί πλέον καψόνι, κάνοντας ακόμα ένα καψόνι στους αναγνώστες που έχουν αγοράσει τις προηγούμενες.

Στην κλασική αρχαιότητα, δεν έλεγαν «καύσων», λέγαν «καύμα», κι αυτή η λέξη που δεν την πιάνει το μάτι σου έκανε ένα τεράστιο γλωσσικό ταξίδι που αξίζει να το γνωρίσουμε. Η λέξη περνάει ως cauma στα λατινικά, όπου σημαίνει τη μεγάλη ζέστη. Όταν έπιαναν οι μεγάλες ζέστες, οι χερομάχοι στα χωράφια παρατούσαν τη δουλειά και κάθονταν να ξαποστάσουν, κι αυτό λεγόταν caumare στα λατινικά της ύστερης αρχαιότητας, απ’ όπου το γαλλικό ρήμα chômer, που σημαίνει «δεν δουλεύω» και από εκεί chômage, η ανεργία –όχι επειδή κάνει ζέστη αλλά επειδή δεν βρίσκεις δουλειά, επειδή σε απολύσανε, επειδή μπήκες σε διαθεσιμότητα, επειδή οι μέτοχοι έκλεισαν την εταιρεία που δούλευες γιατί έπεφτε το ποσοστό κέρδους, καημένε.

Όμως το ταξίδι του καύματος δεν τελείωσε· το λατινικό cauma περνάει στη ναυτική ορολογία και σημαίνει όχι μόνο τη μεγάλη ζέστη αλλά και τη νηνεμία, την άπνοια που επικρατεί στους καύσωνες, και σιγά-σιγά, μάλλον στην ιβηρική χερσόνησο, το cauma γίνεται calma και γεννιέται μια δεύτερη σημασία, της νηνεμίας, της ηρεμίας, σημασία που περνάει πολύ γρήγορα σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, calm στα αγγλικά, calme στα γαλλικά, calma στα ιταλικά, απ’ όπου επανέρχεται, αντιδάνειο, η κάλμα στα ελληνικά, και το καλμάρω, λέξεις χαλαρωτικές και ευχάριστες και πολύ μακριά από την πυρωμένη ανάσα του καύσωνα.

Κι ένα τρίτο ταξίδι έκανε το καύμα: με τη βυζαντινή του μορφή, κάημα, και με σημασίες τόσο κυριολεκτικές (ζέστη, κάψιμο) όσο και μεταφορικές, του ψυχικού πόνου, πέρασε στα λατινικά της ιατρικής ορολογίας και έφτασε στα ισπανικά, όπου σήμερα quemar (κεμάρ) είναι το «καίω», ενώ στα νεοελληνικά εξελίχτηκε σε «κάμα» και με σημασίες κυρίως κυριολεκτικές.

Και βέβαια, από τον αόριστο «εκάην» του ρήματος καίω ή από το κάημα βγήκε και ο καημός, αυτή η τόσο δυνατή λέξη, και ο καημένος που λέγαμε πιο πάνω, λέξεις που και οι δυο είναι μεσαιωνικές.

Κι αν το καύμα έκανε ένα τόσο μεγάλο ταξίδι, για να είμαστε δικαιοι πρέπει να πούμε πως και το γαλλικό canicule, που όπως είπαμε προέρχεται από τις λατινικές dies caniculares, τις «κυνάδες ημέρες», έκανε κι αυτό μιαν αξιόλογη περιπλάνηση -προς τα ανατολικά.

Στα ρωσικά, κανικούλι είναι οι διακοπές των μαθητών, φοιτητών κτλ. Η λέξη ασφαλώς θα ξεκίνησε από τις θερινές διακοπές, και θα είναι δάνειο από τα γαλλικά, ωστόσο στην πορεία έχει αποσυνδεθεί από το θέρος ή από τη ζέστη, αφού летные каникулы είναι οι θερινές διακοπές και зимние каникулы οι χειμερινές διακοπές για μαθητές και φοιτητές

Οπότε, και σε Ανατολή και σε Δύση, όταν κάνει ζέστη είναι δύσκολο να δουλέψει κανείς. Το λέει και το τραγούδι: