Η υστεροφημία του σιχτίρ (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και κάμποσο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το ενδέκατο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων άρθρων.

Στο σημερινό άρθρο, ο Νίκος Νικολάου ασχολείται με την προέλευση της έκφρασης «άει σιχτίρ» και τη διάδοση αντίστοιχων λέξεων και εκφράσεων σε διάφορες γλώσσες, βαλκανικές και άλλες. Βέβαια, σύμφωνα με τους πορτοκαλίζοντες παρετυμολόγους μας, όπως την πρόσφατα εκλιπούσα κ. Τζιροπούλου, η έκφραση έχει ελληνική αρχή, από το «σε οικτίρω». Μάλιστα, σε μια ομάδα ελληνετυμολογίας στο Φέισμπουκ είχαν φανταστεί ότι την έκφραση αυτή την εκφωνούσε, στην οθωμανική αυλή, ο δήμιος, ενώ αποκεφάλιζε τους ισχυρούς τοπάρχες που είχαν εναντιωθεί στον Σουλτάνο!

Αλλά ας δώσουμε τον λόγο στον Νικολάου:

Στην Κβόρα τέθηκαν δύο συναφείς ερωτήσεις: «τι σημαίνει το siktir στα περσικά;», και ποιοι πρώην οθωμανοκρατούμενοι λαοί καταλαβαίνουν ακόμα το siktir;»

Τον οβολό μου τον κατέθεσα στην απάντησή στο δεύτερο, που ήταν αρχικά σχόλιο στο πρώτο. (Δεν ήταν μάλιστα η πρώτη φορά που ασχολήθηκα με το σιχτίρ: το 2010 είχα γράψει άρθρο όπου πρότεινα πως το α στο α σιχτίρ πηγάζει από το τουρκικό hassiktir, και πως το τουρκικό hay! ίσως να προκάλεσε το άει να περιοριστεί σε επιφωνηματική χρήση.)

Μια περιοδεία στις γλώσσες που γειτονεύουν με τα τουρκικά πάντως αξίζει. Ας περάσω τις απαντήσεις που δόθηκαν στην Κβόρα με τη σειρά.

Στα ελληνικά, να αναφέρω μόνο τις συνεκδοχές που έχουν αναπτυχθεί με το σιχτίρ. Στην Κρήτη το γαμοπίλαφο είναι συχνά το τελευταίο πιάτι που σερβιρίζεται στους καλεσμένους σε γάμο. Ο γάμος παίρνει τρεις μέρες, και καλεσμένο είναι ολόκληρο το χωριό. Εξ ού και η εναλλακτική ονομασία του πιάτου (στην Κρήτη, αλλά και στην Πόλη): σιχτίρ πιλάφ. (Και θα μπορούσε να πει κανείς, πως πάλι για γαμο-πίλαφο πρόκειται.) Ανάλογα είναι και το σιχτίρ γλυκό και το σιχτίρ καφεσί.

Όπως επεσήμανε η φίλη Δήμητρα Τριανταφυλλίδου, στη Θράκη παίζουν, συχνά σε γάμους, σκοπό με όνομα σιχτίρ χαβασί. «Ο χορός είναι μονότονος, γρήγορος, και τα βήματα δεν είναι καθόλου εύκολα άμα τα έχεις κοπανήσει. Οι μουσικοί το παίζουν για να κουράσουν τον κόσμο και να τον προτρέψει να φύγει. Είναι το πρώτο μέρος του βίντεο. Δεν είναι και τόσο ανιαρό τα πρώτα ένα-δύο λεπτά, αλλά μετά…»

Στα περσικά η λέξη έχει περάσει μέσω των αζέρικων, που είναι συγγενική γλώσσα της τουρκικής, και που μιλιέται ευρύτατα στο Ιράν. Σύμφωνα με αυτούς που απάντησαν στην Κβόρα:, οι αζέροι το ξέρουν μια χαρά, και φαίνεται πως κυκλοφορεί στην καθομιλουμένη ιδίως της Τεχεράνης. Πολλοί πάντως περσόφωνοι δεν το αναγνώρισαν καθόλου, και ακόμα λιγότεροι γνώριζαν την τουρκοαζερική της κυριολεκτική έννοια: μόνο ως «φύγε», «άσε με ήσυχο» ή «σκάσε» το ήξεραν. Το ότι είναι αγενές πάντως, αυτό το ξέρανε.

Στα βουλγαρικά «φύγε», «βγες», «άει στο διάολο», αλλά χωρίς ιδιαίτερο βωμολοχικό συνειρμό. Και βέβαια χωρίς οι ομιλητές να ξέρουν τι σημαίνει στα τούρκικα.

Στα ρουμάνικα επιφώνημα με την έννοια «ξεκουμπίσου», και θεωρείται μεν μπας κλας, αλλά η απαντήσασα δεν είχε ιδέα πως ήταν βωμολοχία στα τούρκικα. Είναι και παραγωγικό, με ρήμα sictiri «σιχτιρίζω, βρίζω, απωθώ, νευριάζω», ουσιαστικό sictireală «σιχτίρισμα» ή «βαρεμάρα», και επίθετο sictirit «σιχτιρισμένο».

Στα σερβικά χρησιμοποιείται σπάνια, με την έννοια «φύγε»· και εκεί είναι γνωστός ο sikter kafa, ο σιχτίρ καφεσί. Είναι μεν υβριστικό το sikter στα σερβικά, αλλά οι σέρβοι είναι περήφανοι για το πλούτος των βωμολοχιών τους, οπότε «το να πεις σε κάποιον sikter στα σέρβικα είναι μάλλον ο λιγότερο προσβλητικός τρόπος να τους πεις να πάνε να γαμηθούνε».

Στα αλβανικά η λέξη φαίνεται να έχει ατονήσει. Για την καθαυτό Αλβανία απάντησαν τρεις· ο ένας (από το Κοσσυφοπέδιο) είπε πως είναι σπάνιο, ο δεύτερος πως είναι γνωστή μόνο από γέρους, με την έννοια «φύγε, εξαφανίσου»· ο τρίτος, ενώ το είχε ακούσει στην Ελλάδα, ισχυρίστηκε πως ακόμα και οι γέροι στην Αλβανία το αγνοούν. Η λέξη είναι γνωστή στο Κοσσυφοπέδιο («από τουρκόφωνους»), όπως γνωστό είναι και το σιχτίρ καφεσί, αλλά χωρίς βωμολοχική έννοια, μόνο ως «ξεκουμπίσου».

Η περιοδεία αυτή δείχνει πως σε όλες τις γλώσσες, το σιχτίρ είχε την ίδια κατάληξη:

1. Χρησιμοποιείται όχι με την έννοια του «γαμώ» αλλά με την έννοια του «τουρκική λέξη που σημαίνει “γαμώ”»· δηλαδή αντιμετωπίζεται ως εξωτικό στοιχείο. (Αυτός ο παράγοντας ίσως να μην ισχύει τόσο στα περσικά, μιας και η σχέση αζέρικων με τα περσικά είναι διαφορετική από τη σχέση των τουρκικών με γλώσσες των Βαλκανίων.)
2. Δεν χρησιμοποιείται ποτέ με την κυριολεκτική έννοια της συνουσίας, αλλά με την μεταφορική έννοια «ξεκουμπίσου, φύγε». (Το ιστολόγιο τούτο έχει κάνει νύξη στο θέμα παλιότερα.) Και σερβίρεται με κάποια μεγαλύτερη άνεση από τα ντόπια αντίστοιχα, σαν το «α γαμήσου», επειδή ακριβώς είναι τούρκικο, κάτι που επιτρέπει μια αποστασιοποίηση. Κάτι που ξενίζει τους ίδιους τους τούρκους, όπως είχε παρατηρήσει εδώ η Μαρία.Όπως κάνουν και στα αγγλικά, όταν βρίσουν και μετά λένε pardon my French: με το παρδόν για τα γαλλικά μου.

Στην Αλβανία (σε αντίθεση με το Κοσσυφοπέδιο) η εξέλιξη είναι διαφορετική: έχει διασπαστεί η συσχέτιση με τα τουρκικά, και η λέξη φαίνεται πως περνά στην αφάνεια. Το γιατί να αποτελεί η Αλβανία την εξαίρεση στα Βαλκάνια, μου είναι δύσκολο να το καταλάβω. Επειδή είναι μουσουλμάνοι, οπότε δεν είχαν τη δέουσα αποστασιοποίηση; Αλλά στο Κοσσυφοπέδιο καλά κρατά. Επειδή δεν έχουν πια πολλές σχέσεις με τούρκους; Μα και η Ρουμανία πια πέφτει μακριά από τουρκόφωνους πληθυσμούς (και οι Γκαγκαούζοι είναι σχετικά λίγοι.) Επειδή είχανε Χότζα, και τους ξερίζωσε πολιτιστικά; Δύσκολο το βλέπω, ίσως όχι όμως και αδύνατον…

 

Προηγούμενες δημοσιεύσεις του Νίκου Νικολάου στο ιστολόγιο:

1. Να λείπει το βύσσινο;
2. Σύρος και Ερμούπολη
3. Πώς ήταν τα ελληνικά πριν από 500 και πριν από 1000 χρόνια;
4. Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.
5. Οι πενήντα αποχρώσεις της παραφιλίας
6. Ο Κρίμωνας και το παιδί του Βαθυκλή
7. Τα ελληνικά ποιήματα του Τζελαλεντίν Ρουμί
8. Τα ελληνόψυχα χημικά στοιχεία
9. Το άγμα
10. Από πού βγαίνει το καρπούζι;