Χαράλαμπος Κανόνης (Δημ. Σαραντάκος) 10 – Η απελευθέρωση

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, το βιβλίο του πατέρα μου «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», το πρώτο μη επιστημονικό βιβλίο του.

Ο Κανόνης ήταν Μυτιληνιός, γεωπόνος, υπάλληλος της ΑΤΕ, συνάδελφος και επιστήθιος φίλος του παππού μου, στέλεχος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο, στον εμφύλιο.

Κανονικά οι δημοσιεύσεις γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Στη σημερινή δέκατη περνάμε στο τέταρτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους του βιβλίου, στην Απελευθέρωση. Επειδή το κεφάλαιο είναι σχετικά μεγάλο και επειδή έχω να παρουσιάσω, στο δεύτερο μέρος, και κάποιο πρόσθετο υλικό, το χώρισα σε δύο μέρη.

H Απελευθέρωση και μετά

Έφτασαν
ντυμένοι «φίλοι»
αμέτρητες φορές οι εχθροί μου
τα παμπάλαια δώρα προσφέροντας
και τα δώρα τους άλλα δεν ήτανε
παρά μόνο σίδερο και φωτιά.

Οδυσσέας Ελύτης

Η απελευθέρωση της Λέσβου έγινε, όπως και η υποδούλωσή της, αναίμακτα. Το ΕΑΜ επιβλήθηκε παντού, έχοντας την αμέριστη κι ολόψυχη υποστήριξη της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού.

Ο λαός της Λέσβου στα τρία χρόνια και τέσσερις μήνες της Κατοχής, μεταμορφώθηκε. Τα μεγάλα βάσανα που πέρασε τον συνειδητοποίησαν σε μεγάλο βαθμό. Έμαθε να ξεχωρίζει τους φίλους από τους εχθρούς του. Εμφανίστηκε και στη Λέσβο, όπως και στην άλλη Ελλάδα, ο τύπος του νέου ;Eλληνα: ο εαμικός πολίτης. Αισιόδοξος, γεμάτος αυτοπεποίθηση και αξιοπρέπεια, είχε στελεχώσει τις οργανώσεις της Αντίστασης, είχε στρατευτεί στον ΕΛΑΣ, ασκούσε την εξουσία μέσ’ από τις επιτροπές αυτοδιοίκησης, τα λαϊκά δικαστήρια και τις συνελεύσεις.

Στο νησί επικρατούσε υποδειγματική τάξη. Η λαϊκή εξουσία δεν περιορίστηκε μονάχα σε αστυνομικά καθήκοντα. Η Επιτροπή Επισιτισμού είχε εξελιχθεί σε πραγματικό όργανο αυτής της εξουσίας. Καθόρισε σαν ανταλλακτικό μέσο το λάδι στην προπολεμική τιμή των 36 δραχμών την οκά και με βάση αυτή την ισοτιμία καθόρισε τις τιμές για τα άλλα είδη. Οι τιμές αυτές μείναν σταθερές σ’ όλη τη διάρκεια της εξουσίας του ΕΑΜ, που στη Λέσβο παρατάθηκε και μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας. Έτσι το ψωμί πουλιόταν στη Μυτιλήνη 5,50 δραχμές την οκά, όταν στην Αθήνα είχε περάσει τις 30. Ακόμα και η τιμή της κιλοβατώρας πληρωνόταν στην Ηλεκτρική Εταιρεία Μυτιλήνης με κοστολόγιο, που υπολογιζόταν με βάση την παραπάνω ισοτιμία του λαδιού, προς 4,30 δραχμές.

Δεν ήταν όμως μονάχα η Επιτροπή Επισιτισμού. Ήταν και τα λαϊκά δικαστήρια, που μήνες πριν την απελευθέρωση λειτουργούσαν άψογα, σε κάθε κεφαλοχώρι, ακόμα και σ’ εκείνα που, όπως ο Μόλυβος και το Πλωμάρι, είχαν γερμανικές φρουρές. Στα λαϊκά δικαστήρια λύνονταν όλες οι προσωπικές διαφορές, διαπληκτισμοί και καυγάδες, δικάζονταν αγροζημίες και άλλες παραβάσεις και γενικά αντιμετωπίζονταν όλες εκείνες οι υποθέσεις, που άλλοτε στοίχιζαν, στους αγρότες κυρίως, πολλές δραχμές και πολλές χαμένες μέρες. Τα λαϊκά δικαστήρια στάθηκαν ο πιο δημοφιλής θεσμός της «εαμοκρατίας». Με την απελευθέρωση μεταφέρθηκαν και στη Μυτιλήνη και προκηρύχτηκαν για το Νοέμβρη εκλογές για την ανάδειξη αιρετών λαϊκών δικαστών σ’ όλο το νησί. Η κυβέρνηση Παπανδρέου, με τηλεγραφική διαταγή της, απαγόρεψε τις εκλογές αυτές.

Μεγάλη και καθολική ήταν η πολιτιστική άνθιση, που συνόδεψε την απελευθέρωση. Η λέσχη του ΦΟΜ, που από τη στενάχωρη αίθουσα της στοάς Γρηγορίου, μεταφέρθηκε στο απλόχωρο κτίριο στη γωνιά της οδού Αρίωνος, όπου προπολεμικά ήταν η Στοά των μασόνων και κατά την Κατοχή λέσχη υπαξιωματικών της Βέρμαχτ, έγινε κυψέλη καλλιτεχνικής δημιουργίας. Δεκάδες θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, ποιητικές βραδυές και διαλέξεις, έγιναν στις αίθουσές του, μέσα σε λίγους μήνες. Στα χωριά, σε πολλά από τα οποία δεν είχε φτάσει ούτε καραγκιόζης, ερασιτεχνικοί θίασοι από ντόπια παιδιά ανέβαζαν έργα αξιώσεων. Λέσχες της ΕΠΟΝ είχαν ιδρυθεί παντού και σ’ όλες υπήρχαν, έστω και υποτυπώδεις βιβλιοθήκες.

Η πληροφόρηση ήταν κάτι παραπάνω από επαρκής. Έβγαιναν σχεδόν καθημερινα ή μέρα παρά μέρα, πέντε εφημερίδες: Η «Ελεύθερη Λέσβος», όργανο της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ, το «Εμπρός» όργανο του ΚΚΕ, η «Αγροτική» όργανο του ΑΚΕ, ο «Αντιφασίστας» όργανο της ΕΠΟΝ και η «Δημοκρατία» όργανο της οργάνωσης, που μετά την απελευθέρωση συγκρότησαν οι συντηρητικοί του νησιού και την ονόμασαν «Εθνική Δημοκρατική Ένωση Λεσβίων» (ΕΔΕΛ). Εκτός από τις εφημερίδες κυκλοφορούσαν και δύο περιοδικά, τα «Λεσβιακά Γράμματα», που είχαν πρωτοκυκλοφορήσει επί Κατοχής, το Δεκέμβρη του 1943, και η «Εξόρμηση». Τελικά η Μυτιλήνη απόχτησε και ραδιοφωνικό σταθμό: το «Ραδιοσταθμό ΕΑΜ Λέσβου», που λειτούργησε στα μεσαία κύματα από τις 27 Σεπτεμβρίου, (επέτειο της ίδρυσης του ΕΑΜ), ως το Μάρτη του 1945. Τον έφτιαξαν ο Νίκος ο Σαραντάκος και ο Μάριος ο Κρητικόπουλος, από πάσης φύσεως ετερόκλητα εξαρτήματα.

Παρά την παντοδυναμία του, το ΕΑΜ ποτέ δεν εμπόδισε την προβολή απόψεων αντίθετων με τις δικές του. Η εφημερίδα των συντηρητικών (της «αντίδρασης» όπως έλεγε ο κόσμος), η «Δημοκρατία», κυκλοφορούσε ελεύθερα κι ανεμπόδιστα. Για καλύτερη διακίνηση των ιδεών τοποθετήθηκαν στις γωνίες των δρόμων και στις πλατείες, ειδικά ξύλινα πλαίσια, όπου οι οργανώσεις του ΕΑΜ και η ΕΔΕΛ αναρτούσαν ανακοινώσεις, εφημερίδες και εικονογραφικές συνθέσεις.

Ήταν μια περίοδος ανάτασης κι ελπίδας, που έστω και για λίγο έδειξε τις δυνατότητες της λαϊκής εξουσίας.

Όμως έξω από τη Λέσβο τα σύννεφα μαζεύονταν απειλητικά. Παρά το γεγονός ότι από το Σεπτέμβρη υπήρχε κυβέρνηση εθνικής ενότητας, με δέκα εαμίτες υπουργούς και πρωθυπουργό τον Γεώργιο Παπανδρέου, οι Άγγλοι και οι Έλληνες υποταχτικοί τους έκαναν ό,τι μπορούσαν για να διχάσουν το λαό και να προκαλέσουν ένοπλες συγκρούσεις στην απελευθερωμένη χώρα.

Στη γειτονική Χίο, όπου υπήρχε μικρό και ελαφρά οπλισμένο τμήμα του ΕΛΑΣ, η λαϊκή εξουσία καταλύθηκε μόλις έφτασαν οι Άγγλοι με ιερολοχίτες και χωροφύλακες. Το ένοπλο τμήμα διαλύθηκε. Όταν οι γερμανοί φύγανε από τη Λέσβο, τμήμα του ΕΛΑΣ με δύναμη διλοχίας και διοικητή τον λοχαγό Στρατή Μακρή, από το Μανταμάδο, μπήκε σε καΐκια και τους κυνήγησε. Στον Αη Στράτη έγινε πραγματική ναυμαχία, στην οποία σκοτώθηκαν τρεις Γερμανοί, ο ένας αξιωματικός, και πιάστηκαν έξη αιχμάλωτοι. Κυριεύτηκε κι ένα μικρό εξοπλισμένο σκάφος. Οι αιχμάλωτοι και το σκάφος στάλθηκαν στη Μυτιλήνη, ενώ η διλοχία αποβιβάστηκε στη Λήμνο, που κατεχόταν ακόμα από Γερμανούς.

Οι Άγγλοι, μέσω της Ναυτικής Διοίκησης Αιγαίου, που είχαν εγκαταστήσει στη Μυτιλήνη απαίτησαν να τους δοθεί το σκάφος σαν λεία πολέμου. Η διοίκηση του ΕΛΑΣ, με σύμφωνη γνώμη της ηγεσίας του ΕΑΜ, αρνήθηκε και ύψωσε στο σκάφος τη σημαία του ΕΛΑΝ.

Όταν απελευθερώθηκε και η Λήμνος οι άγγλοι απαίτησαν την άμεση αποχώρηση της διλοχίας του ΕΛΑΣ. Δημιουργήθηκε μεγάλη ένταση και απειλήθηκε αιματοχυσία. Για την εξομάλυνση της κατάστασης πήγε στη Λήμνο επιτροπή του ΕΑΜ με επικεφαλής τον Παναγιώτη Γώγο, εκπρόσωπο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, το οποίο μετείχε, να μη το ξεχνάμε, στην κυβέρνηση. Οι Άγγλοι χωρίς κανένα πρόσχημα συνέλαβαν τα μέλη της επιτροπής και τα απελευθέρωσαν μετά από μαχητικές διαδηλώσεις, που συγκλόνισαν τη Μυτιλήνη και ανάγκασαν τον ίδιο τον πρωθυπουργό Παπανδρέου να επέμβει. Το τμήμα του ΕΛΑΣ αποσύρθηκε στη Μυτιλήνη.

Ο Παναγιώτης Γώγος, παλιός ακροναυπλιώτης, μέλος του ΚΕ του ΚΚΕ, ανάλαβε από τον Οχτώβρη του 1944 γραμματέας της περιοχής Αιγαίου του ΚΚΕ. Ήταν άνθρωπος απόλυτος και σχετικά βίαιος, που μερικές φορές αντιμετώπιζε τα γεγονότα παρορμητικά, χωρίς ψύχραιμη ανάλυση. Από την άλλη μεριά ήταν χωρίς αμφιβολία θαρραλέος και αφοσιωμένος αγωνιστής. Εκτελέστηκε στον Εμφύλιο.

Ο Χαράλαμπος ο Κανόνης, σ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής του στην Καλλονή, ως γραμματέας της Β’ Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ, ανάπτυξε μεγάλη δραστηριότητα, οργανωτική και κοινωνική. Εκτός από τη διανομή του χτήματος του Μεμέτ Αγά, εκπόνησε και ολόκληρη μελέτη για τη μεταμόρφωση του εύφορου κάμπου της Καλλονής. Από τη μελέτη αυτή, που χάθηκε κατά τις περιπέτειες που ακολούθησαν, σώθηκε μια σύντομη περίληψη, που την είχε δώσει στο φίλο του το Σαραντάκο, με τον οποίο άλλωστε είχε πολλές φορές κάνει σχετικές συζητήσεις. Η μελέτη πρόβλεπε τη μεταφορά όλων των οικισμών του Κάμπου, Καλλονή, Αρίσβη, Δάφια, Αργιανά, Κεράμι και Παπιανά, στη Σκάλα, δηλαδή στην παραλία, όπου σύγχρονη αγροτοβιομηχανική πόλη θα διαδεχόταν τα διάσπαρτα χωριά. Η μελέτη υπολόγιζε ότι μονάχα από την κατάργηση των οικισμών και των δρόμων, που τους ένωναν, θα δινόταν στη γεωργική εκμετάλλευση έκταση γης ίση με το 35% της τότε καλλιεργούμενης γης. Προβλεπόταν ακόμα μετατροπή της παλιάς αλυκής σε χώρο ιχθυοκαλλιέργειας, με εκτροπή του Μυλοπόταμου, η δημιουργία βιομηχανικής ζώνης με εργοστάσια αλιπάστων, κονσερβών λαχανικών, ιχθυάλευρων και ζωοτροφών.

Από τα μέσα του Νοεμβρίου ο Κανόνης έγινε γραμματέας της Α’ Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ, με έδρα τη Μυτιλήνη. Ο προκάτοχός του είχε δημιουργήσει αρκετά προβλήματα στο κίνημα. Ο Κανόνης με την πραότητα και τη σύνεση που τον διάκρινε, εξομάλυνε την κατάσταση. Η παρουσία του στη Μυτιλήνη σε συνδυασμό με το γεγονός ότι γραμματέας του ΕΑΜ ήταν ο δημοφιλής «Δάσκαλος» Απόστολος Αποστόλου, και Δήμαρχος της πόλης, από τα μέσα Νοεμβρίου του 1944, ήταν ο αγαθότατος, μειλίχιος και πάντα γελαστός Αχιλλέας Κοντάρας, είχαν αποφασιστική επίδραση στα γεγο-νότα, που ακολούθησαν. Ήταν και οι τρεις τους άνθρωποι μετρημένοι και συνετοί και βοήθησαν θετικά στο έργο του γραμματέα της περιοχής Αιγαίου του ΚΚΕ.

Η κατάσταση έδειχνε πως οι Άγγλοι δε θα σταματούσαν στις απλές προκλήσεις. Οι οπαδοί τους στο νησί, πολλοί από τους οποίους ήταν οι άλλοτε γερμανόφιλοι, που προνοητικά είχαν έγκαιρα αλλάξει στρατόπεδο, είχαν αναθαρρήσει. Στη Λέσβο βέβαια δεν υπήρχαν αγγλικά στρατεύματα και μονάχα κάπου κάπου έφταναν πολεμικά πλοία και έβγαιναν στην πόλη άοπλοι, σαν επισκέπτες, οι ναύτες τους. Υπήρχαν όμως αρκετοί αξιωματικοί σύνδεσμοι με τον ΕΛΑΣ και τη Ναυτική Διοίκηση καθώς και ορισμένοι, που κυκλοφορούσαν με πολιτικά, με άγνωστες ασχολίες. Υπήρχαν επίσης μια διμοιρία Έλληνες ιερολοχίτες και ένα άγημα ναύτες του ελληνικού αντιτορπιλικού «Αετός», που συνήθως ναυλοχούσε στο λιμάνι της Μυτιλήνης.

(η συνέχεια στο επόμενο)

Advertisement