Γλευκόζη, αυτή η άγνωστη (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και κάμποσο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το δωδέκατο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων άρθρων.

Τη λέξη γλευκόζη μάταια θα την αναζητήσετε στα λεξικά. Ούτε καν γκουγκλίζεται -αν δοκιμάσετε «γλευκόζη» στο γκουγκλ, θα σας ρωτήσει αν εννοείτε «γλυκόζη». Το γιατί είπαμε γλυκόζη και όχι γλευκόζη θα μας το πει σήμερα ο Νικολάου μαζί με άλλα ζητήματα της προφοράς του ύψιλον.

Του δινω λοιπόν τον λόγο -εγώ απλώς πρόσθεσα την εικόνα, που την πήρα από τη Βικιπαίδεια.

Αρχική δημοσίευση εδώ.

Η κανονική απόδοση του ύψιλον, στα αρχαιοελληνικά δάνεια στις δυτικές γλώσσες, είναι ως <y> σε όσες γλώσσες έχουν το γράμμα αυτό στο κανονικό τους ρεπερτόριο. Ισχύει δηλαδή για τα γαλλικά, τα αγγλικά και τα γερμανικά, αλλά όχι τα ιταλικά και τα ισπανικά. Και είναι βέβαια κληρονομιά από τα λατινικά, που και αυτά απέδιδαν το ύψιλον με <y>, γιατί αλλιώς προφερόταν το ύψιλον τω καιρώ εκείνω, και αλλοιώς το <i>. (Και καταπώς έχουμε ξανασχολιάσει εδώ, η διαφορετική προφορά του ύψιλον κράτησε στα ελληνικά μέχρι τουλάχιστον το 1030, και κατά τόπους μέχρι και το δωδέκατο αιώνα.)

Οι φράγκοι αποδέχονται πως η προφορά του ύψιλον στην αττική διάλεκτο, στην κοινή, και στον πρώιμο μεσαίωνα, ήταν ο φθόγγος που το διεθνές φωνητικό αλφάβητο αποδίδει ως, τι άλλο, /y/· διαβάζεται έτσι για παράδειγμα το <y> στα σουηδικά και τα νορβηγικά, αλλά μάλλον θα σας είναι πιο γνώριμος ο φθόγγος ως το γαλλικό <u> ή το γερμανικό <­ü>.

(Η σύμβαση <Χ> αποδίδει το γράμμα στη γλωσσολογία, σε αντίθεση με το /X/, που αποδίδει το φώνημα, και το [X] που αποδίδει το φθόγγο. Βέβαια οι περισσότεροι γλωσσολόγοι αποφεύγουν να ασχοληθούν με τη γραφή της γλώσσας, οπότε η σύμβαση <Χ> σε ελάχιστους γλωσσολόγους είναι γνωστή.)

Στα γερμανικά και το <y> προφέρεται έτσι: το Hypothese προφέρεται σαν να γραφόταν Hüpotese. Τυχαίνει και στα παλαιοαγγλικά να είχε αυτήν την αξία το <y>: το church «εκκλησία» προέρχεται από το παλαιοαγγλικό cyrice, το κυριακόν δώμα. Αλλά στα παλαιογαλλικά ήδη έτυχε το <y> να προφέρεται σαν το <i> και όχι το <u>. Και έτσι τα γαλλικά και τα αγγλικά (που δέχτηκαν γαλλική ορθογραφία όταν εισέβαλαν οι Νορμανδοί) το προφέρουν /i/. Οι γάλλοι προφέρουν το Hypothèse σαν να γραφόταν Ipotese.

Αν και βέβαια τα αγγλικά έχουν τη μουρλαμάρα να προφέρουν το μακρό /i/ σαν /ai/ (όρα Μεγάλη Φωνηεντική Μεταβολή), και την ακόμα πιο μεγάλη μουρλαμάρα να διακρίνουν τα φωνήεντα σε ελληνολατινικά μακρά ή βραχέα, για λόγους που δεν είχαν τίποτα μα τίποτα να κάνουν με τις αρχαίες γλώσσες (όρα Παραδοσιακή αγγλική προφορά της λατινικής, με όλες τις απανωτές εξαιρέσεις. Στα αγγλικά π.χ. το y του hypothesis καταλήγει μακρό /ai/, μόνο και μόνο γιατί είναι αρχικό το ύψιλον—το <h> δεν μετράει. Το ίδιο γίνεται με το i στο idea. Αλλά όχι με το inertia, γιατί οι προθέσεις… είναι λέει εξαίρεση πάνω στην εξαίρεση.)

Η παραδοσιακή αγγλική προφορά της λατινικής είναι να χτυπιέσαι χάμω, και εξηγεί πολλά φαιδρά. Αλλά για το υπόλοιπο του άρθρου, θα εμμείνω σε κάτι άλλο. Τις λιγοστές περιπτώσεις που το ύψιλον αποδίδεται με <u>. Και μια ιδιάζουσα περίπτωση, όπου δεν πρόκειται για ύψιλον καθόλου.

Αυτό κυρίως συμβαίνει με μεταλατινικά δάνεια, κατευθείαν από τα αρχαία. Πρόκειται για μόδα του 19ου αιώνα και εξής· οι δυο πιο διαδεδομένες περιπτώσεις στα αγγλικά είναι η ύβρις και το κύδος, hubris και kudos. Επειδή τα δάνεια αυτά μπήκαν χωρίς λατινικό ένδυμα, βγήκε kudos το κύδος και όχι cydus.

Η δεύτερη έκδοση του αγγλικού λεξικού της Οξφόρδης του 1989 νομίζει πως η γλυκόζη, που στα αγγλικά και στα γαλλικά είναι glucose, είναι τρίτη περίπτωση όπου το υ αποδίδεται ως u:

Etymology: First formed as French glucose (Dumas 1838, in Compt. Rend. VII. 109); compare Greek γλυκύς sweet and -ose suffix.
Ετυμολογία: Αρχικά σχηματίστηκε στα γαλλικά ως glucose (Dumas 1838, στα Compt. Rend. VII. 109)· παράβαλε ελληνικό γλυκύς και -ose -όζη.

Και η αγγλική Βικιπαίδεια δεν λέει περισσότερα.

Αλλά η μόδα με το hubris και kudos είναι αγγλική: η κανονική γραφή στα γαλλικά είναι hybris, και το le kudos αντί le kydos φαίνεται να είναι γραφή πρόσφατη στα γαλλικά. Να έγραφαν γάλλοι το γλυκύς glucus αντί glycys εν έτει 1832, μου φάνηκε ύποπτο εν έτει 2017, όταν τέθηκε στην Κβόρα η ερώτηση με την υποσημείωση «γιατί για παράδειγμα γράφουμε glucose αλλά psyche;».

Όπως θα ξέρετε εις Ευρώπας περισσότερο απ’ ότι ξέρουμε οι εν Αγγλοσφαίρα, υπάρχουν αξιόλογες πηγές και σε γλώσσες εκτός της αγγλικής. Ακόμα και βικιπαίδειες. Και αφού η γλυκόζη ονομάστηκε στη Γαλλία, είπα να δώ τι λέει η γαλλική βικιπαίδεια για το θέμα.

Glucose — Wikipédia:

Το 1838, επιτροπή της Ακαδημίας των Επιστημών, με συμμετοχή των γάλλων χημικών και φυσικών Thénard, Gay-Lussac, Biot και Dumas, αποφάσισε να καλέσει το σάκχαρο που βρίσκεται στα σταφύλια, το άμυλο και το μέλι glucose, και έδωσε ως ετυμολογία το ελληνικό γλεῦκος «μούστο». Ο Émile Littré προέτεινε εναλλακτική ετυμολογία, το επίθετο γλυκύς «γλυκός», και γι’ αυτό η ρίζα σε παράγωγες λέξεις είναι glyc- (το ελληνικό υ μεταγράφεται ως y), όπως π.χ. στο glycémie «γλυκαιμία» και glycogène «γλυκογόνο».

Και η γαλλική βικιπαίδεια δίνει σε υποσημείωση την απόδοση από το αρχικό άρθρο:

Louis Jacques Thénard, Louis Joseph Gay-Lussac, Jean-Baptiste Biot et Jean-Baptiste Dumas, « Rapport sur un mémoire de M. Péligiot, intitulé: Recherches sur la nature et les propriétés chimiques des sucres », Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des sciences,‎ 2 juillet 1838, p. 106-113 (lire en ligne [archive]):

« Il résulte des comparaisons faites par M. Péligot, que le sucre de raisin, celui d’amidon, celui de diabètes et celui de miel ont parfaitement la même composition et les mêmes propriétés, et constituent un seul corps que nous proposons d’appeler Glucose (γλευϰος, moût, vin doux). »

Από συγκρίσεις που έκανε ο κ. Πελιζιό, προκύπτει πως το σάκχαρο του σταφυλιού, του άμυλου, των διαβητικών και του μελιού έχει παντελώς την ίδια σύνθεση και τις ίδιες ιδιότητες, και αποτελούν μία και μοναδική οντότητα, που προτείνουμε να ονομάσουμε Glucose (γλεῦκος «μούστο, γλυκό κρασί»)

Η μεταγραφή στα γαλλικά του <ευ> ως <u> δεν είναι η κανονική: κανονική είναι η μεταγραφή <eu>, όπως στο leucocyte «λευκοκύτταρο». Αλλά υπάρχει σποραδικά· π.χ. rhumatisme «ρευματισμός».

Κανείς δεν το σφύριξε στο λεξικό της Οξφόρδης πως ο Ντυμά και Σία παρήγαγαν το glucose από το γλεύκος. Το σφύριξα εγώ πρόπερσι, όταν βρήκα εκεί το τσιτάτο που έδωσα παραπάνω απαράλλαχτο στην ηλεκτρονική τρίτη έκδοση. Το καλό με τις ηλεκτρονικές εκδόσεις είναι πως ανανεώνονται: μόλις το ξαναέψαξα, και βρίσκω με ουκ ολίγη ικανοποίηση πως το έχουν διορθώσει:

Etymology: < French glucose a white crystalline sugar of the hexose class (J. Dumas 1838, in Comptes rendus hebd. de l’Acad. des Sci. 7 109), a syrup containing this (1850 in the passage translated in quot. 1852 at sense 2) < ancient Greek γλεῦκος must, sweet wine, sweetness ( < an ablaut variant of the base of γλυκύς sweet: see glyco- comb. form), with u representing ευ and -ose representing -ος : see further discussion at -ose suffix.
Ετυμολογία: < Γαλλικό glucose λευκό κρυσταλικό σάκχαρο της τάξεως των εξοζών (J. Dumas 1838, στο Comptes rendus hebd. de l’Acad. des Sci. 7 109), ή σιρόπι που το περιέχει (1850 στο χωρίο που μεταφράζεται στην παραπομπή από το 1852 στην έννοια 2) < αρχαιοελληνικό γλεῦκος μούστο, γλυκό κρασί, γλύκα (< παραλλαγή με αποφωνία της βάσης γλυκύς: όρα συνδετικό glyco-), με το u να αντιπροσωπεύει το ευ και το -ose το -ος: όρα περαιτέρω συζήτηση στο επίθημα -ose.

Θα μπορούσαν βέβαια να με είχαν ενημερώσει, αλλά χαλάλι τους.

Κανείς δεν το σφύριξε ούτε και σε μας εν Ελλάδι, να το πούμε και μεις γλευκόζη καταπώς το είχαν κατα νου Ντυμά και Σία. Αλλά δεν πειράζει, και να το λέγαμε γλευκόζη, μόνο σύγχυση θα προξενούσαμε. Του στυλ ορθοπαιδικός/ορθοπεδικός…

 

Προηγούμενες δημοσιεύσεις του Νίκου Νικολάου στο ιστολόγιο:

1. Να λείπει το βύσσινο;
2. Σύρος και Ερμούπολη
3. Πώς ήταν τα ελληνικά πριν από 500 και πριν από 1000 χρόνια;
4. Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.
5. Οι πενήντα αποχρώσεις της παραφιλίας
6. Ο Κρίμωνας και το παιδί του Βαθυκλή
7. Τα ελληνικά ποιήματα του Τζελαλεντίν Ρουμί
8. Τα ελληνόψυχα χημικά στοιχεία
9. Το άγμα
10. Από πού βγαίνει το καρπούζι;
11. Η υστεροφημία του σιχτίρ