Χαράλαμπος Κανόνης (Δημ. Σαραντάκος) 12 – Στη Χίο

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, το βιβλίο του πατέρα μου «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», το πρώτο μη επιστημονικό βιβλίο του.

Ο Κανόνης ήταν Μυτιληνιός, γεωπόνος, υπάλληλος της ΑΤΕ, συνάδελφος και επιστήθιος φίλος του παππού μου, στέλεχος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο, στον εμφύλιο.

Κανονικά οι δημοσιεύσεις γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Στη σημερινή δωδέκατη συνέχεια περνάμε στο πέμπτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους του βιβλίου, Οι διώξεις των αριστερών.

Οι συλλήψεις άρχισαν στα μέσα Μαΐου του 1945. Από τους πρώτους που πιάστηκαν, ήταν ο γραμματέας του Συμ-βουλίου Περιοχής Αιγαίου της ΕΠΟΝ, Θάνος. Ήταν ένα λεπτοκαμωμένο, ξανθό παλληκάρι από την Κατερίνη, σοβαρό και λιγομίλητο για την ηλικία του. Το πραγματικό του όνομα ήταν Γιώργος Δάμπασης. Οι μπουραντάδες βασάνισαν απάνθρωπα το Θάνο, σε σημείο που τρελλάθηκε. Ύστερ’ απ’ αυτό τον άφησαν ελεύθερο. Ήταν μια καλά υπολογισμένη ενέργεια, που αποσκοπούσε στην τρομοκράτηση του πληθυσμού και ιδιαίτερα των νέων. Η προβολή των αποτελεσμάτων, που είχε η μεταχείριση από μέρους τους ενός νέου παλληκαριού, που πριν τη σύλληψή του ήταν απόλυτα γερό, πίστευαν πως θα τρόμαζε και τον πιο θαρραλέο. Επιλέξανε το Θάνο σαν θύμα – πειραματόζωο, γιατί ήταν ξένος, χωρίς συγγενείς στο νησί, που ενδεχόμενα θα δημιουργούσαν ανεπιθύμητες αντιδράσεις. Τον Θάνο τον περιθάλψανε οι συναγωνιστές του της ΕΠΟΝ, που ειδοποιήσανε και τον πατέρα του, γιατρό στη Θεσσαλονίκη κι ήρθε και τον πήρε. Ένα μήνα αργότερα μαθεύτηκε πως ο Θάνος αυτοκτόνησε. Ήταν εικοσιπέντε χρονών.

Στις 7 Ιουνίου 1945 η Εθνοφυλακή πήγε να πιάσει τον Κανόνη στο σπίτι του, γιατί έλειπε με αναρρωτική άδεια από την Τράπεζα. Δεν τον βρήκανε. Την προηγούμενη είχαν πιάσει πολλούς εαμίτες, ανάμεσά τους και τον Σαραντάκο. Ο Κανόνης έστειλε μήνυμα στο γιο του φίλου του να πάει να τον βρει σ’ ένα σπίτι στις Καμάρες, στο συνοικισμό της πόλης πάνω από τη Λαγγάδα. Εκεί του’πε να ειδοποιήσει ορισμένα πρόσωπα, γιατί ο ίδιος θα κρυβόταν για να μη πιαστεί. Από τότε η Εθνοφυλακή έχασε τα ίχνη του.

Την απόφαση να μη σταθεί να τον πιάσουν, ο Κανόνης την πήρε γιατί η απογύμνωση των εαμικών οργανώσεων από τόσα στελέχη, που είχαν συλληφθεί μέσα σε λίγες μέρες, έκανε απαραίτητη την παρουσία του, έστω και στην παρανομία.

Πέρασε δυο ολόκληρους μήνες κρυμμένος στη Μυτιλήνη. Βοήθησε αποφασιστικά στην αναδιάταξη των οργανώσεων, ώστε να αντιμετωπίσουν το πρώτο κύμα της τρομοκρατίας. Ο Παναγιώτης Γώγος, γραμματέας περιοχής Αιγαίου του ΚΚΕ, που φυγοδικούσε κι αυτός αρκετές βδομάδες, του έδωσε την εντολή να πάει στη Χίο, όπου και άγνωστος ήταν και ανάγκες υπήρχαν. Έτσι τον Αύγουστο του 1945, ο Κανόνης έφτασε κρυφά με καΐκι στο γειτονικό νησί.

Η Χίος είναι το δεύτερο, μετά τη Λέσβο, σε έκταση και πληθυσμό νησί του Αρχιπελάγους. Αν και γειτονικά, τα δυο νησιά διαφέρουν πολύ μεταξύ τους και στη μορφολογία του εδάφους και στη χλωρίδα αλλά και στη διάλεκτο, τη νοοτροπία και την οικονομική κατάσταση του πληθυσμού τους. Η Χίος είναι πιο ορεινή από τη Λέσβο και με πολύ λιγότερο πράσινο απ’ αυτήν.

Προπολεμικά η Χίος είχε μεγαλύτερη πυκνότητα πληθυσμού από τη Λέσβο και σημαντικά υψηλότερο βιοτικό επίπεδο. Οι μανταρινοπαραγωγοί του Κάμπου, στο κέντρο του νησιού, και οι μαστιχοπαραγωγοί του νότου, εξασφάλιζαν υψηλά εισοδήματα. Οι κάτοικοι του βόρειου και γεωργικά φτωχότερου τμήματος του νησιού είχαν σαν κύρια απασχόλησή τους τη ναυτιλία. Οι Χιώτες εφοπλιστές αποτελούσαν από τότε ισχυρή οικονομική ομάδα με διεθνείς διασυνδέσεις και με συγγενικούς και άλλους δεσμούς με το τραπεζικό και εμπορικό κεφάλαιο. Κυριαρχούσαν λοιπόν απόλυτα στην οικονομική ζωή του τόπου και είχαν επιβάλει πατερναλιστικό καθεστώς στους εργαζομένους. Η βιοτεχνία και βιομηχανία έπαιζαν δευτερεύοντα ρόλο στην οικονομία του τόπου. Υπήρχαν πολλά βυρσοδεψεία, αρκετά κεραμεία, ένα δυο μηχανουργεία και επιπλοποιεία.

Στη Χίο υπήρχαν αρκετά και μαζικά εργατικά σωματεία, των λιμεναργατών, των βυρσοδεψεργατών, των οικοδόμων και των τσαγκαράδων. Οι τελευταίοι αν και δούλευαν σε πολυάριθμα μαγαζάκια και ήταν σχετικά αποκεντρωμένοι, ήταν το πιο συνειδητοποιημένο τμήμα της εργατιάς. Οι πρώτοι χιώτες κομμουνιστές, τα δυο αδέλφια Μπουρέκα και ο Μανάρας ήταν τσαγκάρηδες, ενώ ένας άλλος παλιός κομμουνιστής της Χίου, ο Γιάννης ο Αμπατζής ήταν ξυλουργός. Φυσικά πολύ συνειδητοποιημένοι ήταν και οι χιώτες ναυτεργάτες, αλλά αυτοί λείπαν ολοχρονίς από το νησί.

Γενικά το εργατικό κίνημα στη Χίο ήταν υποτονικό σε σχέση με της Μυτιλήνης. Αλλά και η ψυχοσύνθεση του χιώτικου λαού ήταν διαφορετική. Οι χιώτες ήταν πιο φιλήσυχοι, πιο συμμαζεμένοι από τους μυτιληνιούς, που από προπολεμικά ήταν στην πρωτοπορία της Αριστεράς, αλλά κι από τους σαμιώτες και τους ικαριώτες, που από παλιά είχαν τη φήμη του αντάρτη και του ατίθασου.

Όπως έγινε και μ’ όλη την άλλη Ελλάδα, η Κατοχή ξύπνησε και το χιώτικο λαό. Τέλη του 1941 παλιοί κομμουνιστές, όπως ο Γιώργος Μαυράκης, ο Παντελής ο Πανέρης κι άλλοι, ίδρυσαν την πρώτη αντιστασιακή οργάνωση, που την ονόμασαν Αντιφασιστική Οργάνωση, γιατί μη έχοντας ακόμα σύνδεση με το Κομμουνιστικό Κόμμα, δε θέλαν να φτιάσουν κομματικές οργανώσεις. Αργότερα η «Αντιφασιστική Οργάνωση» ήρθε σε επαφή με μιαν άλλη αντιστασιακή οργάνωση, τη «Φιλική Εταιρεία» που είχαν ιδρύσει άλλοι αριστεροί, όπως ο Αντρέας Λοΐζος, ο Μιχάλης Παραδείσης και άλλοι, προερχόμενοι κυρίως από μικροαστικά στρώματα. Η επαφή ανάμεσα στις δυο οργανώσεις έγινε με τη μεσολάβηση του κομμουνιστή έμπορου Καραγκιουλέ, που είχε επαγγελματικές σχέσεις με τους δεύτερους.

Όπως έγινε λίγο πριν και στη Λέσβο, έτσι και οι αντιστασιακές οργανώσεις της Χίου, χωρίς ακόμα να γνωρίζουν το ΕΑΜ, δούλεψαν μέσα στο πνεύμα του. Αρχές του 1942 συγχωνεύτηκαν στο ΕΑΜ της Χίου, που σύντομα απλώθηκε σ’ όλο το νησί. Τα καλύτερα στοιχεία της χιώτικης κοινωνίας, με πρώτον και καλύτερο το μητροπολίτη Ιωακείμ, προσχώρησαν στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Οι γερμανοί στη Χίο ήταν ολιγάριθμοι και τη νύχτα περιορίζονταν σε ένα τμήμα της πόλης, το λεγόμενο Τρίγωνο, που όλα τα σπίτια του είχαν επιταχθεί και αδειάσει από τους παλιούς κατοίκους τους. Έτσι οι εαμίτες αλώνιζαν ανενόχλητοι το νησί.

Κυριότερο εμπόδιο στην ανάπτυξη του ΕΑΜ στη Χίο ήταν η αθρόα φυγή των νέων στη Μέση Ανατολή. Η Χίος είναι κοντύτερα από τη Λέσβο στη Μικρασιατική ακτή και ακριβώς απέναντι της ήταν η κύρια συμμαχική βάση της Αγριλιάς. Έτσι από τους πρώτους μήνες της Κατοχής χιλιάδες χιώτες πέρασαν τη θάλασσα για να φτάσουν τελικά στην Παλαιστίνη και τη Συρία, όπου κατατάχτηκαν στον ελληνικό στρατό, που συγκροτήθηκε εκεί. Αργότερα οι περισσότεροι οργανώθηκαν στην Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση και μετά το κίνημα της Μέσης Ανατολής, κλείστηκαν από Άγγλους σε στρατόπεδα αιχμαλώτων.

Από το τέλος του 1943 και τις αρχές του 1944 άρχισε το ΕΑΜ της Χίου να οργανώνει ένοπλα τμήματα του ΕΛΑΣ. Ταυτόχρονα οργανώθηκε και το Λαϊκό Ναυτικό, το ΕΛΑΝ, με βάση τα φορτωμένα με παραπλήσιες μνήμες Ψαρά. Σ’ αντίθεση με τη Λέσβο, όπου ποτέ δεν οργανώθηκε τμήμα του ΕΛΑΝ, το χιώτικο ελανίτικο τμήμα αναπτύχθηκε σημαντικά και είχε στενή συνεργασία με τη βάση της μικρασιατικής Αγριλιάς, όπου έστειλε πολλά από τα καΐκια, που αιχμαλώτισε. Στο τέλος της Κατοχής το χιώτικο ΕΛΑΝ είχε στη δύναμή του είκοσι καΐκια και περίπου εβδομήντα αντάρτες.

Οι Γερμανοί φύγανε από τη Χίο στις 9 Σεπτεμβρίου 1944, μια μέρα πριν από τη Λέσβο. Ο ΕΛΑΣ μπήκε στην πόλη χωρίς μάχη και εγκατέστησε τις απελευθερωτικές αρχές. Την τήρηση της τάξης ανάλαβε η Εθνική Πολιτοφυλακή, με διοικητή τον Γιώργο Μαυράκη. Μολονότι δεν σημειώθηκε το παραμικρή παρατράγουδο, την άλλη μέρα το ραδιόφωνο του Μπι Μπι -Σι μιλούσε για σφαγές και λεηλασίες των εαμιτών.

Η λαϊκή εξουσία δεν κράτησε πολύ στη Χίο. Μέσα rou Οχτώβρη ήρθε στο νησί ο υπουργός – διοικητής Νήσων Αιγαίου Μπουρδάρας με τμήμα του Ιερού Λόχου και με χωροφύλακη, και το μικρό και ελαφρά οπλισμένο τμήμα του ΕΛΑΣ και η Πολιτοφυλακή διαλύθηκαν, χωρίς να παραδώσουν τον οπλισμό τους. Οι πολιτικές οργανώσεις, το ΕΑΜ και η ΕΠΟΝ και τα εαμικά κόμματα ΚΚΕ και ΑΚΕ εξακολούθησαν να λειτουργούν τα γραφεία τους και να κυκλοφορούν τις εφημερίδες «Πρωτοπόρος», (του ΕΑΜ) και «Εμπρός» (του ΚΚΕ).

Λίγο μετά τα γεγονότα του Μάη του 1945 στη Μυτιλήνη, σκαρώθηκε και στη Χίο μια «στάση». Και σ’ αυτή την περίπτωση οργανωτής ήταν ο νομάρχης Σταματιάδης. Γνωρίζοντας τις διαφορετικές συνθήκες, που επικρατούσαν στη Χίο, πολιτεύθηκε διαφορετικά. Δεν χρειάστηκε να γίνουν καταστροφές και πυρπολήσεις γραφείων. Με τη διάδοση επίμονων φημών για επικείμενες συλλήψεις γνωστών αριστερών, προκλήθηκε μεγάλη αναταραχή στον πληθυσμό. Μπροστά στη Νομαρχία συγκεντρώθηκαν πολλές επιτροπές πολιτών για να διαμαρτυρηθούν για τις σχεδιαζόμενες συλλήψεις. Ο νομάρχης κάλεσε όλον αυτόν τον κόσμο στο γραφείο του και σε συνέχεια τηλεφώνησε στο μοίραρχο Παντελίδη, καταγγέλλοντας ότι αντιμετώπιζε «στάση αναρχικών στοιχείων», που δήθεν είχαν καταλάβει τα γραφεία της Νομαρχίας.

Γίναν τότε πολλές συλλήψεις και πολλοί χιώτες μείναν αρκετούς μήνες στη φυλακή σαν υπόδικοι, για να απαλλαγούν τελικά κι αυτοί όπως λίγο πιο πριν είχαν απαλλαγεί οι μυτιληνιοί συναγωνιστές τους από το κακουργοδικείο της Σύρου.

Παρά τις συλλήψεις οι εαμικές οργανώσεις της Χίου ανασυγκροτήθηκαν γρήγορα και συνέχισαν τη δράση τους. Η Νομαρχιακή Επιτροπή του ΕΑΜ σε συνεννόηση με το μητροπολίτη Ιωακείμ άρχισε εκστρατεία για τη συμφιλίωση του λαού. Η εκστρατεία της «Συμφιλίωσης» είχε αρχίσει σε πανελλαδική κλίμακα από τα αριστερά κόμματα για να σταματήσουν τον μονόπλευρο εμφύλιο πόλεμο και να μποδίσουν την επέκτασή του. Σε συνοικίες των πόλεων και στα χωριά, κοινές επιτροπές από αριστερούς και δεξιούς παράγοντες, οργάνωναν γιορτές συμφιλίωσης και συναδέλφωσης, κοινά γεύματα και γλέντια. Η κίνηση αυτή για τη συμφιλίωση θορύβησε πολύ τους βρεταννούς επικυρίαρχους και τα όργανά τους. «Η λέξις Συμφιλίωσις αντηχεί σήμερον το ίδιο ελκυστικά όπως κατά την Κατοχήν η λέξις Αντίστασις» έγραφε με φανερή ανησυχία η «Καθημερινή».

Στην εκστρατεία της Συμφιλίωσης βοήθησε πολύ η άφιξη του Κανόνη στη Χίο. Ο πράος χαρακτήρας και η σύνεσή του ήταν ό,τι έπρεπε για την περίπτωση. Από την άλλη μεριά με το άμεμπτο ήθος, την ακεραιότητα και το πηγαίο χιούμορ του κέρδισε την εκτίμηση και την αγάπη των νέων συναγωνιστών του. Σύντομα απόχτησε αρκετούς φίλους ανάμεσα στους χιώτες, με πρώτον το Δεσπότη, που έκανε συχνά παρέα μαζί του και αρκετές φορές τον φιλοξενούσε στο μητροπολιτικό μέγαρο.

Στην πραγματικότητα ο Κανόνης, που εκπροσωπούσε το γραφείο περιοχής Αιγαίου του ΚΚΕ στη Χίο, μολονότι παράνομος και με ένταλμα να εκκρεμεί σε βάρος του, κυκλοφορούσε στο νησί ελεύθερα. Είχε αφήσει μουστάκι και φορούσε ψεύτικα γυαλιά. Είχε ταυτότητα με το ψευδώνυμο Κώστας Διάκος. Μαζύ μ’ αυτόν δούλευε στη Χίο άλλος ένας λέσβιος κομμουνιστής, ο εργάτης Ιάκωβος Γιακουμής, που ήταν τότε γραμματέας της Περιφερειακής Επιτροπής Χίου του ΚΚΕ. Η σωστή συμπεριφορά του Κανόνη και του Γιακουμή βοήθησε να ξεχαστούν οι κακές εντυπώσεις και επανόρθωσε τη ζημιά, που προκάλεσε με την αχαρακτήριστη πολιτεία του ένας άλλος λέσβιος, στέλεχος τότε του ΚΚΕ, που στάλθηκε πριν απ’ αυτούς στη Χίο, για να δουλέψει σε καθοδηγητικό πόστο.

Ένα από τα άμεσα καθήκοντα του Κανόνη στη Χίο ήταν να πραγματοποιήσει την Παγχιακή Προσυνεδριακή Συνδιάσκεψη, που θάστελνε τους αντιπροσώπους του νησιού στο 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ. Η Συνδιάσκεψη πραγματοποιήθηκε με επιτυχία στο Βροντάδο, στο σπίτι ενός εαμίτη. Πήραν μέρος 28 αντιπρόσωποι όλων των κομματικών οργανώσεων του νησιού και εκλέχτηκαν πέντε αντιπρόσωποι για το Συνέδριο. Ανάμεσά τους οι Κανόνης και Γιακουμής.

Έτσι ο Κανόνης στις 28 του Σεπτέμβρη 1945, έφυγε για την Αθήνα και πήρε μέρος στο 7ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος, που έγινε από την 1η ως την 6η Οκτωβρίου στον κινηματογράφο «Τιτάνια» στην οδό Πανεπιστημίου. Ήταν το πρώτο ανοιχτό συνέδριο του Κόμματος, ύστερα από δέκα χρόνια διωγμών και αγώνων. Στην πραγματικότητα ήταν το πρώτο νόμιμο συνέδριό του, γιατί όλα τα προηγούμενα γίνανε σε συνθήκες παρανομίας ή μισοπαρανομίας. Δεν ήταν όμως μονάχα αυτό. Το συνέδριο γινόταν σε περίοδο ανόδου της επιρροής και μεγάλου δυναμισμού του Κόμματος.

Ο Κανόνης γύρισε στη Χίο στις 10 του Οχτώβρη γεμάτος αισιοδοξία από όσα είδε και άκουσε στην Αθήνα, βρήκε όμως εκεί τα πράγματα να έχουν χειροτερέψει αισθητά. Στον ορίζοντα άρχισαν να πυκνώνουν τα σύννεφα της ανωμαλίας. Στο νησί στάλθηκε καινούριος εισαγγελέας, ο Κωνσταντίνος Κόλλιας, που εικοσιδύο χρόνια αργότερα θα γινόταν ο πρώτος πρωθυπουργός της Απριλιανής Δικτατορίας. Μαζί με το βοηθό του αντεισαγγελέα Λιαπή και το μοίραρχο Παντελίδη, σκληρό διώκτη των κομμουνιστών από τον καιρό της Τετάρτης Αυγούστου, άρχισαν να καταστρώνουν σχέδια για το πώς θα χτυπηθεί το αριστερό κίνημα στη Χίο.

(η συνέχεια στο επόμενο)

Advertisement