Χαράλαμπος Κανόνης (Δημ. Σαραντάκος) 14 – Επιστροφή στη Χίο

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, το βιβλίο του πατέρα μου «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», το πρώτο μη επιστημονικό βιβλίο του.

Ο Κανόνης ήταν Μυτιληνιός, γεωπόνος, υπάλληλος της ΑΤΕ, συνάδελφος και επιστήθιος φίλος του παππού μου, στέλεχος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο, στον εμφύλιο.

Κανονικά οι δημοσιεύσεις γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Στη σημερινή δέκατη τέταρτη συνέχεια περνάμε στο έκτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους του βιβλίου, που έχει τίτλο Η τραγωδία και ο θάνατος στη Χίο, στο μοιραίο τέλος της ζωής του Κανόνη. Στην επόμενη συνέχεια θα έχουμε το τέλος και στη μεθεπόμενη και τελευταία τον επίλογο του βιβλίου.

Έξι

Η τραγωδία και ο θάνατος στη Χίο

Μείναμε μόνοι. Σε κάθε γωνιά
ένας τάφος. Σε κάθε τάφο
ένα όνειρο. Σε κάθε όνειρο
ένα κομμάτι απ’ την καρδιά μας.
Την αγαπούμε τούτη τη γης.

Ηλίας Σιμόπουλος

Ο Κανόνης εκτοπίστηκε στην Ικαρία τον Ιούνιο του 1947. Δεν έχει εξακριβωθεί σε ποιο ακριβώς χωριό του ορίστηκε να μείνει. Τότε ακόμα στην Ικαρία βρίσκονταν λίγοι σχετικά αριστεροί εξόριστοι, σκορπισμένοι στα χωριά της, οι οποίοι κυκλοφορούσαν με κάποια σχετική ελευθερία κινήσεων. Μετά τις ομαδικές συλλήψεις όμως σχεδόν δώδεκα χιλιάδων Aθηναίων, που έκανε στις 8 Ιουλίου 1947 ο υπουργός Δημόσιας Τάξης της κυβέρνησης Μαξίμου, Ζέρβας, η Ικαρία γέμισε με εξόριστους, που ο αριθμός τους ξεπερνούσε το συνολικό πληθυσμό του νησιού. Στην αρχή σκορπίστηκαν κι αυτοί στα χωριά, όπου οι ντόπιοι, αριστεροί κι εκείνοι στην πλειοψηφία τους, τους περιβάλλαν με στοργή και αγάπη. Αργότερα οι Αρχές για να αποσπάσουν τη μάζα των εξόριστων, αλλά και των κατοίκων του νησιού, από την επιρροή των «καθοδηγητών», δημιούργησαν «στρατόπεδο πειθαρχημένης διαβίωσης», στο οποίο έκλεισαν τα γνωστότερα σ’ αυτούς στελέχη του ΕΑΜ και του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Από τον Αύγουστο του 1947 άρχισαν συστηματικές αποδράσεις από την Ικαρία πολλών στελεχών, που παρά τον εγκλεισμό τους στο στρατόπεδο, βρίσκαν τρόπο να διαφεύγουν. Έτσι τέλη Αυγούστου δραπέτευσαν από την Ικαρία ο Μήτσος Παρτσαλίδης και άλλα εαμικά στελέχη. Το Σεπτέμβρη δραπέτευσε ο Κανόνης.

Ο Κανόνης έφτασε στη Χίο μαζί με τον Ικαριώτη αγωνιστή Πέτρο Ανδριώτη και σ’ αντίθεση με τους άλλους δραπέτες της Ικαρίας, που αμέσως φεύγαν για την ηπειρωτική Ελλάδα, αυτοί έμειναν στο νησί. Σκοπός της παραμονής του Κανόνη στη Χίο ήταν η αναδιοργάνωση των αριστερών οργανώσεων, ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν την αυξανόμενη κρατική και παρακρατική τρομοκρασία. Είχε επίσης εντολή να οργανώσει στη Χίο Κέντρο Διαφυγής για τους κρατούμενους αριστερούς, που δραπέτευαν από την Ικαρία, μια που στο νησί δεν είχαν ακόμα επεκταθεί τα έκτακτα μέτρα, λειτουργούσαν οι οργανώσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος και η απόσταση ανάμεσα στα δυο νησιά είναι μικρή.

Στον ένα χρόνο, που έλειψε από τη Χίο ο Κανόνης, η τρομοκρατία είχε ενταθεί στο νησί. Τα περισσότερα μέλη της ηγεσίας της αριστεράς βρίσκονταν στη φυλακή ή στην εξορία. Η κυκλοφορία των εαμικών εφημερίδων γινόταν όλο και πιο δύσκολα και τα γραφεία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, με τη συνεχή παρουσία στην πόρτα τους «μυστικών» της Ασφάλειας, είχαν γίνει απλησίαστα στους οπαδούς της αριστεράς.

Ο Κανόνης με τον Ανδριώτη απόφευγαν συστηματικά να εμφανιστούν δημόσια. Από την αρχή δούλεψαν στην πα-ρανομία προσαρμόζοντας τη λειτουργία των οργανώσεων στις νέες δύσκολες συνθήκες. Στο εσωτερικό μιας μεγάλης χτιστής υδατοδεξαμενής, που βρισκόταν στον παραλιακό δρόμο, λίγο έξω από το Βροντάδο και ήταν από καιρό σε αχρηστία, εγκαταστήσαν το παράνομο τυπογραφείο.

Υπεύθυνοι του εκδοτικού μηχανισμού ορίστηκαν ο ποιητής Φώτης Αγγουλές και ο φιλόλογος Μιχάλης Βατάκης, που από τότε χάθηκαν, στην κυριολεξία, από προσώπου γης, καθώς μέναν διαρκώς μέσα στη δεξαμενή, από την οποία βγαίναν μονάχα νύχτα και σε σπάνιες περιπτώσεις, από ένα υπόγειο λαγούμι, που οδηγούσε σε κάποιο χωράφι δεκάδες μέτρα πιο πέρα. Η επικοινωνία με την οργάνωση γινόταν από τα στόμια εξαερισμού της δεξαμενής, που βρίσκονταν στην οροφή της και γειτόνευαν με το υπερκείμενο σπίτι αριστερών, της οικογένειας Αθηναίου, που χρησίμευε σαν σύνδεσμος.

Εκτός από το τυπογραφείο, εξασφαλίστηκαν πολλά σπίτια είτε για συνεδριάσεις, είτε για καταλύματα καταδιωκομένων και οργανώθηκε δίκτυο οικονομικών ενισχυτών.

Ήταν καιρός, γιατί τα πράγματα έσφιγγαν όλο και πιο πολύ. Τον Οχτώβρη του 1947 διακόψαν τη νόμιμη κυκλοφορία τους οι εφημερίδες «Πρωτοπόρος» του ΕΑΜ και «Εμπρός» του ΚΚΕ, (το τελευταίο φύλλο του κυκλοφόρησε στις 10 του μηνός). Ταυτόχρονα κλείστηκαν και τα γραφεία των Οργανώσεων.

Από δω και μπρος οι εαμικές οργανώσεις λειτουργούσαν μισοπαράνομα, σε φιλικά σπίτια, πάντα με το φόβο της επιδρομής της αστυνομίας. Τέτοια επιδρομή έγινε το Νοέμβριο 1947, όταν σ’ ένα σπίτι στο Βαρβάσι πραγματοποιήθηκε συγκέντρωση στελεχών του ΚΚΕ για την ανάλυση της απόφασης της 3ης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής. Η χωροφυλακή πληροφορήθηκε ότι γίνεται συγκέντρωση και μολονότι το ΚΚΕ εξακολουθούσε να είναι τυπικά νομικό κόμμα, κινήθηκε να συλλάβει τους συγκεντρωμένους. Στην είσοδο του χωριού είχε συγκεντρωθεί πολύς κόσμος που παρεμπόδισε τις κινήσεις των χωροφυλάκων, ώστε να δοθεί καιρός στους συγκεντρωμένους να φύγουν. Έγινε μεγάλη φασαρία και ορισμένοι από τους κομμουνιστές φεύγοντας από τη συγκέντρωση πήραν μέρος στη συμπλοκή, στο πλευρό του κόσμου, που τον κακοποιούσαν οι χωροφύλακες, ένας δε απ’ αυτούς, ο Μαθιός ο Καρτοκέφαλος, αφόπλισε ένα χωροφύλακα, ονόματι Σαρτζετάκη. Αν και ο δράστης την άλλη μέρα παρουσιάστηκε αυθόρμητα στις αρχές και παρέδωσε το όπλο, εκτοπίστηκε αμέσως στον Αη Στράτη.

Στον Αη Στράτη επίσης εκτοπίστηκε και ο Πέτρος ο Ανδριώτης, που είχε κι αυτός πιαστεί σε μια επιδρομή της χωροφυλακής.

Με το τέλος του 1947 ο Εμφύλιος Πόλεμος μπαίνει σε άλλη φάση. Σχηματίζεται η Προσωρινή Δημοκρατική Κυ-βέρνηση, με πρόεδρο το Μάρκο Βαφειάδη, ενώ ταυτόχρονα, με την ψήφιση του Νόμου 509, το ΕΑΜ, το ΚΚΕ, το ΑΚΕ και οι εαμικές οργανώσεις κηρύσσονται εκτός νόμου. Παράλληλα απαγορεύτηκε η κυκλοφορία όλων των εαμικών εφημερίδων και περιοδικών.

Ο σχηματισμός της Κυβέρνησης του Βουνού αναπτέρωσε το ηθικό των αριστερών σ’ όλη τη χώρα, γιατί όλοι πια προσδοκούσαν διεθνή αναγνώριση και βοήθεια στον αγώνα τους. Ήταν κάτι, που το είχαν ανάγκη. Γιατί στο δεύτερο μισό του 1947 σημειώνεται σοβαρή στροφή στις δυνατότητες να αναπτυχθεί πιο πολύ και να μαζικοποιηθεί ο Δημοκρατικός Στρατός. Φάνηκε πως οι εφεδρείες του στέρεψαν και πως στις πόλεις, όπου υπήρχαν αριστερές μάζες, δεν ήταν πια δυνατό να διεξαχθεί κανενός είδους αγώνας.

Από το φθινόπωρο του χρόνου αυτού και μετά, στο βουνό βγαίνουν μονάχα όσοι αντιμετωπίζουν θανάσιμο κίνδυνο από τους παρακρατικούς τρομοκράτες και φυσικά τα μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, εφαρμόζοντας την απόφαση της 3ης Ολομέλειας. Δεν ήταν όμως και λίγοι οι αγωνιστές, που έχοντας να διαλέξουν ανάμεσα στην έξοδο στο βουνό ή στην εξαφάνισή τους στην Αθήνα, προτίμησαν τη δεύτερη λύση. Στην Αθήνα όμως οι οργανώσεις, που θ’ αξιοποιούσαν σωστά αυτό το ανθρώπινο δυναμικό, δημιουργώντας δεύτερο μέτωπο στα νώτα των κυβερνητικών, είχαν αποσυντεθεί με τις συλλήψεις του Ζέρβα καθώς και από τα χτυπήματα που δέχτηκαν από την Ασφάλεια και η λειτουργία τους ήταν υποτυπώδης και προβληματική.

Πολλές φορές η επιλογή βουνό ή Αθήνα ήταν αποτέλεσμα τυχαίων γεγονότων ή διάφορων συγκυριών. Έτσι υπήρξαν αγωνιστές, που ξεκίνησαν να βγουν στο βουνό και από τη φορά των πραγμάτων βρέθηκαν προσωρινά στην Αθήνα, περιμένοντας το σύνδεσμο, που ποτέ δεν ήρθε, βρήκαν κάποια δουλειά και πέρασαν ολόκληρο τον εμφύλιο πόλεμο «αβρόχοις ποσίν». Κι αντίθετα υπήρξαν αριστεροί, που είχαν βγάλει τα χαρτιά τους για να μεταναστέψουν στη Αμερική ή στην Αυστραλία και την τελευταία στιγμή κυνηγημένοι από τους παρακρατικούς βγήκαν στο βουνό, όπου πολέμησαν παλληκαρίσια ως το τέλος.

Στη Χίο το 1948 άρχισε με έξαρση της τρομοκρατίας. Οι τοπικές εφημερίδες «Ελευθερία» (εφημερίς εθνικοφρόνων αρχών, όπως έγραφε στην προμετωπίδα της) και «Πρόοδος» συναγωνίζονται να ζητάν από τις αρχές να δείξουν ακόμα μεγαλύτερη αυστηρότητα προς τους «αναρχικούς». Καταγγέλλουν την ύπαρξη κομμουνιστών στην Ηλεκτρική Εταιρεία Χίου και ζητάν την άμεση απόλυσή τους.

Η διανομή εαμικών προκηρύξεων τη νύχτα της 20 του Γενάρη του 1948 δίνει την αφορμή για ένταση των διώξεων. Γίνονται πολλές έρευνες στα σπίτια και αρκετές προληπτικές συλλήψεις. Στις 25 του μήνα ισχυρή δύναμη Χωροφυλακής με επικεφαλής τον Ταγματάρχη Πλατάκη, το μοίραρχο Παντελίδη και τον υπομοίραρχο Ζορμπά, περικυκλώνει τα Καρδάμυλα και ερευνά σε σπίτια γνωστών αριστερών για όπλα. Η έρευνα δεν έβγαλε τίποτα, αλλά η μονάδα της Χωροφυλακής στην επιστροφή της συναντά κοντά στην Κυδιάντα ομάδα αριστερών καταδιωκομένων, μερικοί από τους οποίους ήταν ένοπλοι. Επακολούθησε συμπλοκή στην οποία σκοτώθηκε ο Σπύρος Τράτσης από τους αριστερούς και ένας χωροφύλακας. Οι τοπικές εφημερίδες δημοσιεύουν την είδηση με τεράστιους πρωτοσέλιδους τίτλους, όπως «Συμμοριτισμός εις την Χίον» και παρόμοιους. Επιτέλους δόθηκε η αφορμή για γενικό διωγμό.

Σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή οι αριστεροί είχαν στήσει ενέδρα στους χωροφύλακες. Στο σκοτωμένο χωροφύλακα έγινε μεγαλοπρεπή κηδεία, η οικογένειά του όμως έμεινε χωρίς πόρο ζωής και χρειάστηκε να γίνει έρανος για ενίσχυσή της.

Μετά τη συμπλοκή στην Κυδιάντα οι επιδρομές και οι έρευνες πυκνώνουν και συστηματοποιούνται. Η ηγεσία της αριστεράς στο νησί συγκεντρώθηκε στο χτήμα Λυκιαρδόπουλου, στον Κάμπο για να εξετάσει την κατάσταση και να πάρει τα μέτρα της. Στη συνδιάσκεψη που έγινε, πήραν μεταξύ άλλων μέρος ο Κανόνης, ως εκπρόσωπος της Περιοχής Αιγαίου του ΚΚΕ, ο Δημήτρης Ευαγγελινός, ως εκπρόσωπος της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΑΚΕ, ο Μιχάλης Βορριάς, ως εκπρόσωπος της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ, και ο Γιώργος Μαυράκης, ως εκπρόσωπος της νόμιμης διοίκησης του Εργατικού Κέντρου Χίου, που είχε καθαιρεθεί με δικαστική απόφαση.

Στη σύσκεψη μπήκε το θέμα της αντιμετώπισης της τρομοκρατίας σε συνδυασμό με την εφαρμογή της απόφασης της 3ης Ολομέλειας. Πάνω σ’ αυτό οι γνώμες διχάστηκαν. Ο Βορριάς με τον Ευαγγελινό ήταν υπέρ της ένοπλης αντιπαράθεσης, με την έξοδο ένοπλων ομάδων στο βουνό. Ο Μαυράκης ήταν αντίθετος με την ιδέα του ένοπλου αγώνα. Υποστήριξε πως δεν υπήρχε ούτε ο κατάλληλος οπλισμός, ούτε η απαιτούμενη οργάνωση στις πόλεις και στα χωριά, που θα στήριζε τους ένοπλους του βουνού. Ο Κανόνης βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Σαν ξένος αισθανόταν διπλά υπεύθυνος αν προκαλούσε μιαν απόφαση, που θα δημιουργούσε απώλειες στον πληθυσμό. Τελικά η σύσκεψη με πλειοψηφία αποφάσισε τον ένοπλο αγώνα.

Από διάφορες πηγές έφτασαν κάποιες πληροφορίες για τη σύσκεψη αυτή ως τα αυτιά της Χωροφυλακής. Για λόγους εντυπωσιασμού οι πληροφορίες αυτές, κατάλληλα επεξεργασμένες, διοχετεύθηκαν στον τοπικό τύπο. Η εφημερίδα «Ελευθερία» τις δημοσιεύει με τον τίτλο «Αποκάλυψις και ανατροπή των σχεδίων των αναρχικών», και δημιουργεί ολόκληρο μύθο για συνωμοσία των αναρχικών με σκοπό την κατάληψη της Χίου. Στα δημοσιεύματα αυτά ο Κώστας Διάκος, (το όνομα Κανόνης είναι ακόμα άγνωστο στις αρχές), χαρακτηρίζεται σαν «γενικός αρχηγός των αναρχικών». Στον Ευαγγελινό δίνεται ο βαρύγδουπος τίτλος του «αρχηγού των ανταρτικών ομάδων Θολοποταμιού, Αγίου Γεωργίου, Κάμπου και Βαρβασίου». Ο Βορριάς ονομάζεται «αρχηγός των ανταρτικών δυνάμεων Καρδαμύλων και Λαγκάδας» ενώ ο Μαυράκης «αρχηγός της Αυτοάμυνας».

Οι έρευνες και οι συλλήψεις είναι πια κάτι το συνηθισμένο.

(συνεχίζεται)

* Να προσθέσω κάτι λεξιλογικό. Η χτιστή δεξαμενή όπου λειτουργούσε το παράνομο τυπογραφείο με υπεύθυνο τον Φώτη Αγγουλέ λεγόταν «φουντάνα» -δάνειο από τα ιταλικά/βενετικά.

Advertisement