Γιατί μόνο το ελληνικό και το λατινικό αλφάβητο έχουν πεζά και κεφαλαία γράμματα; (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και κάμποσο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το δέκατο τρίτο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων άρθρων.

Ο τίτλος της σημερινής συνεργασίας είναι κάπως σχοινοτενής -το θέμα όμως είναι ενδιαφέρον και ο Νικολάου, που έχει ασχοληθεί πολύ με τα αλφάβητα και σε επίπεδο Unicode, το ξέρει πολύ καλά.

Αρχική δημοσίευση εδώ.

Η ερώτηση αυτή, έτσι όπως διατυπώθηκε στην Κβόρα, είναι ανακριβής: υπάρχουν κι άλλες γραφές που διακρίνουν μικρά και κεφαλαία. Οι γραφές αυτές όμως είτε συγγενεύουν με τα ελληνικά και τα λατινικά, είτε πήραν απ’ αυτά έμπνευση.

Όπως λέει η αγγλική Βικιπαίδεια,

Οι γραφές με διάκριση κεφαλαίων και μικρών γραμμάτων καλούνται bicameral.

… Και να μου επιτραπεί ο αγγλισμός, γιατί εδώ καλά καλά ούτε καν το case δεν αποδίδουμε στα ελληνικά, για την ιδιότητα κεφαλαίου ή μικρού· πόσο μάλλον να αποδώσουμε λατινικούρα για γραφή που έχει δυο case. Ας τις πω μεγαλογράμματες και μικρογράμματες γραφές.

Οι γλώσσες που χρησιμοποιούν τη λατινική γραφή, την κυριλλική, την ελληνική, την κοπτική, την αρμενική, την Adlam, την Varang Kshiti, την τσερόκι, και την Osage διαφοροποιούν μικρά και κεφαλαία στη γραπτή τους μορφή για διασαφήνηση. Άλλες μικρογράμματες γραφές, που δεν χρησιμοποιούνται για σύγχρονη γλώσσα, είναι η παλαιοουγγρική, η γλαγολιτική, και η ντεζερέτ. Η γεωργιανή γραφή έχει διάφορες παραλλαγές, και έχουν γίνει προσπάθειες να χρησιμοποιοήσουν τις παραλλαγές αυτές ως διάκριση μικρών και κεφαλαίων· αλλά η σύγχρονη γεωργιανή γραφή δεν διαφοροποιεί μικρά και κεφαλαία.

Από τις γραφές αυτές λοιπόν, πρόσφατες επινοήσεις αποτελούν η τσερόκι (ΗΠΑ, ιθαγενής γλώσσα, περίπου 1820), η ντεζερέτ (γραφή των Μορμόνων για τα αγγλικά 1847), η οσέιτζ (ΗΠΑ, ιθαγενής γλώσσα, 2006), η αντλάμ (δυτική Αφρική, γλώσσα φουλάνι, δεκαετία του 1980), και η βαράγκ σιτί (Ινδία, γλώσσα Χο, δεκαετία του 1960)· και την ιδέα να διακρίνουν κεφαλαία την πήραν από το λατινικό αλφάβητο. Οι τρεις πρώτες γραφές μάλιστα επινοήθηκαν στην Αμερική· και η τσερόκι τη διάκριση την κάνει άτυπα, και όχι στην επίσημή της μορφή. Οπότε οι γραφές αυτές δεν πρωτοτύπησαν στη διάκριση (παρά τους ισχυρισμούς του Λάκο Μπόντρα πως η βαράγκ σιτί επινοήθηκε το ιγʹ αι., και πως αυτός απλώς σε όραμα την είδε και τη μετέδωσε.)

Μας απομένουν οι εξής γραφές, όλες τους γείτονες της ελληνικής γραφής ιστορικά (αν και με τα τα κυριλλικά, τα παλαιοουγγρικά και τα γλαγολιτικά τη συμβολή μάλλον την έκανε η λατινική):

• Τα κυριλλικά, που η μικρογράμματή τους μορφή δεν κατέβαλε ιδιαίτερη προσπάθεια (είναι απλώς τα κεφαλαία μικρογραμμένα), και που την ιδέα την πήραν με τον Πέτρο το Μέγα από τα λατινικά.
• Τα γλαγολιτικά, που κι αυτά δεν δείχνουν να διαφοροποιούν ιδιαίτερα τα μικρά τους και τα κεφαλαία τους. Μικρογράμματη γραφή ανέπτυξαν φαίνεται τα γλαγολιτικά όταν είχε ήδη περιοριστεί η γλαγολιτική στην Κροατία, υπό επιρροή δηλαδή της λατινικής γραφής.
• Τα κοπτικά, που κάνουν την διάκριση μικρών και κεφαλαίων τώρα, αν και η εντύπωσή μου είναι πως την κάνουν σπάνια· η Βικιπαίδεια αναφέρει «περιορισμένη σύγχρονη χρήση», και όλες οι αναπαραγωγές που έχω δει κοπτικών χειρογράφων είναι μεγαλογράμματες.
• Τα αρμενικά, που η μικρογράμματή τους μορφή τουλάχιστον διαφέρει από την κεφαλαία.
• Τα γεωργιανά, όπου η αρχική μορφή της γραφής, η Asomtavruli, συνεχίστηκε στο μεσαίωνα για αρχικά διακοσμημένα κεφαλαία και τίτλους, σε αντίθεση με την μικρογράμματη Nuskhuri (ο ίδιος τρόπος που ξεκίνησε η διάκριση στα λατινικά και τα ελληνικά· ο συνδυασμός λέγεται Khutsuri, παπαδίστικος). Η διαφοροποίησε δεν συνέχισε στη νεότερη μορφή της γραφής, τη Mkhedruli, αν και προσπάθησε κάποιος γλωσσολόγος να την επανεισαγάγει τη δεκαετία του 50 στην αρχή των προτάσεων, όπως και στα κυριλλικά (και τα λατινικά και τα ελληνικά).
• Στα ψιλά γράμματα της περιγραφής στη Βικιπαίδεια, φαίνεται πως είναι υπερβολή να λέμε πως στα παλαιοουγγρικά είχαμε τη διάκριση μικρών/κεφαλαίων· απλώς το αρχικό των κυρίων ονομάτων το έγραφαν λίγο μεγαλύτερο.

Δηλαδή οι γραφές που έχουν διάκριση μικρών και κεφαλαίων είναι:

• η λατινική
• η ελληνική
• εντελώς πρόσφατες γραφές που πήραν την ιδέα από τη λατινική
• γραφές που γειτνιάζανε με τα ελληνικά ή τα λατινικά

Και αρκετές από δαύτες είτε δεν υιοθέτησαν τη διάκριση συστηματικά, είτε την υιοθέτησαν αργά (κυριλλικά, γλαγολιτικά, κοπτικά), άτυπα (τσερόκι) ή επιφανειακά (παλαιοουγγρικά). Τοις μετρητοίς, την υιοθέτησαν μόνο τα αρμενικά, και τα Χούτσουρι των γεωργιανών, σε εκκλησιαστική χρήση.

Στα λατινικά, στα ελληνικά, και στα γεωργιανά η διάκριση φαίνεται να αρχίζει την ίδια εποχή, περίπου το θʹ αι. Στα αρμενικά δεν μπορεί να χρονολογείται πριν το ιʹ αι, όταν εφευρέθηκε η τωρινή πλάγια γραφή.

Και οι τέσσερις γραφές να το επινόησαν ανεξάρτητα φαίνεται δύσκολο, και τα αρμενικά και τα γεωργιανά είχανε συνεχή επαφή με τα ελληνικά· το να έγινε η αρχή ανεξάρτητα στα λατινικά και τα ελληνικά, πάντως, γίνεται. Το κίνητρο για τη μικρογράμματη γραφή προϋπήρχε, ανεξάρτητα από τη γλώσσα: εξοικονόμηση χώρου, όταν είχε κοπεί στην Ευρώπη η πρόσβαση στον φτηνότερο πάπυρο, και υπήρχαν μόνο περγαμηνές. (Γι’ αυτό το παράπονο του Αρέθα, καληώρα το θʹ αι., πως δεν μπορούσε να στείλει χειρόγραφο του Πλάτωνα φέτος, γιατί είχανε ανομβρία και οι γελάδες δε γεννήσανε αρκετά μοσχάρια.) Και η διάκριση ήταν αναπόφευκτη, εφόσον άρεσε στους γραφιάδες να διακοσμούν τα αρχικά σε χωρία, και να τονίζουν με τα παλαιομοδίτικα κεφαλαία τις σημαντικές λέξεις.

Η εξάπλωση της ιδέας φαίνεται να σταμάτησε με την Αρμενία: τα κοπτικά δεν φαίνεται να την πήραν στα σοβαρά. Οι επόμενες στη σειρά γραφές να πάρουν τη διάκριση κατά πολιτιστική μετάδοση ήταν τα αραβικά και τα συριακά· η συρτή μορφή τους δεν θα άρμοζε πιστεύω σε κεφαλαία και μικρά. Και τα αραβικά δεν έχασαν πρόσβαση σε πάπυρο, και απέχτησαν πρόσβαση σε χαρτί ήδη τον θʹ αι.: αν και γράφτηκαν κοράνια σε περγαμηνή, δεν φαίνεται να αντιμετώπισαν το πρόβλημα κόστους που ανάγκασε την Ευρώπη να κάνει οικονομία χώρου στα βιβλία. Και αφού τα κοπτικά δεν τσίμπησαν, δεν δημιουργήθηκε και η ευκαιρία να αναμεταδοθεί η μικρογράμματη γραφή στα Αμχαρικά.

Εδώ τελειώνει το άρθρο του Νικολάου. Μου κίνησε την περιέργεια η αναφορά στο παράπονο του Αρέθα, κι έψαξα να βρω πώς το είχε διατυπώσει, αλλά δεν το βρήκα. Όποιος το ξέρει -ή ο ίδιος ο Νικ.Νικ.- ας μας πει).

Σημειώνω επίσης την επισήμανση του Νικολάου ότι η υπερτρισχιλιετής γλώσσα μας, το τελειότερο δημιούργημα του ανθρώπινου νου, που τη μιλάνε οι αγγέλοι και ο Θεός ο ίδιος, δεν έχει την έννοια case, κι αν θες να πεις change case πρέπει να το πεις περιφραστικά -αλλαγή από πεζά σε κεφαλαία ή τούμπαλιν.

Προηγούμενες δημοσιεύσεις του Νίκου Νικολάου στο ιστολόγιο:

1. Να λείπει το βύσσινο;
2. Σύρος και Ερμούπολη
3. Πώς ήταν τα ελληνικά πριν από 500 και πριν από 1000 χρόνια;
4. Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.
5. Οι πενήντα αποχρώσεις της παραφιλίας
6. Ο Κρίμωνας και το παιδί του Βαθυκλή
7. Τα ελληνικά ποιήματα του Τζελαλεντίν Ρουμί
8. Τα ελληνόψυχα χημικά στοιχεία
9. Το άγμα
10. Από πού βγαίνει το καρπούζι;
11. Η υστεροφημία του σιχτίρ
12. Γλευκόζη, αυτή η άγνωστη

 

Advertisement