Χαράλαμπος Κανόνης (Δημ. Σαραντάκος) 15 – Το τέλος

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, το βιβλίο του πατέρα μου «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», το πρώτο μη επιστημονικό βιβλίο του.

Ο Κανόνης ήταν Μυτιληνιός, γεωπόνος, υπάλληλος της ΑΤΕ, συνάδελφος και επιστήθιος φίλος του παππού μου, στέλεχος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο, στον εμφύλιο.

Κανονικά οι δημοσιεύσεις γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Η σημερινή δέκατη πέμπτη συνέχεια είναι η προτελευταία -ουσιαστικά μάλιστα είναι η τελευταία, αφού θα δούμε τον βραχύβιο εμφύλιο πόλεμο στη Χίο και το μοιραίο τέλος της ζωής του Κανόνη και θα απομένει απλώς ο επίλογος του βιβλίου.

Στις 14 του Φλεβάρη 1948 δεκατέσσερις από τους συλληφθέντες εκτοπίζονται στον Αη Στράτη, ενώ οχτώ άλλοι παραπέμπονται στο έκτακτο στρατοδικείο της Αθήνας με την κατηγορία ότι περιέθαλπαν τους «συμμορίτες». Μόνο που οι «συμμορίτες» είναι άφαντοι. Τα αποσπάσματα της Χωροφυλακής, που αλωνίζουν το νησί πάνω σε φορτηγά αυτοκίνητα και τζιπ δε μπορούν να τους εντοπίσουν. Άλλωστε όλοι μαζί δεν ξεπερνούν τους πενήντα.

Έχουν συγκροτηθεί σε δυο ομάδες, του Μιχάλη Βορριά, που κινείται βόρεια της Χίου και του Γιώργου Μαυράκη, που βρίσκεται στο κέντρο του νησιού. Ο Κανόνης, που κρύβεται συνήθως στο Βροντάδο, για να είναι κοντά στο τυπογραφείο, ενώνεται συχνά με την ομάδα του Βορριά, στις εξορμήσεις της στα χωριά ανάμεσα στη Χίο και στα Καρδάμυλα.

Η ομάδα του Μαυράκη στις 29 του Φλεβάρη 1948 μπήκε στη Λαγκάδα, με σκοπό να συγκεντρώσει τους κατοίκους και να τους μιλήσει για τον αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού. Οι ένοπλοι περικύκλωσαν το σταθμό της Χωροφυλακής του χωριού και κάλεσαν τους χωροφύλακες να παραδοθούν. Στη συμπλοκή που ακολούθησε σκοτώθηκε ένας χωροφύλακας και οι ένοπλοι αφού πήραν τρόφιμα και άλλα εφόδια κινήθηκαν προς τα Βορειόχωρα.

Οι αρχές σ’ απάντηση της επίθεσης των ανταρτών στη Λαγκάδα έπιασαν πολλούς αριστερούς, που τους εκτόπισαν στον ‘Αη Στράτη. Ταυτόχρονα ο νομάρχης Σβώκος μπαίνει επικεφαλής των «επιχειρήσεων». Θέλει να αποχτήσει και στρατιωτικές περγαμηνές. Με τις δυνάμεις της Χωροφυλακής συνεκστρατεύουν και χιώτες αξιωματικοί του Στρατού, που βρίσκονται με άδεια στη Χίο και δε βρίσκουν καλύτερο τρόπο να περάσουν τις διακοπές τους από το ανθρωποκυνηγητό συμπολιτών τους.

Ο Μάρτης του 1948 είναι πολύ σκληρός μήνας για τους αριστερούς στην Ελλάδα. Για τους αριστερούς της Χίου θα είναι μοιραίος μήνας. Σ’ όλη την Ελλάδα ο Εμφύλιος Πόλεμος παίρνει πρωτοφανείς διαστάσεις. Στη Μακρόνησο στις 29 Φεβρουαρίου 1948 έγινε η φοβερή σφαγή των κρατούμενων στρατιωτών του Α’ Ειδικού Τάγματος Οπλιτών (ΑΕΤΟ), που βαφτίστηκε από τις αρχές «στάση». Στη Χίο εγκαινιάζεται το «Στρατόπεδον Πειθαρχημένης Διαβιώσεως Κομμουνιστριών» με ογδόντα στην αρχή εξόριστες, που μετάγονται εκεί. Γρήγορα θα φτάσουν τις εκατοντάδες.

Στη γειτονική Λέσβο ο Εμφύλιος έχει αγριέψει. Η δράση των ανταρτών είναι τέτοια, που διαψεύδει το μύθο του «ξενοκίνητου συμμοριτισμού». Στο νησί οι ισχυρές δυνάμεις της Χωροφυλακής, έχουν ενισχυθεί με τους «άνευ θητείας» χωροφύλακες και τους παρακρατικούς, που έχουν βαφτιστεί «Μονάδες Αυτοαμύνης Υπαίθρου», (τους γνωστούς «Μάϋδες»), ενώ πολεμικά πλοία περιπολούν συνεχώς γύρω από τη Λέσβο μη τυχόν φτάσουν ως εκεί εφόδια από την ηπειρωτική Ελλάδα. Παρ’ όλα αυτά οι αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού δεν εκμηδενίζονται, παρά τα θριαμβολογούντα ανακοινωθέντα, που δημοσιεύονται στις τοπικές αλλά και στις αθηναϊκές εφημερίδες.

Στο παράνομο τυπογραφείο του Βροντάδου φτάνουν κανονικά τόσο οι αθηναϊκές όσο και οι τοπικές εφημερίδες της Χίου, της Σάμου και της Λέσβου. Έτσι ο Κανόνης είναι ενήμερος για τα όσα συμβαίνουν στο νησί του. Και οι τελευταίες ειδήσεις που μαθαίνει τον γεμίζουν πίκρα. Στις 21 του μήνα που πέρασε, μαθαίνει πως σε ολοήμερη μάχη, που έγινε στη Λέσβο στη θέση «Αράπη Πέτρες», σκοτώθηκε ο Πάνος Παρασκευαΐδης, άλλοτε ανθυπολοχαγός του Στρατού της Μέσης Ανατολής, αδερφός του παιδικού του φίλου, Μίλτη. Στις 4 Μαρτίου εκτελέστηκαν στην Αθήνα πέντε μυτιληνιοί κομμουνιστές που είχαν δικαστεί στις 26 του Φλεβάρη στο στρατοδικείο της Αθήνας με την κατηγορία του «αυτοαμυνίτη». Ήταν απλοί άνθρωποι, εργάτες γης οι περισσότεροι, που αρνήθηκαν να αποκηρύξουν τις ιδέες τους. Τα ονόματά τους: Μανώλης Σκούρτσος, Ηλίας Κρητικός, Χρήστος Αποσπόρης, Κώστας Αποσπόρης και Βασίλης Καχαλάς.

Στις 2 του Μάρτη του 1948 έγινε άλλη μια δίκη μυτιληνιών αγωνιστών στο ίδιο Στρατοδικείο. Δικάστηκαν με την κατηγορία πάλι του «αυτοαμυνίτη» εικοσιτέσσερα στελέχη της αριστεράς στη Λέσβο, που είχαν πιαστεί τον περασμένο Ιούλιο και από τότε ταλαιπωρούνταν σε διάφορες φυλακές της χώρας. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς είχαν ξαναδικαστεί μαζύ με τον Κανόνη και άλλους στο κακουργοδικείο της Σύρου, ένα χρόνο πιο πριν και είχαν ουσιαστικά αθωωθεί. Ο Κανόνης είχε ήδη εκτοπιστεί στην Ικαρία όταν έγιναν οι συλλήψεις του Ιουλίου και έτσι δε συμμερίστηκε την τύχη των συναγωνιστών του.

Σ’ αντίθεση με τη δίκη της Σύρου, που έγινε σε κανονικό δικαστήριο, αυτή η δίκη σε στρατοδικείο σκοπιμότητας κάτω από την πίεση των παραγόντων της εθνικοφροσύνης στη Λέσβο, είχε σκοπό τη φυσική ή την ηθική εξόντωση της ηγεσίας της λεσβιακής αριστεράς. Πραγματικά από τους εικοσιτέσσερις οι έξι καταδικάστηκαν σε θάνατο [τελικά οι ποινές δεν εκτελέστηκαν], τέσσερις σε ισόβια, οχτώ σε πρόσκαιρα δεσμά και οι έξη αθωώθηκαν.

Στη Χίο η ομάδα του Μαυράκη, μετά τη συμπλοκή της Λαγκάδας κινήθηκε στα βορεινά χωριά του νησιού. Στις 6 του Μάρτη οι χωριάτες τούς ειδοποίησαν πως ο σταθμός της Χωροφυλακής στα Κουρούνια ήταν αφύλαχτος, γιατί ολόκληρη η φρουρά του είχε ενωθεί με απόσπασμα που έψαχνε να εντοπίσει τους αντάρτες. Οι τελευταίοι δεν άφησαν την ευκαιρία. Μπήκαν στο χωριό, πήραν από το Σταθμό όλα τα όπλα και πυρομαχικά που βρήκαν, και σε συγκέντρωση των κατοίκων εξήγησαν το νόημα του αγώνα τους. Οι κάτοικοι μ’ επικεφαλής τον παπά του χωριού τους άκουσαν με ευνοϊκή διάθεση και τους έδωσαν όταν έφευγαν αρκετά τρόφιμα.

Μετά τα Κουρούνια οι αντάρτες κινήθηκαν προς την Παρπαριά, όπου επίσης τους δέχτηκαν καλά και πολλοί νέοι του χωριού προσφέρθηκαν να φυλάξουν εκείνοι, τη νύχτα, σκοποί, ώστε να ξεκουραστούν οι ταλαιπωρημένοι από τις συνεχείς πεζοπορίες αντάρτες. Οι αυτοσχέδιοι όμως σκοποί αποκοιμήθηκαν με τη σειρά τους χωρίς να αντιληφθούν ότι μέσα στη νύχτα έφτασε στο χωριό απόσπασμα χωροφυλακής, που έψαχνε να βρει τους αντάρτες. Έτσι το πρωί στο ίδιο μικρό χωριό βρέθηκαν καταυλισμένοι και χωροφύλακες και αντάρτες. Οι τελευταίοι χωρίστηκαν σε τρία τμήματα, από τα οποία τα δύο πρώτα έφυγαν αμέσως από την Παρπαριά, ενώ το τρίτο ανέλαβε να καθυστερήσει τους χωροφύλακες. Στη συμπλοκή που ακολούθησε σκοτώθηκε ο αντάρτης Κουλελές και τραυματίστηκε ο Αντώνης Ξυλάς. Οι υπόλοιποι συνενώθηκαν με τα άλλα τμήματα της ομάδας και με ολονύκτια πορεία ξημερώθηκαν στην Καμπιά. Από κει πέρασαν στο Μοναστήρι, στα Διευχά, όπου ένας καλόγερος τους έδωσε τρόφιμα. Από τα Διευχά πορεύτηκαν στον Άγιο Σίδερο όπου έμαθαν για τη μάχη της Αχλάδας, κατά την οποία διαλύθηκε η ομάδα του Βορριά.

Η μάχη αυτή έγινε στις 8 του μηνός, όταν η ομάδα των ανταρτών, συνολικά δεκαπέντε άτομα, μαζί τους και ο Κανόνης, προσπάθησε να στήσει ενέδρα στις στροφές του αυτοκινητόδρομου, που από τη Χίο οδηγεί στο βορειοδυτικό τμήμα του νησιού. Η θέση Αχλάδα βρίσκεται σε απόσταση 14 χιλιομέτρων από την πόλη. Από στρατιωτικής άποψης είναι ακατάλληλη για ενέδρα, καθώς είναι ορατή από μακρυά και δε διαθέτει φυσική κάλυψη από δέντρα ή θάμνους. Είναι ένα γυμνό, σχεδόν σεληνιακό, τοπίο. Το χειρότερο ήταν πως αντί για το αναμενόμενο ένα φορτηγό αυτοκίνητο με χωροφύλακες, ήρθαν και μάλιστα πριν της ώρας τους, τρία. Έτσι η ομάδα των ανταρτών πριν προφτάσει να αναπτυχθεί κατάλληλα έγινε αντιληπτή και χτυπήθηκε. Η μάχη κράτησε δυο ώρες, ώσπου εξαντλήθηκαν τα πυρομαχικά των ανταρτών. Τραυματίστηκαν ο Γιάννης Οργέττας και δύο άλλοι και πιάστηκαν αιχμάλωτοι έξι αντάρτες, οι Σ. Στείρης, Κ. Μωράκης, Δ. Πλούμης, Δ. Τοκαΐνης, Μ. Τζιώπης και Μ. Μανάρας.

Ο Μιχάλης ο Βορριάς με τον Κανόνη τους υπόλοιπους πέντε αντάρτες της ομάδας του και τους τρεις τραυματίες κατάφεραν να διαφύγουν. Η ομάδα όμως από τότε διαλύθηκε σαν συγκροτημένη δύναμη.

Όταν η ομάδα του Μαυράκη έμαθε στον Άγιο Σίδερο τα νέα από τη μάχη της Αχλάδας, κινήθηκε προς την Κυδιάντα, προσπαθώντας να πάρει επαφή με τους διασωθέντες. Δεν έγινε κατορθωτή τέτοια επαφή και γι ’ αυτό ο Γιώργος ο Μαυράκης με άλλους δύο μπήκαν κρυφά στο Βροντάδο και συναντήθηκαν με τον Κανόνη και το Βορριά, που είχαν κα- ταφύγει εκεί. Ο Κανόνης τους ανάλυσε την κατάσταση και τους συμβούλεψε να χωριστούν σε μικρές ομάδες των δύο ή τριών ατόμων και να κρυφτούν σε φιλικά σπίτια.

Ο Μαυράκης, ο Βορριάς και οι άλλοι, φύγαν από το Βροντάδο και συνενώθηκαν με την υπόλοιπη ομάδα, που τους περίμενε κοντά στην Κυδιάντα. Ως τις 11 Μαρτίου η ομάδα περιπλανήθηκε ψάχνοντας μάταια να βρει καταλύματα. Στο τέλος καταλήξανε στο από παλιά φιλόξενο χτήμα του Λυκιαρδόπουλου στον Κάμπο. Είχανε μείνει δεκατέσσερις, μαζί με το Βορριά. Ο επιστάτης του χτήματος Ξύδας, μολονότι μοναρχικός στα φρονήματα, δέχτηκε όχι μόνο να τους φιλοξενήσει, αλλά και να τους φέρνει τρόφιμα από το χωριό.

Τελικά η Χωροφυλακή εντόπισε την ομάδα και στις 18 του μήνα περικύκλωσε το χτήμα. Η θέση των ανταρτών ήταν απελπιστική. Η τοποθεσία δεν προσφερόταν για άμυνα, καθώς η περιοχή είναι τελείως επίπεδη, γεμάτη φράχτες και δέντρα, χωρίς ορατότητα για τους αμυνόμενους.

Παρ’ όλα αυτά η μάχη κράτησε τέσσερις ώρες, ώσπου εξαντλήθηκαν τα πυρομαχικά των αμυνομένων. Στη μάχη σκοτώθηκαν ο Μιχάλης Βορριάς, ο Γ. Λεοντάρης και ο I. Πήττας. Κατά ανεξακρίβωτη πληροφορία το Βορριά τον έ- πιασαν ζωντανό, αλλά τον στραγγάλισαν. Το βέβαιο είναι πως τον Μ. Καμπανέλλα, που τον είχαν πιάσει αιχμάλωτο, τον εκτέλεσαν δεμένο μέσα σε ένα αυτοκίνητο της Χωροφυλακής. Εκτέλεσαν επίσης και τον τραυματισμένο στη συμπλοκή στην Παρπαριά Αντώνη Ξυλά. Πιάστηκαν τέλος αιχμάλωτοι οι Δημήτρης και Γιάννης Τράτσης, (αδελφοί του σκοτωμένου στην Κυδιάντα Σπύρου Τράτση), οι Διαμαντής και Παντελής Γεωργούλης, ο Ισίδωρος Πλακωτάρης, ο Π. Ντούρος, ο Κ. Ζερβός και ο επιστάτης του χτήματος Ξύδας. Από τους χωροφύλακες σκοτώθηκε ένας και τραυματίστηκαν τέσσερις. Από το χτήμα του Λυκιαρδόπουλου κατάφεραν να ξεφύγουν ο Γιώργος ο Μαυράκης κι ο Δημήτρης ο Αρβανιτάκης. Ο τελευταίος ήταν βαριά τραυματισμένος και πέθανε από τα τραύματά του, ενώ ο Μαυράκης μπόρεσε, ξεφεύγοντας με μεγάλες περιπέτειες, μπλόκα και ενέδρες, να κρυφτεί.

Μετά τη μάχη στο χτήμα του Λυκιαρδόπουλου παύει να υπάρχει οργανωμένος ένοπλος αγώνας στο νησί. Τα αποσπάσματα της χωροφυλακής όμως εξακολουθούν να διατρέχουν το νησί, εξοντώνοντας όσους αριστερούς ήταν ακόμα ζωντανοί. Την επομένη της μάχης στο χτήμα του Λυκιαρδόπουλου, στις 19 του μηνός περικυκλώνεται ο παπά-Ξενάκης, που είχε γλιτώσει από τη μάχη της Αχλάδας και είχε καταφύγει στο σπίτι του Δ. Λεμάνη. Ο ατρόμητος αγωνιστής, μολονότι τραυματίστηκε και στα δυο πόδια, αρνείται να παραδοθεί και πολεμά ώσπου του τέλειωσαν οι σφαίρες. Τότε πιάστηκε αιχμάλωτος. Μαζί του πιάστηκαν ο Δ. Λεμάνης κι η κόρη του.

Ταυτόχρονα σ’ ολόκληρη τη Χίο έγιναν εκτεταμένες συλλήψεις αριστερών. Στις 22 Μαρτίου 1948 πιάνονται και εκτοπίζονται στον Αη Στράτη, σαν ύποπτοι για οικονομική ενίσχυση των ανταρτών, ο υποδιευθυντής της Τράπεζας Χίου, Παντελίδης, ο μπακάλης του Κάμπου Κουρουνιώτης και άλλοι πολίτες.

Την άλλη μέρα, στις 23 Μαρτίου, ισχυρή δύναμη Χωροφυλακής περικύκλωσε ένα ακατοίκητο καλύβι στον Κάμπο, όπου κατά πληροφορίες κρυβόταν ο Δημήτρης Ευαγγελινός. Χωρίς καμιά προειδοποίηση άρχισαν πυκνούς πυροβολισμούς με τουφέκια και οπλοπολυβόλα. Δε σταμάτησαν παρά μόνον όταν τα πορτοπαράθυρα της καλύβας διαλύθηκαν κυριολεχτικά. Τότε βρήκαν τον Ευαγγελινό κατατρυπημένο από τις σφαίρες. Ήταν άοπλος.

Ο Δημήτρης Ευαγγελινός ήταν γεωπόνος, άνθρωπος με εξαιρετική μόρφωση και μακρόχρονη δράση στο συνεταιριστικό κίνημα. Ήταν ο πρωτοπόρος της κίνησης για την οργάνωση των μαστιχοπαραγωγών του Νότου σε συνεταιρισμό. Οι φονείς του έριξαν το πτώμα του έτσι καθημαγμένο σ’ ένα ανοιχτό φορτηγό και το περιφέραν, «για παραδειγματισμό» στα γειτονικά χωριά. Σήμερα ένας δρόμος στον Κάμπο έχει το όνομά του.

Εκείνες τις μέρες η Χωροφυλακή ανακρίνοντας κάποιους συλληφθέντες, έμαθε για τη μυστική κρύπτη του τυπογραφείου. Ισχυρό απόσπασμα χωροφυλάκων έφτασε μπροστά στη δεξαμενή του Βροντάδου. Μη μπορώντας να εισχωρήσουν στο εσωτερικό της από το λαγούμι, οι χωροφύλακες γκρέμισαν τον μπροστινό τοίχο της δεξαμενής, πιάσαν τους έγκλειστους σ’ αυτήν και κατασχέσαν το τυπογραφείο.

Μετά την ανακάλυψη του τυπογραφείου, στις 25 Μαρτίου, ο Κανόνης απομένει ολομόναχος. Όλοι οι συναγωνιστές του έχουν σκοτωθεί ή πιαστεί. Δεν έχει καν πού να μείνει. Στο τελευταίο σπίτι, όπου τον φιλοξενούσαν, του έδειξαν καθαρά πως πρέπει να φύγει. Ο Κανόνης αποφασίζει να κρυφτεί στο δάσος κοντά στο μοναστήρι του Αγίου Στεφάνου, όπου ήξερε πως υπήρχε απομονωμένο ένα καλύβι κάποιου βοσκού. Εκεί κατάφυγε τη νύχτα της 27 προς 28 Μαρτίου. Τη μεθεπόμενη αυτοί που τον έδιωξαν του στέλνουν μ’ ένα μικρό παιδί λίγα τρόφιμα. Το παιδί βρήκε τον Κανόνη νηστικό από δυο μέρες και πολύ λυπημένο. Πήρε τα τρόφιμα και όταν το παιδί κίνησε να φύγει του είπε:

— Έλα παιδί μου να σε φιλήσω, γιατί είσαι ο τελευταίος άνθρωπος, που με βλέπει ζωντανό. Χωρίς να το θέλεις έφερες πίσω σου τους χωροφύλακες.

Πραγματικά οι χωροφύλακες παρακολουθούσαν από καιρό το σπίτι, όπου κρυβόταν τελευταία ο Κανόνης και πήραν από πίσω το παιδί με τα τρόφιμα. Τώρα βρίσκονταν ακροβολισμένοι γύρω από το καλύβι περιμένοντάς το να φύγει. Κατόπιν τον κάλεσαν να παραδοθεί. Φαίνεται πως ο Κανόνης θέλησε να κάψει ό,τι χαρτιά είχε πάνω του, ώστε να μην πέσουν στα χέρια των αρχών, γιατί οι χωροφύλακες αντιλήφθηκαν να βγαίνει από την καλύβα καπνός. Αποφάσισαν να δράσουν αμέσως. Μη ξέροντας αν ο Κανόνης ήταν οπλισμένος, άρχισαν πυκνούς πυροβολισμούς πριν εξορμήσουν. Ο Κανόνης άνοιξε την πόρτα και όρμησε προς τον κατήφορο, που άρχιζε εκεί μπροστά. Δεν πρόφτασε να κάνει λίγα βήματα και μια σφαίρα τον βρίσκει στο πόδι. Πέφτει. Οι χωροφύλακες ορμούν και τον πιάνουν. Είναι άοπλος. Τον σέρνουν με αδιάκοπα χτυπήματα στο δασικό δρόμο, που κατηφορίζει από το μοναστήρι του Αγίου Στεφάνου προς τη ρεματιά, που βρίσκεται βορεινά του. Εκεί στο γεφυράκι τον σκότωσαν στις 29.3.1948, σε ηλικία 39 χρονών.

Η φιλοκυβερνητική εφημερίδα της Μυτιλήνης «Δημοκράτης» στο φύλλο της 1ης Απριλίου 1948 γνωστοποιεί: «Κατά τηλεγράφημα εκ Χίου, εφονεύθη ο αρχισυμμορίτης Χαρ. Κανόνης, πρώην γεωπόνος της ενταύθα Αγροτικής Τραπέζης».

 

Advertisement