Οι μιμήσεις του Πλάτωνα Χαρμίδη

Συμπληρώνονται σήμερα 131 χρόνια από τη γέννηση του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, στις 31 Οκτωβρίου 1888. (Με την ευκαιρία, να πούμε ότι η λεγόμενη «οικία Λαπαθιώτη» υπάρχει ακόμα και ρημάζει στην οδό Οικονόμου, στον λόφο του Στρέφη, αλλά ο ποιητής γεννήθηκε στους Αγίους Θεοδώρους, κοντά στην πλατεία Κλαυθμώνος).

Κάθε χρόνο, είτε ανήμερα στις 31 Οκτωβρίου είτε την πιο κοντινή Κυριακή, το ιστολόγιο έχει καθιερώσει την παράδοση να αφιερώνει ένα άρθρο στον Λαπαθιώτη -και αυτό θα κάνουμε και φέτος, με το άρθρο που δημοσιεύεται σήμερα, μέρα καθημερινή, παρόλο που το περιεχόμενό του ταιριάζει περισσότερο σε κυριακάτικο άρθρο.

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα θέμα όχι άγνωστο, που το έχω επίσης δημοσιεύσει εδώ και πολλά χρόνια στον παλιό μου ιστότοπο (το λινκ είναι αυτό, αλλά προς το παρόν δεν λειτουργεί). Το συνδυάζω με ένα δοκίμιο της φίλης Αθηνάς Βογιατζόγλου, με τίτλο «Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης και η τέχνη της παρωδίας» που περιλαμβάνεται στο προσφάτως εκδοθέν βιβλίο της «Συνομιλίες ποιητών. Μεταπλάσεις, παρωδίες και αντίλογοι στη νεοελληνική ποίηση του 20ού αιώνα».

Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης δημοσίεψε το 1938-1939 στο περιοδικό «Πνευματική ζωή» μια σειρά από ποιήματα γραμμένα à la manière de, στα οποία παρωδούσε το ύφος γνωστών ομοτέχνων του (Καβάφη, Καρυωτάκη, Καββαδία, έως τους νεότερους). Συνολικά οι μιμήσεις αυτές είναι έντεκα· χαρακτηριστικό είναι πως τις υπόγραφε με το ψευδώνυμο Πλάτων Χαρμίδης, που το είχε πρωτοχρησιμοποιήσει σχεδόν είκοσι χρόνια νωρίτερα για να υποβάλει ποιήματα σε έναν ποιητικό διαγωνισμό… στον οποίο ήταν επίσης μέλος της κριτικής επιτροπής.

Κατά πάσα πιθανότητα, τη χρήση ψευδωνύμου την επέβαλε η μεταξική λογοκρισία, η οποία είχε βάλει στα μαύρα κατάστιχα τον ποιητή ύστερα από το άσεμνο ποίημα Επεισόδιο του 1938 (παλιότερο άρθρο, που θα χρειαζόταν τροποποίηση).

Η πρώτη μίμηση (Καβάφης) συνοδευόταν και από το εξής σημείωμα του «Πλάτωνα Χαρμίδη»:

«Παίζοντας, προ κάμποσου καιρού (ίσως αυτό το “παίζοντας”, που γράφω, να μην είναι η λέξη που ταιριάζει, αλλ’ αφού την έγραψα, ας μένει), δοκίμασα να μιμηθώ το “στυλ” κάποιων μου ποιητών αγαπημένων. Δεν ήλπιζα ποτέ να δουν το φως, – είν’ απ’ αυτά που γράφονται για το συρτάρι μόνο: Ωστόσο, να που σήμερα το βλέπουν. Όσοι συμβεί να μην τα συμπαθήσουν, τουλάχιστον ας μου τα συγχωρήσουν. Εγώ δεν τα ’χω ακόμα συγχωρήσει, – αλλά δεν έπαυσα κι απ’ το να τ’ αγαπώ.»

Η Αθηνά Βογιατζόγλου χαρακτηρίζει «παρωδίες» τα έντεκα ποιητικά γυμνάσματα του Λαπαθιώτη, άλλοι μελετητές μιλούν για «μιμήσεις». Εγώ χρησιμοποιώ τους δυο όρους εναλλακτικά. Το θέμα της ορολογίας είναι αρκετά σύνθετο και θα μπορούσε να γραφτεί άρθρο γι’ αυτό, αλλά προτιμώ να το αφήσω για άλλη φορά.

Όλες οι μιμήσεις είναι λίγο ή πολύ ειρωνικές αλλά πολύ πιο αιχμηρές για τους υπερρεαλιστές που ο Λαπαθιώτης αντιπαθούσε (Ελυτιότητες είχε χαρακτηρίσει μια επαινετική κριτική για ποιήματα του Οδυσσέα Ελύτη).

Οι παρωδίες από τον Λαπαθιώτη δεν ήταν οι μόνες· την ίδια εποχή, δηλ. προπολεμικά, δημοσιεύονταν άφθονες παρωδίες γνωστών ποιημάτων ακόμα και σε λαϊκά περιοδικά. Όχι πάντα πετυχημένες –αλλά ίσως να μαρτυρούν πόσο μεγαλύτερη διάδοση είχε τότε η ποίηση έξω από έναν κύκλο μυημένων. Οι καβαφικές παρωδίες γεμίζουν (και έχουν γεμίσει) βιβλίο.

Για να παρωδήσεις έναν ποιητή πρέπει να έχεις μελετήσει καλά το ύφος και το λεξιλόγιό του -και να είσαι κι εσύ ποιητής. Κάποτε το προϊόν της μίμησης/παρωδίας δεν ξεχωρίζει και πολύ από τα γνήσια ποιήματα του παρωδούμενου ποιητή.

Δείτε, ας πούμε, το ποίημα που έγραψε ο Λαπαθιώτης à la manière de Μαβίλη. Είναι φυσικά σονέτο:

ΣΟΝΕΤΤΟ

Την ώρα που βυθά το χλωμό δείλι,
κι αποτραβιέται ο γήλιος σ’ άλλους τόπους,
κι η νύχτα ανοί, σα μυστικό ασφοδίλι,
συλλογιέμαι τους δόλιους τους ανθρώπους,

καθώς γοργοπερνάν, οχτροί και φίλοι,
σε περίσσιους βαρειά δοσμένοι κόπους,
κάνοντας ο καθένας ό,τι οφείλει
και του βολεί, με τους δικούς του τρόπους…

Μα να που η νύχτα τον παραμονεύει,
κι ο Χάρος, φοβερό κι άπονο τέρας,
και τη στιγμή που αυτός ποθεί ν’ ανέβη,

μέσ’ στο φως και τη λάμψη της ημέρας,
και βλέπει από ψηλά τον κόσμο κάτου,
δίνει μια, και του σπάζει τα φτερά του!

Πλάτων Χαρμίδης (= Ναπολέων Λαπαθιώτης) Πνευματική ζωή τχ. 37, 10.12.1938

Δεν υπάρχει συμφραστικός πίνακας του Μαβίλη, αλλά λέξεις όπως «γήλιος, βολεί, δείλι, ασφοδίλι» είναι έντονα μαβιλικές αφού υπάρχουν σε ένα από τα γνωστότερα σονέτα του (τη Λήθη).

Γράφει η Αθηνά Βογιατζόγλου:

Ο στρωτός ιαμβικός ενδεκασύλλαβος, η πλεκτή ομοιοκαταληξία, η καθαρή δημοτική γλώσσα με τους επτανησιακούς ιδιωματισμούς και η παρνασσιακή αύρα παραπέμπουν στον ποιητή της «Λήθης». Οι δύο τελευταίες στροφές, ωστόσο, μαρτυτούν μια μάλλον διακριτική αποστασιοποίηση του Λαπαθιώτη από τον ομότεχνό του, καθώς η χιουμοριστική απεικόνιση του θανάτου ως «φοβερού κι άπονου τέρατος» αντιπαρατίθεται στην εξιδανικευτική παρουσίασή του από τον Μαβίλη ως «άγιο δώρο», «ευλογία» και «γλυκιά παρηγοριά». Ο τελευταίος στίχος του ποιήματος, εξάλλου, με την υπερτονισμένη δραματικότητά του, σχολιάζει με ελαφρά ειρωνεία, θα έλεγε κανείς, τη φιλοσοφικής υφής εμμονή του Μαβίλη στην πλάνη της ζωής και την αλήθεια του θανάτου.

Από τις 11 παρωδίες/μιμήσεις, η μία αφορά ξένον ποιητή, τον Μορίς Μέτερλινκ.

Λέγεται «La seizième chanson», δηλ. το 16ο τραγούδι.

Ο Μέτερλινκ είχε δημοσιεύσει συλλογή Quinze chansons, που ήταν δεκαπέντε σύντομα ποιήματα εμπνευσμένα από λαϊκά τραγούδια. Ο Λαπαθιώτης έρχεται εδώ να προσθέσει το δέκατο έκτο!

LA “SEIZIEME CHANSON”

Τρεις ήτανε που ξέρανε το Μυστικό του Κόσμου
(τ’ άσπρο σου χέρι δος μου!)….

Ο πρώτος ήτανε κουφός, μουγγός καθώς οι τάφοι·
δεν ήξερε να γράφει.

Ο δεύτερος -αλίμονο!- που μπόρειε να πει τόσα,
κομμένη είχε τη γλώσσα.

Κι ο τρίτος ήξερε να πει, κι η γλώσσα του να τρέξει,
-αλλά δεν είπε λέξη…

Πλάτων Χαρμίδης (= Ναπολέων Λαπαθιώτης) Πνευματική ζωή, τχ. 36, 25 Νοεμβρίου 1938.

Ομολογώ ότι δεν βλέπω κανένα χιουμοριστικό στοιχείο στο σύντομο αυτό ποίημα.

 Αντίθετα, η διάθεση για καλοπροαίρετο πείραγμα είναι φανερή στην παρωδία του Καββαδία:

A la maniere de… Καββαδίας

Ταξίδι

Μπάρκαρα μούτσος, μιαν αυγή, σε κάποιο κότερο μαβί,
που σάλπαρε, στραβά κουτσά, για το Σταυρό του Νότου,
πλήρωμα οκνό, ετερόκλητο: Σπανιόλοι, αλλόκοτα βουβοί,
– καθένας με το βίτσιο του, και το παράπονό του…

Σ’ όποιο λιμάνι αράζαμε, μας έδιωχναν οι ιθαγενείς,
κι όλο σκοπέλοι κάρφωναν το δρόμο μας, κι υφάλοι!
Μα τι να κάνουμε! Μπορείς όμοιος μ’ εκείνους να γενείς,
και να τους ρίχνεις, σαν μαϊμού, καρύδες στο κεφάλι;!…

Μας κοίταζαν τα μαραμπού, και μας χαζεύαν τ’ αλμπατρός.
Τρεις σύντροφοι σφαχτήκανε για μια ξανθιά κοπέλα,
κι άλλοι πέντ-έξι πέθαναν: έλειπε, βλέπεις, ο γιατρός!
Τους ρίξαμε στη θάλασσα, κουνώντας τα καπέλα.

Κι έτσι, άξαφνα, κάποια βραδιά, βρεθήκαμε μες στους Ζουλού!
Γιατί και πώς, μην τα ρωτάς: φυσούσε τραμουντάνα,
– κι ο καπετάνιος έτυχε να’ χει, κι αυτός, το νου του αλλού,
στ’ αργά πουλιά που πέρναγαν σαν άσπρα αεροπλάνα.

Φάγαμε φρέσκον ανανά, κι άγνωστα φρούτα τροπικά,
που μήτε που τα βάνει καν ο νους σας, Ευρωπαίοι!
Μα μ’ όλα αυτά μας τα πολλά, καλά επεισόδια και κακά,
το μάτι, για το πόρτο μας, δεν έπαψε να κλαίει…

Γι’ αυτό κι εμείς όλοι μαζί, του νόστου φάρα υστερική,
μπήξαμε αλλόκοτες φωνές βλέποντας την Ασία…
Έτυχε, βλέπεις, τη βραδιάν εκείνη την ιστορική,
να’ ναι οπωσδήποτε υψωμένη κι η θερμοκρασία…

Πλάτων Χαρμίδης (= Ναπολέων Λαπαθιώτης) Πνευματική ζωή, τχ. 39, 10 Ιανουαρίου 1939

Γράφει η Αθηνά Βογιατζόγλου: Στο Μαραμπού το μήκος των στίχων δεν ξεπερνά τις δεκαπέντε συλλαβές, εδώ όμως ο Λαπαθιώτης, για να χωρέσει στις έξι τετράστιχες στροφές του ποιήματός του όλες αυτές τις κωμικά συσσωρευμένες περιπέτειες, διαλέγει την ευρυχωρία του ιαμβικου δεκαεξασύλλαβου, εναλλασσόμενου με δεκαπεντασύλλαβο. Περαιτέρω, στον Καββαδία ομοιοκαταληκτούν μόνο δεύτερος και τέταρτος στίχος κάθε στροφής, ενώ η ομοιοκαταληξία του Λαπαθιώτη είναι πλεκτή· μέσω του συγκεκριμένου τεχνάσματος, που σε έναν τόσο ενσυνείδητο προσωδιακά ποιητή δεν μπορεί παρά να είναι μελετημένο, διευρύνεται με κωμικό τρόπο η αντίθεση ανάμεσα στη μουσικότητα της σφιχτοδεμένης ρίμας και στο πεζολογικό και προφορικό ύφος της ποιητικής αφήγησης. Μεγεθύνοντας δε ο Λαπαθιώτης βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Καββαδία, όπως τον εξωτισμό της, την αφηγηματική της δομή, τον ρεαλισμό και την αποφυγή συναισθηματικών εντάσεων, επιτυγχάνει στο «Ταξίδι» να εξουδετερώσει τόσο την ατμοσφαιρικότητα των ποιημάτων τού τελευταίου όσο και την συγκίνηση που διακριτικά αναδύεται από το βάθος τους. Χωρίς να εμφανίζεται απορριπτικός προς τον Καββαδία … δείχνει να τηρεί επιφυλακτική στάση απέναντι στην ποιητική ανανέωση που φέρνει το Μαραμπού.

Ευστοχο είναι αυτό που λέει η Βογιατζόγλου για το ότι η παρωδία μεγεθύνει κάποια βασικά γνωρίσματα. Όπως και ο γελοιογράφος που θέλει ν’ απεικονίσει κωμικά ένα δημοσιο πρόσωπο υπερτονίζει κάποιο γνώρισμά του π.χ. κάνει ακόμα μεγαλύτερη τη μεγάλη του μύτη ή το μουστάκι ή το τσουλούφι του, έτσι και ο παρωδός.

Και αυτό το βλέπουμε καθαρά και στην αυτοπαρωδία που έκανε ο Λαπαθιώτης στον εαυτό του -διότι, όντας δίκαιος, δεν θα μπορούσε να εξαιρέσει τα δικά του ποιήματα. Μάλιστα, η σειρά των έντεκα μιμήσεων κλείνει ακριβώς με την αυτοπαρωδία, που όπως πάντα υπογράφεται από τον Πλάτωνα Χαρμίδη:

A la maniere de… Λαπαθιώτης

Μελαγχολία

Τ’ αχνά, τα οκνά τα δειλινά, που καθώς πέφτουνε, και να,
προβάλλουν μαύρα τα βουνά, κι αρχίζει να βραδιάζει,
καθένα τους, μες στην ψυχή, σαν ένας θάνατος ηχεί,
και σε δακρύων θερμή βροχή, τη θλίψη μας αδειάζει…

Κι έτσι όπως γέρνει να χαθεί, σ’ ένα παράπονο βαθύ,
πριν κατεβεί να κοιμηθεί, θανάσιμα δοσμένο,
μού φέρνει, πάντα, στο μυαλό, κάτι απαλό, κάτι καλό,
που το ’ζησα, τ’ αναπολώ –και πάλι το προσμένω!

Πλάτων Χαρμίδης (= Ναπολέων Λαπαθιώτης) Πνευματική ζωή τχ. 56, 5 Νοεμβρίου 1939.

Εδώ το χαρακτηριστικό που μεγεθύνεται, όπως παρατηρεί η Βογιατζόγλου, είναι η «επίταση της συνήθους στην ποίηση του Λαπαθιώτη μελωδικότητας, που επιτυγχάνεται χάρη στην πληθώρα των εσωτερικών και εξωτερικών ομοιοκαταληξιών. Πιο συγκεκριμένα, σχηματίζονται συνεχώς τριπλές ρίμες ανάμεσα στα δύο ημιστίχια των δεκαεξασυλλάβων του και στο πρώτο ημιστίχιο των δεκαπεντασυλλάβων του, οι οποίοι ακολουθούν τους δεκαεξασύλλαβους εναλλάξ. Το ομοιοκαταληκτικό αυτό σχήμα εμφανίζεται και στα ομοιόμετρα ποιήματα του Λαπαθιώτη «Γραμμένο σ’ ένα λεύκωμα«, «Ερωτικό» και «Στο κέντρο το νυχτερινό«, αλλά εκεί οι διπλές ρίμες σποραδικά μόνο τριτώνουν. «Εφευρέτη» του σχήματος αυτού αποκαλεί τον Λαπαθιώτη ο Μήτσος Παπανικολάου….»

Ο Σωτήρης Τριβιζάς σχολιάζει την αυτοπαρωδία του Λαπαθιώτη: Πρόκειται για ένα μουσικό ποίημα, γνήσιας λαπαθιωτικής τεχνοτροπίας, άξιο να συμπεριληφθεί, οπωσδήποτε, στο σώμα των Απάντων του ποιητή.

Κάτι που θέτει κι ένα φιλοσοφικό ερώτημα. Μια τέτοια αυτοπαρωδία, που να μην ξεχωρίζει σε τίποτα από τα «κανονικά» ποιήματα του ίδιου ποιητή, είναι εξαιρετικά πετυχημένη (ως παρωδία) ή αποτυχημένη;

Αυτή ήταν η τελευταία από τις μιμήσεις του Πλάτωνα Χαρμίδη, όχι όμως και η τελευταία του εμφάνιση στα γράμματά μας. Λίγο αργότερα, ο Λαπαθιώτης άρχισε να δημοσιεύει στην Πνευματική ζωή μια σειρά από αισθητικά δοκίμια, που τα υπόγραφε με το όνομά του -είχε πια εκτίσει την τιμωρία του από τη λογοκρισία, αν υπήρξε ποτέ κάτι τέτοιο.

Σε αυτές τις επιφυλλίδες ο Λαπαθιώτης επέκρινε νεότερους ποιητές. Και σε κάποιο τεύχος του περιοδικού έστειλε επιστολή ο… Πλάτων Χαρμίδης, εκφράζοντας την κατάπληξή του για την εκστρατεία του κ. Λαπαθιώτη εναντίον της νεότερης ποίησης, που τον κάνει να εμφανίζεται συντηρητικός σε αντίθεση με προηγούμενες τοποθετήσεις του!

Φυσικά οι παροικούντες την ποιητική Ιερουσαλήμ ήξεραν ότι ο Χαρμίδης ήταν άλτερ έγκο του Λαπαθιώτη, και πολύ διασκέδασαν αυτό τον περίεργο διάλογο -που εμφανίζεται και στις μέρες μας στα κοινωνικά μέσα όταν πολυώνυμοι σχολιαστές πιάνουν κουβέντα με τον εαυτό τους.

Ήταν φιλοπαίγμων ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, χρόνια του πολλά!

Advertisement