Χαράλαμπος Κανόνης (Δημ. Σαραντάκος) 16 – Επίλογος

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, το βιβλίο του πατέρα μου «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», το πρώτο μη επιστημονικό βιβλίο του.

Ο Κανόνης ήταν Μυτιληνιός, γεωπόνος, υπάλληλος της ΑΤΕ, συνάδελφος και επιστήθιος φίλος του παππού μου, στέλεχος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο, στον εμφύλιο.

Κανονικά οι δημοσιεύσεις γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Η σημερινή δέκατη έκτη συνέχεια είναι και η τελευταία, ο επίλογος του βιβλίου.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ω γενναία της Ελλάδος
τέκνα, ψυχαί που επέσατε
εις τον αγώνα ανδρείως.

Ανδρέας Κάλβος

Η τελευταία πράξη της τραγωδίας γράφτηκε τέσσερις μήνες αργότερα, στο Έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών, ένα από τα πιο ματοβαμμένα δικαστήρια σκοπιμότητας της εποχής του Εμφυλίου Πολέμου.

Στις 29 Ιουλίου πενηνταέξι αριστεροί της Χίου δικάστηκαν «για συμμετοχή τους στην ανταρσία». Η δίκη κράτησε πολλές μέρες. Τελικά από τους κατηγορούμενους δεκατέσσερις κα-ταδικάστηκαν σε θάνατο. Είναι οι I. Τράτσης, Κ. Ζερβός, Π. Γεωργούλης, Δ. Ψιακής, I. Πλακωτάρης, Κ. Καραμανλής, Μ. Τζιώτης, παπά-Ξενάκης, Λ. Κουκούλης, Π. Ανδριώτης, (όλοι αυτοί δικάστηκαν παμψηφεί), Γ. Τσουκαλάς, Κ. Ξύδας, Μ. Βατάκης, (με ψήφους 4 προς 1) και Μ. Πανέρης, (με ψήφους 3 προς 2).

Καταδικάστηκαν επίσης δώδεκα σε ισόβια και δέκα σε πρόσκαιρα δεσμά. Ανάμεσα σ’ αυτούς κι ο ποιητής Φώτης Αγγουλές. Οι υπόλοιποι είκοσι αθωώθηκαν.

Οι μάρτυρες κατηγορίας προσπάθησαν με τις καταθέσεις τους να δημιουργήσουν την εικόνα ευρύτερης συνωμοσίας, στα πλαίσια της «έξωθεν επιβουλής». Εξετάζοντας όμως τα πραχτικά της δίκης, βλέπουμε τόσο χοντροκομμένες ανακρίβειες, που καταστρέφουν την προσπάθεια αυτή. Για παράδειγμα η συνδιάσκεψη, που έγινε στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1947, και στην οποία αποφασίστηκε η ανασυγκρότηση των οργανώσεων της αριστερός στη Χίο, για ν’ αντιμετωπίσουν την τρομοκρατία, από τους αστυνομικούς βαφτίστηκε «αχτίφ» στο οποίο αποφασίστηκε η ένοπλη «ανταρσία», «κατόπιν εντολής των παρευρεθέντων στο αχτίφ στελεχών του ΚΚΕ, Βασίλη Μπαρτζώτα, Κώστα Θέου και Γιάννη Βασάλου». Οι μάρτυρες κατηγορίας, μολονότι ειδικοί στη δίωξη του κομμουνισμού, αγνοούσαν ότι στα «αχτίφ» γίνεται μόνο ενημέρωση και ανταλλαγή γνωμών, αλλά ποτέ δεν παίρνονται αποφάσεις, που είναι αρμοδιότητα άλλων οργάνων ή σωμάτων του Κόμματος. Και σ’ άλλες τέτοιες λεπτομέρειες οι μάρτυρες είπαν ανακρίβειες. Τον Κανόνη τον βάφτισαν «Γραμματέα Περιοχής Αιγαίου του ΚΚΕ», πόστο που ποτέ δεν είχε. Άλλωστε η έδρα του Γραμματέα Περιοχής ήταν (και εξακολουθεί να είναι) η Μυτιλήνη και το κυριότερο, από τις αρχές του 1947 (και ως το 1974), το Γραφείο Περιοχής Αιγαίου του ΚΚΕ δε λειτουργούσε. Οι Οργανώσεις των νησιών είχαν αποκοπεί και δούλευαν ανεξάρτητα η μια από την άλλη. Όσο για τα πρόσωπα, που όπως κατάθεσαν οι μάρτυρες ήρθαν επί τούτο στη Χίο για να «οργανώσουν την ανταρσία» εξακριβωμένα ποτέ τους δεν πάτησαν το πόδι τους στο νησί. Ο Κώστας Θέος ήταν παράνομος στην Αθήνα, ο Βασίλης Μπαρτζώτας είχε ήδη βγει στο βουνό, στην ηπειρωτική Ελλάδα κι ο Γιάννης Βασάλος ποτέ του δεν έφυγε από τη Μυτιλήνη. Έμεινε και πολέμησε εκεί, πιάστηκε το Μάη του 1948, δικάστηκε και ε- κτελέστηκε το 1949. Ιδιαίτερη προσπάθεια έκαναν με τις κα-ταθέσεις τους οι μάρτυρες κατηγορίας για να ενοχοποιήσουν τον Πέτρο Ανδριώτη. Παρά το αδιαφιλονίκητο γεγονός ότι από το Νοέμβρη ήταν εξόριστος στον Αη Στράτη, εμφανίστηκε σαν πρωταγωνιστής της «ανταρσίας» την οποία καθοδηγούσε με γράμματα, που έστελνε από εκεί. Τέτοια γράμματα δεν παρουσιάστηκαν στη δίκη. Παρ’ όλα αυτά ο Ανδριώτης καταδικάστηκε παμψηφεί σε θάνατο, γιατί ήταν από τους ηγέτες του κινήματος της Μέσης Ανατολής και οι αγγλικές Μυστικές Υπηρεσίες τον είχαν προγράψει. Έτσι γίνονταν τότε οι δίκες που έστειλαν στο θάνατο χιλιάδες ανθρώπους.

Όταν όλα τα ένδικα μέσα, τα ελάχιστα που άφηνε η ισχύουσα τότε δικονομία εξαντλήθηκαν, οι καταδικασμένοι σε θάνατο κλείστηκαν στο «μελλοθανατείο» την ειδική για τους θανατοποινίτες πτέρυγα των φυλακών, περιμένοντας την ώρα της εκτέλεσής τους. Και πριν τη δίκη και κατά τη διάρκειά της αλλά και μετά, όλοι τους έδειξαν αξιοπρέπεια και θάρρος. Αρνήθηκαν να αποκηρύξουν την ιδεολογία τους και να καταδικάσουν το ΕΑΜ και το ΚΚΕ, μόλο που ξέραν ότι κάτι τέτοιο ισοδυναμούσε με χάρη. Εντύπωση προκάλεσε η συμπεριφορά του Ψιακή, που ήταν τότε εικοσιπέντε χρονών. Οι δεσμοφύλακες είχαν να λένε πως τέτοιος λεβέντης είχε χρόνια να περάσει από τις φυλακές.

Την παραμονή της εκτέλεσης, όσοι από τους καταδικασμένους σε θάνατο ήταν μέλη του Κομμουνιστικού κόμματος συνεδρίασαν για να αποκαταστήσουν έναν από τους συντρόφους τους, που στη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας είχε κάνει δήλωση μετανοίας κι από τότε βρισκόταν εκτός κόμματος. Αγωνίστηκε όμως δίπλα τους, δικάστηκε μαζύ τους και καθώς αρνήθηκε να αποκηρύξει τις ιδέες του καταδικάστηκε κι αυτός σε θάνατο. Τώρα αντιμετώπιζε με καρτερία την κοινή μοίρα. Στη συνεδρίαση έγινε η κατάλληλη εισήγηση, ακούστηκαν ομιλίες και ακολούθησε ψηφοφορία. Βρέθηκε τρόπος, μαζί με τα τελευταία γράμματα προς τους συγγενείς τους να βγει κρυφά από το μελλοθανατείο σημείωμα με την κομματική αυτή απόφαση.

Ο παπα – Ξενάκης έδειξε κι αυτός μεγάλο θάρρος. Για τους στρατοδίκες η παρουσία και η στάση του αποτελούσαν ήδη πρόβλημα. Αναιρούσε από μόνη της όλη τη φλυαρία περί σφαγών ιερωμένων από τους «κομμουνιστοσυμμορίτες». Τώρα έπρεπε να δικάσουν οι εθνικόφρονες έναν παπά. Πριν από τη δίκη οι δεσμοφύλακες εκτελώντας άνωθεν εντολές προσπάθησαν να του πάρουν τα ράσα και να τον ξυρίσουν. Δεν τα κατάφεραν. Ο διάκος ήταν χειροδύναμος και οι σύντροφοί του του συμπαραστάθηκαν με αποφασιστικότητα. Έτσι ο παπα-Ξενάκης δικάστηκε με το σχήμα του και καταδικάστηκε σε θάνατο παμψηφεί.

Στις 20 Αυγούστου 1948 οι καταδικασμένοι σε θάνατο εκτός από τον Πανέρη, που είχε δικαστεί με ψήφους 3:2, ο- δηγήθηκαν «στον συνήθη τόπο των εκτελέσεων» στο Γουδί. ‘ Ολοι τους αντιμετώπισαν το θάνατο με θάρρος και αξιοπρέπεια. Ο παπα-Ξενάκης δε θανατώθηκε μαζί με τους άλλους. Του ζητήθηκε πιεστικά να αποκηρύξει τις αρχές του. Και πάλι αρνήθηκε. Η εκτέλεσή του αναβλήθηκε για λίγες μέρες. Στο μεταξύ συνήλθε η Ιερά Σύνοδος και αποφάσισε την καθαίρεσή του. Σ’ εκτέλεση της απόφασης στάλθηκαν στη φυλακή δυο αρχιμανδρίτες και τον αποσχημάτισαν κανονικά και νόμιμα. Αυτή τη φορά το παλικάρι δεν πρόβαλε αντίσταση. Μετά τον αποσχηματισμό φαινόταν σα νάχει χάσει τα νερά του. Παρ ’ όλα αυτά το κουράγιο του δεν τον εγκατάλειψε. Στάθηκε ευθυτενής μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα χωρίς να δεχτεί να του δέσουν τα μάτια.

Σ’ αντίθεση με τη Λέσβο και τη Σάμο, όπου ο ένοπλος αγώνας κράτησε χρόνια, στη Χίο όλα τέλειωσαν σε λίγες βδομάδες. Είτε γιατί εδώ το κίνημα ήταν πιο αδύνατο, είτε γιατί οι αρχές δράσανε ταχύτατα εξωθώντας με κάθε μέσο τους αριστερούς να βγουν στο βουνό πριν ολοκληρώσουν την απαραίτητη υποδομή, το αντάρτικο της Χίου δεν κράτησε. Αυτό δε μειώνει σε τίποτα την παλληκαριά και την αυτοθυσία όλων των μαχητών. Άνθρωποι της πόλης οι περισσότεροι, αμάθητοι στη σκληρή ζωή του βουνού, δε δίστασαν να αντιμετωπίσουν εκατονταπλάσισυς αντίπαλους, που διάθεταν βαρύ οπλισμό, μεταφορικά μέσα και διαβιβάσεις.

‘ Ηθελε το Κομμουνιστικό Κόμμα να προκαλέσει ένοπλη αναμέτρηση; Στην ερώτηση αυτή πολλοί δώσαν κατηγορηματικά καταφατική απάντηση, και ορισμένοι υιοθέτησαν άκριτα την άποψη πως το Κόμμα έστειλε στη Χίο τον Χαράλαμπο τον Κανόνη «για να τους βγάλει στο βουνό». Αυτό δεν είναι αλήθεια. Το ΚΚΕ είχε δώσει όλη του την προσοχή στην υπογραφή πρωτόκολλου συμφιλίωσης, που τη ματαίωσαν οι αθρόες συλλήψεις των ηγετών της Αριστερός. Ακόμα κι όταν όλα έσπρωχναν στη βία η ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ δίσταζε. Προσπάθησε να εφαρμόσει συνδυασμό πολιτικής δράσης και ένοπλης αυτοάμυνας. Δεν το πέτυχε γιατί την πρόλαβαν τα γεγονότα.

Στη γειτονική Λέσβο ακόμα κι όταν όλα μέσα στην πόλη της Μυτιλήνης είχαν διαλυθεί από τις συλλήψεις και τις ε-κτοπίσεις, η ηγεσία του Κόμματος στο βουνό έστειλε ορισμένους αγωνιστές να μπουν άοπλοι στην πόλη και να ξαναστή- σουν τις κομματικές οργανώσεις. Στις εκλογές του Μάρτη του 1950 κι ενώ στα βουνά της Λέσβου υπήρχαν ακόμα ένοπλοι αντάρτες, η τότε νόμιμη παράταξη της Αριστερός η «Δημοκρατική Παράταξη» πήρε 21,83% των ψήφων κι έβγαλε 2 βουλευτές (σε σύνολο 8 που έβγαζε τότε ο Νομός Λέσβου). Υψηλό επίσης ποσοστό συγκέντρωσε η Αριστερά και στο Νομό Σάμου.

Οι μετεμφυλιακές κυβερνήσεις δεν ξέχασαν και δε συγχώρησαν ποτέ τη στάση αυτή των πληθυσμών των νησιών. Οι δυνατότητές τους για ανάπτυξη, γεωργική, βιομηχανική ή τουριστική, αγνοήθηκαν. Οι λίγες βιομηχανίες της Λέσβου και της Σάμου, που λειτουργούσαν προπολεμικά έκλεισαν. Η οδοποιία για δεκάδες χρόνια έμεινε όπως ήταν προπολεμικά. Αεροδρόμιο η Σάμος απόχτησε μόλις το 1970 και της Λέσβου εξακολουθεί να είναι μικρό και ακατάλληλο. Αποτέλεσμα της εγκατάλειψης αυτής είναι η σημαντική μείωση του πληθυσμού των νησιών των δύο νομών που από 214 χιλιάδες που ήταν το 1951 έπεσαν στις 144 χιλιάδες το 1981.

Η πολιτική αυτή από οποιαδήποτε σκοπιά κι αν εξεταστεί ισοδυναμεί με εθνικό έγκλημα, γιατί προκάλεσε την ερήμωση των πιο ευαίσθητων και πιο εκτεθειμένων περιοχών της πατρίδας μας.

Σε όσους μελετούν την περίοδο του 1945-1950 στα νησιά του Αιγαίου εντυπωσιάζει η αγριότητα με την οποία η Δεξιά σαν κράτος και σαν παρακράτος αντιμετώπισε την Αριστερά. Αγριότητα δυσανάλογη προς το μέγεθος και το χαρακτήρα των ενόπλων συγκρούσεων και τελείως ασυμβίβαστη με το ειρηνικό παρελθόν των νησιών και τον φιλήσυχο χαρακτήρα των κατοίκων του. Άλλωστε τόσο κατά τη διάρκεια της Κατοχής όσο και κατά την περίοδο της «Εαμοκρατίας», όπου υπήρξε τέτοια περίοδος, δεν ασκήθηκε από την Αριστερά βία, δε δημιουργήθηκε εμφυλιοπολεμική κατάσταση και δε προκλήθηκε διχασμός του λαού, ώστε να δικαιολογούνται αντεκδικήσεις κατά τη μεταβαρκιζιανή περίοδο.

Γεννιέται λοιπόν το ερώτημα. Γιατί τόση αγριότητα; Προς τι οι χιλιάδες συλλήψεις, οι εκατοντάδες ξυλοδαρμοί και κα-κοποιήσεις, οι δεκάδες δολοφονίες αόπλων, οι εκατοντάδες θανατικές καταδίκες και εκτελέσεις, η περιφορά κομμένων κεφαλιών και η διαπόμπευση νεκρών; Γιατί τόση βία, τόσο αίμα και τόση βαρβαρότητα;

Πιστεύω πως η βαθύτερη αιτία πρέπει ν ’ αναζητηθεί στον πανικό, που προκάλεσε στην άρχουσα τάξη η εμφάνιση κατά τη διάρκεια της Κατοχής ενός νέου τύπου πολίτη, ενός καινούριου Έλληνα, γεμάτου περηφάνεια, αυτοπεποίθηση και αξιοπρέπεια. Η Δεξιά, η κάθε είδους δεξιά, ανεξάρτητα από κομματικά προσωπεία και παραπλανητικές ονομασίες, δε θέλει πολίτες, θέλει υπήκοους. Έπρεπε λοιπόν με κάθε μέσο να μεταβληθεί και πάλι ο εαμικός πολίτης στον προπολεμικό ραγιά, να γεμίσει η ψυχή του με φόβο, ώστε να σκύβει αδιαμαρτύρητα το κεφάλι μπροστά σε κάθε αυθαιρεσία.

Ο Χαράλαμπος ο Κανόνης υπήρξε τέτοιος ακριβώς πολίτης. Και κάτι παραπάνω. Στάθηκε επίσης υπόδειγμα αγωνιστή. Σεμνός, μετρημένος, πράος, αλλά ταυτόχρονα αδιάλλακτος στις αρχές του, ατρόμητος στους κινδύνους, πειθαρχικός στις αποφάσεις του κόμματός του, ήταν διαποτισμένος με βαθύ πατριωτισμό και απέραντη αγάπη για τον άνθρωπο. ‘ Ηταν κι αυτός ένα από εκείνα τα λαμπρά παλικάρια, που πότισαν με το πολύτιμο αίμα τους το χώμα των νησιών του Αρχιπελάγους.

Advertisement