Η μηχανή σταματά (του Όλιβερ Σακς, μια συνεργασία της Αγάπης Νταϊφά)

Κυριακή σήμερα, μέρα λογοτεχνίας, αλλά θα κάνουμε μιαν εξαίρεση και θα διαβάσουμε ένα δοκίμιο -από έναν πολυδιαβασμένο συγγραφέα, το οποίο επιπλέον δανείζεται τον τίτλο -και εν μέρει το θέμα- από ένα κλασικό διήγημα επιστημονικής φαντασίας και μάλιστα αρκετά παλιό για το είδος, το The Machine Stops του Ε.Μ.Φόρστερ (1909).

Η φίλη μας η Αγάπη Νταϊφά είχε την καλοσύνη να μεταφράσει το δοκίμιο του Σακς και να γράψει μια σύντομη εισαγωγή. Επαγγελματικό κουσούρι, έκανα κάποιες αλλαγές στο κείμενό της. Να πούμε ότι το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νιου Γιόρκερ τον Φεβρουάριο του 2019, δηλαδή μετά τον θάνατο του Σακς.

Να πω ότι το δοκίμιο του Σακς έχει τον ίδιο τίτλο με το διήγημα του Φόρστερ: The Machine Stops. Το διήγημα είχε αρχικά μεταφραστεί στην Ελλάδα με τον τίτλο «Η μηχανή σταμάτησε» αλλά στη συνέχεια εκδόθηκε και ως «Η μηχανή σταματά».

(Η Αγάπη προτιμά να γράφει Σαξ, και μάλλον έχει δίκιο, εγώ για κάποιο λόγο προτίμησα το (συχνότερο, διότι αντιγράφει το αγγλικό) Σακς).

Εισαγωγή

Ο Όλιβερ Σαξ     (Oliver Sacks, 9 July 1933 – 30 August 2015), πολυπράγμων και ντροπαλός άνθρωπος, υπήρξε νευρολόγος, φυσιοδίφης, ιστορικός τών επιστημών, συγγραφέας και μουσικός.  Αν και γεννήθηκε στην Αγγλία, σπούδασε εν μέρει και έκανε καριέρα στις ΗΠΑ. Τον ξέρουμε από αρκετά βιβλία του που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα, όπου κυρίως περιγράφει και αναλύει εκλαϊκευμένα περιπτώσεις ασθενών του. Μερικά από τα έργα του διασκευάστηκαν για το θέατρο, τον κινηματογράφο, το μπαλέτο και την όπερα και η βιογραφία του έγινε ταινία – με στοιχεία από το βιβλίο του Ξυπνήματα – με τον Ρόμπιν Γουίλιαμς και τον Ρόμπερτ ντε  Νίρο.

Έχει βραβευτεί αμέτρητες φορές ως νευρολόγος – ερευνητής αλλά και ως μουσικός και αθλητής.

Στη συλλογή άρθρων του που κυκλοφόρησαν μετά τον θάνατό του ένα κείμενο ξεκινά – όπως τα περισσότερα που έγραψε – από μια προσωπική εμπειρεια για να φτάσει στην αγωνία του για την αγνωσία που προκαλεί η εμμονή με τις νέες τεχνολογίες.

Για να εκφράσει την ανησυχία του, ο Σαξ περνά από αρκετά κλασικά κείμενα με σαφή αφετηρία το διήγημα τού Ε.Μ. Φόρστερ «Η Μηχανή Σταμάτησε», που νομίζω πως είναι εκτός εμπορίου πλέον στην ελληνική αγορά

Από το οπισθόφυλλο τού αντίτυπου που έχω αντιγράφω: «Οι άνθρωποι ζουν σε ένα υπόγειο σύστημα ανώτερης τεχνητής νοημοσύνης, τη Μηχανή. Συμβιώνουν αρμονικά μαζί της, διάγουν έναν αυτοματοποιημένο και προσομοιωμένο βίο και αντλούν όλα τα νοήματα από αυτήν. Οι προηγούμενοι πολιτισμοί έχουν, κατά τα φαινόμενα, εκλείψει. Μοναδικός πολιτισμός, μοναδική θρησκεία, μοναδική αλήθεια είναι πλέον η Μηχανή και όσα εμπεριέχει το Βιβλίο της. Οι κάτοικοι της Μηχανής έχουν εξασφαλισμένα τα πάντα: είναι άτρωτοι από τους εξωτερικούς κινδύνους, τους παρέχεται σχεδόν ό, τι επιθυμούν, ζουν σε μια αταξική κοινωνία όντας ίσοι, δεν πονούν και, όταν πονέσουν, ζητούν και συνήθως τους χαρίζεται η ευθανασία.» Ένας νέος, όμως, ανακαλύπτει πως η Μηχανή καταρρέει, άρα ο κόσμος τους θα  διαλυθεί. Έχει καταφέρει, όμως, να ανακαλύψει πως στην επιφάνεια τής γης υπάρχουν ακόμα ελάχιστοι άνθρωποι. Προσπαθεί να πείσει τη μητέρα του – την οποία έχει να δει από τότε που γεννήθηκε: έτσι συνηθίζεται στον κόσμο τους – να ενωθούν μαζί τους αλλά δέν προλαβαίνουν: η Μηχανή και όλος ο κοσμος τους τσακίζεται.

 

Η Μηχανή Σταματά

Του Όλιβερ Σαξ

4 Φεβρουαρίου 2019

Ο νευρολόγος μιλά για ατμομηχανές, έξυπνα κινητά και για τον φόβο του σχετικά με το μέλλον

Η αγαπημένη μου θεία, η  Λεν, όταν πέρασε τα ογδόντα, μού έλεγε πως δέν είχε μεγάλη δυσκολία να προσαρμοστεί σε όσα ήταν καινούρια στη ζωή της –  τα αεροπλάνα, τα ταξίδια στο διάστημα, το πλαστικό και τα λοιπά – αλλά πως δέν μπορούσε να συνηθίσει στην εξαφάνιση τών παλιών. «Πού εξαφανίστηκαν τα άλογα;» έλεγε μερικές φορές.

Είχε γεννηθεί το 1892 και είχε μεγαλώσει σ’ ένα Λονδίνο γεμάτο άμαξες και άλογα.

Έχω κι εγώ παρόμοια αισθήματα. Πριν από μερικά χρόνια περπατούσα με την ανεψιά μου τη Λιζ στην οδό Μιλ, έναν δρόμο κοντά στο σπίτι όπου μεγάλωσα. Σταμάτησα σε μια σιδηροδρομική γέφυρα όπου, μικρός,  μού άρεσε να σκύβω στο παραπέτο. Στάθηκα και κοίταζα τα τρένα με τις ντιζελομηχανές ή τις ηλεκτρικές μηχανές να περνούν. Σε λίγο η Λιζ έχασε την υπομονή της και με ρώτησε: «Τί περιμένεις;» Είπα πως περίμενα να δω μιαν ατμομηχανή. Η Λιζ με κοίταξε σαν να είχα τρελαθεί.

«Θείε Όλιβερ», είπε, «δέν υπάρχουν ατμομηχανές εδώ και σαράντα χρόνια.»

Δέν έχω προσαρμοστεί τόσο καλά όσο η θεία μου σε μερικές πλευρές τού Καινούριου  – ίσως επειδή ο ρυθμός τής κοινωνικής μεταβολής που συνδέεται με την τεχνολογική  αλλαγή υπήρξε τόσο βαθύς και γρήγορος. Δέν μπορώ να συνηθίσω τις μυριάδες τών ανθρώπων που βλέπω στον δρόμο να κοιτούν σε κουτάκια ή να τα κρατούν  μπροστά στα πρόσωπά τους, να  περπατούν μακαριοι ανάμεσα στα αυτοκίνητα, χωρίς καμιάν επαφή με το περιβάλλον τους. Σχεδόν τρομάζω με τον περισπασμό και την έλλειψη προσοχής όταν βλέπω νεαρούς γονείς να είναι καρφωμένοι στα κινητά τους τηλέφωνα, αγνοώντας τα μωρά που κουβαλούν στα χέρια ή στο καρότσι τους.  Αυτά τα παιδιά, που δέν μπορούν να τραβήξουν την προσοχή τών γονιών τους,  σίγουρα θα νιώθουν παραμελημένα και αναμφίβολα τα αποτελέσματα θα φανούν στα ερχόμενα χρόνια.

Στο μυθιστόρημά του τού 2007  » Φεύγει το φάντασμα » (Exit Ghost), ο Φίλιπ Ροθ περιγράφει πόσο ριζικά αλλαγμένη μοιάζει η Νέα Υόρκη σε έναν ερημίτη συγγραφέα που έλειπε από την πόλη για μια δεκαετία. Είναι αναγκασμένος να ακούει συζητήσεις σε κινητά γύρω του και αναρωτιέται: «Τί συνέβη αυτά τα δέκα χρόνια και υπάρχουν ξαφνικά τόσα πολλά να ειπωθούν – τόσα πολλά και τόσο επείγοντα που δέν μπορούν να ειπωθούν αργότερα; (… ) Δέν καταλάβαινα πώς μπορεί κάποιος να πιστεύει ότι συνεχίζει να ζει μιαν ανθρώπινη ζωή περιφερόμενος μιλώντας αδιάκοπα σε ένα τηλέφωνο τη μισή ενεργή ζωή του.»

Αυτά τα  μηχανηματάκια, ήδη τόσο δυσοίωνα το 2007, μάς έχουν πια βουλιάξει σε μιαν εικονική πραγματικότητα πιο πυκνή, που μάς απορροφά και μάς αποκτηνώνει ακόμα περισσότερο. Αντιμετωπίζω καθημερινά την πλήρη εξαφάνιση τού παλιού πολιτισμού. Η κοινωνική ζωή, η ζωή στον δρόμο, η προσοχή στους ανθρώπους και στα πράγματα γύρω μας έχουν σχεδόν εντελώς εξαφανιστεί, τουλάχιστον στις μεγάλες  πόλεις, όπου η πλειοψηφία τών ανθρώπων είναι πια κολλημένη σχεδόν αδιάκοπα σε τηλέφωνα ή άλλες συσκευές – φλυαρούν,  στέλνουν μηνύματα, παίζουν παιχνίδια, στρέφονται όλο και περισσότερο σε κάθε λογής εικονική πραγματικότητα.

Όλα είναι δημόσια πια: οι σκέψεις, οι φωτογραφίες, οι κινήσεις, τα ψώνια. Δέν υπάρχει ιδιωτικότητα και, προφανώς, δέν είναι και επιθυμητή σε έναν κόσμο αφοσιωμένο στην ασταμάτητη χρήση τών  κοινωνικών δικτύων.  Κάθε λεπτό,  κάθε δευτερόλεπτο, πρέπει να περνά με τη συσκευή κολλημένη στο χέρι μας. Όσοι έχουν παγιδευτεί σ’ αυτόν τον ψηφιακό κόσμο δέν είναι ποτέ μόνοι, δέν μπορούν ποτέ να συγκεντρωθούν και να απολαύσουν τον κόσμο τους και τον εαυτό τους σιωπηλά. Έχουν σε μεγάλο ποσοστό  απαρνηθεί τις ευκολίες και τα  επιτεύγματα  τού πολιτισμού: τη μοναξιά, τον ελεύθερο χρόνο, το μεγαλείο τού να είμαστε ο εαυτός μας, να βυθιζόμαστε στη θέαση ενός έργου τέχνης, στην κατανόηση μιάς επιστημονικής θεωρίας, στο ηλιοβασίλεμα, στα μάτια του αγαπημένου μας προσώπου.

Πριν από μερικά χρόνια, με κάλεσαν να συμμετάσχω σε μια συζήτηση για την Πληροφορία και την Επικοινωνία στον 21^ο αιώνα. Ένας από τους συμμετέχοντες στο πάνελ είπε περήφανα πως η νεαρή κόρη του ερευνούσε το Διαδίκτυο δώδεκα ώρες την ημέρα και είχε πρόσβαση σε τόσο εύρος πληροφοριών που κανένας από καμιά προηγούμενη γενιά δέν θα μπορούσε ούτε να ονειρευτεί. Τον ρώτησα αν η κόρη του  είχε διαβάσει ένα μυθιστόρημα τής Τζέιν Ωστεν ή οποιοδήποτε κλασικό μυθιστόρημα. Όταν μού απάντησε αρνητικά, αναρωτήθηκα αν η κόρη του θα είχε στέρεη κατανόηση τής ανθρώπινης φύσης ή τής κοινωνίας  και υποστήριξα πως, έστω κι αν ήταν εφοδιασμένη με ένα πλατύ φάσμα πληροφοριών, αυτό ήταν κάτι διαφορετικό από τη γνώση. Το μισό ακροατήριο με επευφήμησε, οι υπόλοιποι με γιούχαραν.

Μεγάλο μέρος αυτής τής κατάστασης περιγράφηκε, απροσδόκητα και εκπληκτικά, στο διήγημα τού Ε. Μ. Φόρστερ «Η Μηχανή Σταματά» (1909), όπου περιέγραφε ένα μέλλον με τους ανθρώπους να ζουν κάτω από τη γη σε «κελιά» απομονωμένα, χωρίς να βλέπουν ποτέ ο ένας τον άλλον, επικοινωνώντας μόνο με ακουστικές και οπτικές συσκευές. Σε κείνον τον κόσμο η πρωτότυπη σκέψη και η άμεση παρατήρηση αποθαρρύνονται – «Μήν εμπιστεύεστε την προσωπική πείρα!», ακούς να σου λένε. Η ανθρωπότητα  ελέγχεται από τη «Μηχανή» που προσφέρει όλες τις ανέσεις και καλύπτει όλες τις ανάγκες  – εκτός από την ανθρώπινη επαφή. Ένας νέος άντρας, ο Κούνο, παρακαλεί τη μητέρα του μέσω μιας συσκευής που μοιάζει με το Σκάιπ: «Θέλω να σε δω όχι μέσω τής Μηχανής… Θέλω να σού μιλήσω όχι μέσω τής ανόητης Μηχανής.»

Λέει στη μητέρα του, που είναι βυθισμένη στην άσκοπη, ανόητη, πυρετώδη ζωή της: «Χάσαμε την αίσθηση τού χρόνου… Χάσαμε κομμάτι τού εαυτού  μας… Δέν το βλέπεις;… είμαστε σχεδόν νεκροί και εδώ κάτω το μόνο που αληθινά ζει είναι η Μηχανή.»

Έτσι νοιώθω όλο και  περισσότερο για τη μαγεμένη, αποβλακωμένη κοινωνία μας.

Καθώς πλησιάζει ο θάνατος, μπορεί κανείς να παρηγορηθεί με το  συναίσθημα ότι η ζωή θα συνεχιστεί – αν όχι για μάς, τουλάχιστον για τα παιδιά μας ή για ό,τι δημιουργήσαμε. Εδώ, τουλάχιστον, μπορεί κανείς να ελπίζει, έστω κι αν δεν υπάρχει ελπίδα για τον καθένα σωματικά και (για όσες και όσους από εμάς δεν είμαστε πιστοί) ούτε αίσθηση «πνευματικής» επιβίωσης μετά τον σωματικό θάνατο.

Ίσως, όμως, να μήν αρκεί η δημιουργία, η συνεισφορά, η επίδραση στους άλλους, αν νιώθουμε, όπως νιώθω εγώ τώρα, πως απειλείται η ίδια η κουλτούρα από την οποία τραφήκαμε και στην οποία δώσαμε, σε ανταπόδοση, ό,τι καλύτερο μπορούσαμε. Με στηρίζουν και με τρέφουν οι φίλοι μου, οι αναγνώστες σε όλον τον κόσμο, οι αναμνήσεις τής ζωής μου, και η ζωή που μού δίνει η συγγραφή, όμως αισθάνομαι, όπως αναμφίβολα και πολλοί από μας, έντονο φόβο για  την ευημερία αλλά και για την ίδια την επιβίωση τού κόσμου μας.

Αυτοί οι φόβοι έχουν εκφραστεί σε ψηλό πνευματικό και ηθικό επίπεδο. Ο Μάρτιν Ρης (Martin Rees), Βασιλικός Αστρονόμος και πρώην πρόεδρος τής Royal Society, δέν είναι άνθρωπος με μεταφυσική σκέψη αλλά το 2003 εξέδωσε ένα βιβλίο με τίτλο «Η Τελευταία μας Ώρα» (“Our Final Hour”) και υπότιτλο «Η προειδοποίηση ενός επιστήμονα: Πώς ο τρόμος, το σφάλμα και η περιβαλλοντική καταστροφή βάζουν σε κίνδυνο το μέλλον τής ανθρωπότητας – στη γη και πέρα από αυτήν.» Πιο πρόσφατα, ο Πάπας Φραγκίσκος εξέδωσε την εντυπωσιακή του εγκύκλιο με τίτλο “Laudato Si’ ”, μια βαθυστόχαστη θεώρηση όχι μόνο τής κλιματικής αλλαγής και τής ευρύτατης οικολογικής καταστροφής που προκαλούνται από τον άνθρωπο, αλλά και της απελπιστικής κατάστασης τών φτωχών, καθώς και της αυξανόμενης απειλής από τον καταναλωτισμό και τη λαθεμένης χρήσης τής τεχνολογίας. Οι παραδοσιακοί πόλεμοι συνοδεύονται πλέον από τον εξτρεμισμό, την τρομοκρατία, τις γενοκτονίες και, σε ορισμένες περιπτώσεις, από τη σκόπιμη καταστροφή τής ανθρώπινης κληρονομιάς μας, τής ίδιας τής ιστορίας και τού  πολιτισμού μας.

Αυτές οι απειλές φυσικά και με αφορούν, αλλά από απόσταση – ανησυχώ περισσότερο για την υποχθόνια, λεπτή, διάχυτη αποστράγγιση τής σημασίας, την απουσία οικειότητας και επαφής στην κοινωνία και στην κουλτούρα μας.  Στα δεκαοχτώ μου χρόνια διάβασα Χιουμ για πρώτη φορά και έφριξα από το όραμα που περιέγραψε στο έργο του  Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση (A Treatise of Human Nature, 18^ος αιώνας) όπου έγραφε  πως η ανθρωπότητα δέν είναι «τίποτα άλλο από μια δέσμη ή ένα σύνολο διαφορετικών αντιλήψεων, οι οποίες διαδέχονται η μια την άλλη  με ασύλληπτη  ταχύτητα και βρίσκονται σε μια διαρκή ροή και κίνηση.»

Ως νευρολόγος έχω δει πολλούς ασθενείς να παθαίνουν αμνησία λόγω τής καταστροφής τών μνημονικών συστημάτων στον εγκέφαλό τους και δέν μπορώ παρά να αισθάνομαι ότι αυτοί οι άνθρωποι, έχοντας χάσει κάθε αίσθηση παρόντος και μέλλοντος, όντας αιχμάλωτοι σε έναν αναβρασμό εφήμερων, αέναα μεταβαλλόμενων αισθήσεων, έχουν κατά κάποιο τρόπο μετατραπεί από ανθρώπινα πλάσματα σε όντα κατά Χιουμ. [εδώ υπάρχει λογοπαίγνιο που δεν μεταφράζεται: have in some way been reduced from human beings to Humean ones]

Αρκεί να βγω στους δρόμους της γειτονιάς μου, στο Γουέστ Βίλατζ, για να δω χιλιάδες τέτοιες υπάρξεις κατά Χιουμ: είναι στην πλειοψηφία τους νεαροί άνθρωποι που μεγάλωσαν στην εποχή τών κοινωνικών δικτύων, δέν έχουν προσωπική μνήμη τού πώς ήταν τα πράγματα πριν, δέν διαθέτουν ανοσία στη σαγήνη τής ψηφιακής ζωής. Αυτό που βλέπουμε – και προκαλούμε στους εαυτούς μας – μοιάζει με μια νευρολογική καταστροφή σε γιγαντιαία κλίμακα.

Ωστόσο τολμώ να ελπίζω ότι, παρ’ όλα αυτά, η ανθρώπινη ζωή και ο πλούτος τών πολιτισμών της θα επιζήσουν ακόμα και σε μια ρημαγμένη γη. Ενώ κάποιοι βλέπουν την τέχνη ως προπύργιο τής συλλογικής μας μνήμης, θεωρώ εξίσου σημαντική την επιστήμη, με τις χειροπιαστές κατακτήσεις και τις δυνατότητές της∙  και η επιστήμη, η καλή επιστήμη, ανθεί όσο ποτέ άλλοτε, αν και κινείται αργά και προσεχτικά, τα ευρήματά της ελέγχονται συνεχώς με δοκιμές και πειράματα. Τιμώ και σέβομαι την καλή συγγραφή και τις τέχνες και τη μουσική αλλά μού φαίνεται πως μόνον η επιστήμη, υποστηριγμένη από την ανθρώπινη τιμιότητα, την κοινή λογική, την προβλεπτικότητα και το ενδιαφέρον για τους δυστυχείς και τους φτωχούς, μόνον αυτή προσφέρει στον κόσμο την ελπίδα να βγει από το σημερινό του τέλμα. Αυτή η ιδέα είναι σαφής και κατηγορηματική στην εγκύκλιο τού Πάπα Φραγκίσκου και μπορεί να πραγματωθεί όχι μόνο με τεράστιες, συγκεντρωτικές τεχνολογίες, αλλά από τους εργάτες, τους τεχνίτες και τους αγρότες στα χωριά τού κόσμου.  Μαζί μπορούμε αναμφίβολα να βγάλουμε τον κόσμο από την τωρινή του κρίση και να τον οδηγήσουμε σε ευτυχισμένους καιρούς. Καθώς βρίσκομαι μπροστά στην επικείμενη αποχώρησή μου από τον κόσμο, πρέπει να το πιστέψω αυτό – ότι η ανθρωπότητα και ο πλανήτης μας θα επιζήσουν, ότι η ζωή θα συνεχιστεί και ότι αυτή δέν θα είναι η τελευταία μας ώρα.

 

Advertisement