Γιατί οι Νεοέλληνες αρνούνται τόσο επίμονα τη θεωρία της αρχαιοελληνικής τονικής προφοράς; (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Συνεχίζουμε και στην καινούργια χρονιά τις δημοσιεύσεις των συνεργασιών του γλωσσολόγου και φίλου Νίκου Νικολάου, με ένα θέμα που μας έχει απασχολήσει κι άλλη φορά στο ιστολόγιο -την προφορά των αρχαίων Ελλήνων και κατά πόσο διέφερε από τη δική μας. Θυμίζω πως παρόμοιο θέμα, αλλά από εντελώς άλλη οπτική γωνία, είχε και η προηγούμενη συνεργασία του Νικολάου που δημοσιεύσαμε.

Δεν χρειάζεται να πω πολλά ως εισαγωγή, δίνω τον λόγο στον Νικολάου και στο τέλος παραθέτω κατάλογο με όλες τις προηγούμενες συνεργασίες του στο ιστολόγιο.

Αρχική δημοσίευση εδώ.

Η σωστή απάντηση στο ερώτημα είναι αυτή του Δημήτρη Αλμυράντη, που αναλύει τα κίνητρα και τις αγχώσεις που υποκινούν τέτοιες αντιδράσεις:

Για να καταλάβει κανείς την αντίδραση αυτή, δεν μπορείς να την θεωρήσεις ανάλογη στο «οι αγγλόφωνοι δεν αναγνωρίζουν την παλαιοαγγλική προφορά», όπως είπαν άλλοι. Η αντίδραση έχει τις καταβολές της εξ ολοκλήρου στη διαμόρφωση του σύγχρονου νεοελληνικού πολιτισμού. Τα θεμέλια της μεταοθωμανικής ελληνικής υψηλής κουλτούρας βασίζονται σε δυτικούς και ντόπιους «διαφωτιστές», που κατέβηκαν και μας είπαν πως όλα όσα κάναμε τα τελευταία 2000 χρόνια ήταν στραβά, και πως έπρεπε να γυρίσουμε το ρολόι πίσω. Δέστε για παράδειγμα τι έκαναν στην Ακρόπολη. Για πάνω από 3/4 της ύπαρξης του ελληνικού κράτους, κάναμε τις επίσημές μας συνδιαλλαγές, και για αρκετά χρόνια και τη λογοτεχνία μας, στην καθαρεύουσα, ένα αμάλγαμα της κακιάς ώρας της αρχαίας και της νέας ελληνικής.

Όταν ο καλοπροαίρετος Ερασμιακός σοφός μας λέει, «οι πρόγονοί σας αλλιώς τα προφέρανε», ο έλληνας ακούει «εσείς οι μπασταρδεμένοι σλαβότουρκοι δεν θα γίνετε βέροι έλληνες μέχρι να ανακτήσετε όλα όσα έκαναν οι αρχαίοι» (εδώ γαρ είναι Βαλκάνια). Για τους έλληνες, το «έτσι έκαναν οι αρχαίοι» σημαίνει ούτε λίγο ούτε πολύ «έτσι είναι το Καλό, το Εθνικό, και το Σωστό.» Το να δεχτούμε πως δεν προφέρουμε τη γλώσσα μας «σωστά», ή έστω και να δεχτούμε διαχωρισμό της αρχαίας και της νέας γλώσσας, είναι φερμπότεν. Ακόμα και αν δεν το εκφράσει κανείς τόσο καυστικά όσο στο σεντόνι αυτό που γράφω, το πολιτιστικό ταμπού παραμένει παντού.

Για να καταλήξω, η απάντησή μου στο ερασμιακό σύστημα είναι πως «δοκίμασαν καλύτεροι» και δεν τα κατάφεραν να τρυπώσουν στο κλειστό κιβώτιο της νεοελληνικής νοοτροπίας. Δεν περιμένω να φτουρήσει η συγκεκριμένη ιδέα, με όλες της τις αδυναμίες: παρά τα ενδεχόμενα προτερήματα μιας πραγματικής αναμόρφωσης της αντιμετώπισης και από τα δύο μέτωπα της προφοράς της αρχαίας, το αποτέλεσμα θα ήταν οι Ερασμιακές ανοησίες να φορτωθούν στο ήδη επαρμένο Ελληνικό πανεπιστημειακό τομέα. Όπως είπαν κι άλλοι: παρατάτε τη γλώσσα μας. Σάματι τα καταφέρνετε πια και σεις τόσο καλύτερα;

Προσπέρασα αρχικά το ερώτημα αυτό, αλλά μόλις με ρώτησε εκτός ιστοτόπου χρήστης που ανέφερε τη διαφορά στο πώς αντιδρούν οι έλληνες με τους κινέζους και τους ιταλούς. Υπάρχουν συγκεκριμένοι γλωσσικοί και πολιτιστικοί παράγοντες, που προκαλούν μια τέτοια εκνευρισμένη απόρριψη της ανασύστασης της αρχαίας προφοράς.

Τα ελληνικά ανήκουν σε λέσχη ας πούμε εφτά «κλασικών» γλωσσών, γλωσσών με μακροχρόνια και συνεχή παράδοση γραμματείας: τα ελληνικά, τα λατινικά, τα περσικά, τα εβραϊκά, τα κινεζικά, τα σανσκριτικά, τα αραβικά (συν ή μείον). Από τις γλώσσες αυτές, ορισμένες σύγχρονες γλωσσικές κοινότητες δεν επικαλούνται τη γλωσσική συνέχειά τους στον ίδιο βαθμό που την επικαλείται τώρα η ελληνική: τα χίντι δεν θεωρούνται σανσκριτικά, και τα ιταλικά δεν θεωρούνται λατινικά. Αλλά και τα ελληνικά δεν επικαλούνταν πάντα τη συνέχειά τους με τόση έμφαση: οι έλληνες διαφοροποιούσαν ελληνικά και ρωμαίικα μέχρι το ιθ′ αιώνα.

Ορισμένες σύγχρονες γλωσσικές κοινότητες δεν επιλέγουν κλασικά έργα από τα αρχαιότερα στάδια της γλώσσας, ώστε να τα εκθειάζουν με τον ίδιο τρόπο που εκθειάζουν τα δικά τους κλασικά οι έλληνες (και, πιο σημαντικά, οι δυτικοί), ούτε ώστε να ισχυρίζονται πως οι ίδιοι έχουν σ’ αυτά προνομιούχα πρόσβαση. Η επιγραφή του Μπεχιστούν δεν έχει την αξία για τους πέρσες που έχει η Ιλιάδα για τους έλληνες. Οι πέρσες επίσης έχουν αλλάξει γραφικά συστήματα κάμποσες φορές, αλλά και οι ιταλοί χρησιμοποιούν ορθογραφία που δείχνει πολύ πιο ξεκάθαρα τις φωνολογικές και μορφολογικές μεταβολές που υπέστηκε η γλώσσα τους.

Όταν πούνε στον απλό κόσμο πως κατά τους ειδικούς αλλιώς προφερόταν οι παλιότερες μορφές των γλωσσών τους, τούς έρχεται θαρρώ ως έκπληξη. Ιδίως όταν η παλιότερη μορφή αυτή δεν ταιριάζει με την τωρινή καταξιωμένη μορφή. Τα βιβλικά εβραϊκά ήταν πλησιέστερα στα σεφαρδικά παρά στα ασκεναζικά· τα μέσα κινεζικά πιο κοντά στα καντονέζικα παρά στα μανδαρινικά. Και βέβαια η ανασύσταση της σαιξπηρικής αγγλικής ως διάλεκτο καναδών πειρατών έχει ξενίσει κόσμο και εδώ στην Κβόρα. Η αντίδραση δηλαδή των ελλήνων έχει προηγούμενο.

[«Καναδών πειρατών», διότι η ανασύσταση της σαιξπηρικής προφοράς παρουσιάζει αρχαϊκή προφορά του /ai, au/ ως /əɪ, əʊ/· το μεν /əʊ/ είναι χαρακτηριστικό της καναδικής διαλέκτου, το δε /əɪ/ της διαλέκτου της νοτιοδυτικής Αγγλίας, που αποτελεί βάση της χολιγουντιανής προφοράς των πειρατών.]

Την έκπληξη την επιτείνει το αίσθημα αγανάκτησης που ανέφερε ο Δημήτρης, και που θα ξαναεκφράσω αποφθεγματικά:

• Ήμασταν παλιά τρανοί
• Τα κείμενα αυτά είναι κληρονομιά μας
• Τα κείμενα αυτά τα έγραψαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, άρα τούς έχουμε προνομιούχα πρόσβαση

• Τώρα εσείς οι φράγκοι είστε οι τρανοί
• Και σεις λατρεύετε αυτά τα κείμενα
• Θέλετε να μας φάτε και να μας υπονομεύσετε
• Άρα, όταν μας λέτε πως προφέρετε τα κείμενά μας καλύτερα από μας, πάτε να μας φάτε την κληρονομιά μας

Τέτοια αντίδραση, την περιμένω και από ινδούς, και ίσως και από άραβες. Άλλοι δεν θα έχουν την ίδια αντίδραση, είτε γιατί δεν σφιχταγκαλιάζουν την κληρονομιά τους το ίδιο· είτε γιατί δεν νοιώθουν τόσο αδικημένοι από τη Δύση· είτε γιατί τους είναι πιο γνωστή η γλωσσική ποικολομορφία ενδογλωσσικά, άρα δεν θα τους έρθει και τόσο ταμπλάς το ενδεχόμενο τα κείμενα να ακουγόταν διαφορετικά παλιότερα. Αυτήν την αντίδραση θα περίμενα από τους κινέζους.

Σχόλιο από τον Ρόμπερτ Μάξγουελ:

Την έκπληξη που λες την έχω δει σαφώς με τα παλαιοκινεζικά και τα κλασικά Κινέζικα. Για παράδειγμα, απ’ όσα γνωρίζω, οι περισσότεροι ιστορικοί γλωσσολόγοι, κινέζοι και δυτικοί, συμφωνούν πως τα παλαιοκινεζικά δεν είχαν τόνους, και πως η τονογένεση έλαβε μέρος κατά τη μετάβαση στα μέσα κινεζικά.

Πολλούς κινέζους που έχω συναντήσει τους σοκάρει αυτό κάπως. Έχω πετύχει μερικούς που αντέδρασαν σχεδόν εχθρικά. Ο τόνος είναι χαρακτηριστικό της κινεζικής τόσο κεντρικό γι’ αυτούς, και με το δίκιο τους, που η ιδέα της κινεζικής χωρίς τόνους είναι σαν να ισχυρίζεσαι πως τα παλαιοαγγλικά δεν είχαν φωνήεντα.

Επιπλέον, σε όσους αντιδρούν εχθρικά, η έννοια φαίνεται σχεδόν προσωπική προσβολή, λες και πας να τους στερήσεις τον πολιτισμό τους—αίσθημα που ταιριάζει απόλυτα στα αποφθέγματά σου. Έχει ενδιαφέρον.

Σχόλιο από τον Νιράτζ Ματχούρ:

Σε μικρότερη κλίμακα, συμβαίνει κάτι ανάλογο όταν ασχολούνται με τη γραφή οι ομιλητές της χίντι, και σε ορισμένο βαθμό οι άλλοι βορειοϊνδοί. Οι ομιλητές της χίντι διδάσκονται πως η γραφή Ντεβανάγκαρι είναι πάνω-κάτω τέλεια: σπάνια τούς διδάσκουν τις αντιφάσεις της, όπως για παράδειγμα την αφαίρεση του «εγγενούς φωνήεντος», που συμβαίνει τακτικά στις περισσότερες βορειοϊνδικές γλώσσες. Έτσι, υποθέτουν πως τα σανσκριτικά προφερόταν με τις ίδιες αφαιρέσεις, και βάζουν τα γέλια όταν ακούν, για παράδειγμα, το όνομά μου ως Νιράτζαχ /niːradʑah/, την παλιά σανσκριτική ονομαστική. Παρομοίως, ακούς τακτικά να προφέρουν τον τέταρτο στίχο του Μπαγκαβάτ Γκίτα ως kim kurvat Sanjay αντί kim akurvata Sanjaya.

Ακόμα περισσότερο από τα γλωσσικά, όμως, πολλοί ινδοί δυσανασχετούν με αντιλήψεις της ιστορίας που διαφοροποιούνται από το πιστεύω τους πως ο ινδικός πολιτισμός επί χιλιετηρίδες ήταν απαράλλακτος από όπως φάνταζε στην εποχή των Γκούπτα [τη «χρυσή εποχή» της Ινδίας]. Μού φαίνεται ακριβώς το ίδιο φαινόμενο που περιγράφει ο Νίκος.

Πάντα γκρίνιαζε η γιαγιά μου πως χαραμίστηκα επειδή γέμισα το κεφαλάκι μου με μάθηση φράγκικη…

Προηγούμενες δημοσιεύσεις του Νίκου Νικολάου στο ιστολόγιο:

1. Να λείπει το βύσσινο;
2. Σύρος και Ερμούπολη
3. Πώς ήταν τα ελληνικά πριν από 500 και πριν από 1000 χρόνια;
4. Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.
5. Οι πενήντα αποχρώσεις της παραφιλίας
6. Ο Κρίμωνας και το παιδί του Βαθυκλή
7. Τα ελληνικά ποιήματα του Τζελαλεντίν Ρουμί
8. Τα ελληνόψυχα χημικά στοιχεία
9. Το άγμα
10. Από πού βγαίνει το καρπούζι;
11. Η υστεροφημία του σιχτίρ
12. Γλευκόζη, αυτή η άγνωστη
13. Γιατί μόνο το ελληνικό και το λατινικό αλφάβητο έχουν πεζά και κεφαλαία γράμματα;
14. Πώς θα ακούγονταν τα αρχαιοελληνικά σε νεοέλληνα;