Όταν ο Σεφέρης είδε τον Αλέξη Ζορμπά στο σινεμά

Κυκλοφόρησε πέρυσι ο τελευταίος τόμος των Ημερολογίων του Γιώργου Σεφέρη (Μέρες Θ’) που πιάνει τα ημερολόγια της περιόδου από 1 Φεβρουαρίου 1964 έως 11 Μαΐου 1971 -είναι η τελευταία εγγραφή, αν και ο ποιητής πέθανε τέσσερις μήνες αργότερα.

Μπορεί να γράψω και άλλο άρθρο για το σημαντικό αυτό βιβλίο, αλλά προς το παρόν θέλω να εστιαστώ σε μία μόνο εγγραφή, που με έχει προβληματίσει. Είναι σχετικά γνωστή, με την έννοια ότι αναδημοσιεύτηκε σε διάφορους ιστότοπους πέρυσι, οπότε ίσως να την ξέρετε, αλλά θαρρώ πως αξίζει να τη συζητήσουμε.

Eίναι η εγγραφή της 21.3.1965, η εξής:

Χτές είδαμε το Ζορμπά, το φίλμ του Κακογιάννη-Καζαντζάκη. Με δηλητηρίασε όλη τη νύχτα και σήμερα πρωί. Όχι από συναίσθημα εθνικής προσβολής, που ύστερα από βροντερές τυμπανοκρουσίες και παρασημοφορίες για την πρεμιέρα του στο Παρίσι, ανακαλύπτουν τώρα οι Έλληνες χωρίς να’ χουν το θάρρος ν’ αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα. Αλλά για την ανυπόφορη αναισθησία αυτού του ανθρώπου, του Καζ., που νομίζει πως είναι ευαίσθητος, που νομίζει πως είναι ερευνητής της αλήθειας για να μην πω φιλόσοφος. Δε με πειράζει ο σκοτωμός της χήρας – ούτε το πλιάτσικο στο σπίτι της ετοιμοθάνατης Ορτάνς. Όλα μπορεί να τα πει κανείς. Αν ένα χωριό στην Κρήτη ήταν κάποτε βάρβαρο, ήταν βάρβαρο· ποιος δεν ήταν βάρβαρος κάποτε –όλα μπορεί να τα πει κανείς– αλλά σ’ ένα έργο που διεκδικεί την ανθρωπιά το θέμα δεν είναι εκεί. Το θέμα είναι πώς εξαγοράζει κανείς αυτά που γράφει κι αν δεν τα λέει στο βρόντο. Ψεύτικη γλώσσα, ψεύτικες πόζες, απομιμήσεις αισθημάτων μου φαίνεται είναι ο Καζαντζάκης. Και δεν βρέθηκε άνθρωπος να τον κρίνει, τόσα χρόνια που αλωνίζει ανάμεσό μας. Έχω την εντύπωση πως είμαστε συνηθισμένοι στην ψευτιά χρόνια και αιώνες. Μας αρέσει. Δεν έχουμε δύναμη ν’ αντιδράσουμε.

Πρόκειται για την πασίγνωστη ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη με τον Άντονι Κουίν στον ρόλο του Ζορμπά. Η ταινία όπως βρίσκω στη Βικιπαίδεια) έκανε πρεμιέρα στην Ελλάδα στις 14 Δεκεμβρίου 1964, δηλαδή όταν την είδε ο Σεφέρης είχε ήδη τρεις μηνες που προβαλλόταν στις αίθουσες.

Ο Σεφέρης δεν συμπαθούσε τον Καζαντζάκη. Σαν συγγραφείς και σαν άνθρωποι είναι τα δυο άκρα αντίθετα. Στην ιστοσελίδα της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων του Καζαντζάκη βρίσκουμε το εξής:

Ο νεοελληνιστής καθηγητής στο King’s College (Λονδίνο) Ροντερίκ Μπιτόν έχει ασχοληθεί κυρίως με το έργο του Νίκου Καζαντζάκη και του Γιώργου Σεφέρη. «Δύο αντίθετοι πόλοι», σχολιάζει: «Ο Σεφέρης δεν τον χώνευε καθόλου. Πιστεύω, ζήλευε θανάσιμα τον Καζαντζάκη επειδή ο τελευταίος είχε την πολυτέλεια να ζει μόνο από το γράψιμο. Ίσως γι’αυτό τα περισσότερα απ’όσα έχει γράψει ο Καζαντζάκης δεν διαβάζονται. Ο Σεφέρης ήταν διπλωμάτης, ο οποίος όμως στις κρίσιμες στιγμές τον βρίσκουμε πάνω στη δουλειά και να φτάνει σε υψηλές θέσεις μεταπολεμικά. Θυμάμαι πάντως κάτι αστείο. Ο μεταφραστής του Καζαντζάκη, ο Πήτερ Μπιν, συνάντησε τον Σεφέρη σε ένα ταξίδι του τελευταίου στην Αμερική, επί χούντας. Όταν ο Μπιν του είπε ότι έχει μεταφράσει Καζαντζάκη, ο Σεφέρης έγινε έξαλλος: «Μα τι είναι πια αυτός ο Καζαντζάκης; Ένας τιποτένιος είναι.» (εφημερίδα Καθημερινή, 9 Ιανουαρίου 2011)

Το ταξίδι του Σεφέρη στην Αμερική έγινε το 1968 και επομένως καταγράφεται στις Μέρες Θ’, αλλά δεν υπάρχει καμιά αναφορά στη συνάντηση με τον Πίτερ Μπιν. Υπάρχουν όμως στο βιβλίο δυο ακόμα αναφορές στον Καζαντζάκη, και οι δυο μεταγενέστερες από αυτήν που παράθεσα πιο πάνω, και καθόλου κολακευτικές.

Στη μια εγγραφή (17.8.1966) ο Σεφέρης παραθερίζει στην Κρήτη και σημειώνει: Ο Δήμ[αρχος] έλεγε ότι ο Καζαντζάκης έκαμε το γάμο του στο νεκροταφείο: χαρακτηριστική επίδειξη.

Η επιμελήτρια σημειώνει, ορθά, ότι εδώ ο Σεφέρης αδικεί τον Καζαντζάκη, ο οποίος έκανε τον γάμο του στο νεκροταφείο για να ξεφύγει από τις υποψίες του πατέρα του, ο οποίος ήταν αντίθετος με τον γάμο και ήθελε να τον ματαιώσει.

Στη δεύτερη εγγραφή (31.7.1968) ο Σεφέρης διαβάζει στα Άπαντα του Παλαμά μια συνέντευξή του στην οποία ο Παλαμάς αναφέρει ότι για να πάρεις Νόμπελ πρέπει να έχεις μέσον. Σωστά ο Σεφέρης επισημαίνει πως οι διάφοροι κόλακες που περιτριγύριζαν τον Παλαμά τον είχαν κάνει να πιστέψει πως άδικα δεν πήρε το Νόμπελ (κάτι που συζητιόταν πολύ στην Ελλάδα σε όλη τη δεκαετία του 1920 ενώ διεθνώς ο Παλαμάς δεν ήταν και τόσο γνωστός) και συνεχίζει: Αλήθεια, με την πείρα που έχω, αναρωτιέμαι σε τι θα του χρησίμευαν οι επιρροές και τα μέσα και οι δημοσιογραφικοί διατυμπανισμοί (ο Καζαντζάκης είχε περιπέσει σε χειρότερες κακομοιριές).

Βρίσκω άδικη την μπηχτή για τον Καζαντζάκη, ιδίως από κάποιον που έχει ήδη τιμηθεί με Νόμπελ, όταν είναι γνωστό πως η επίσημη Ελλάδα είχε πολύ προσπαθήσει (και ειχε καταφέρει) να μη δοθεί το Νόμπελ στον Καζαντζάκη. Αλλά ας είναι.

Στους προηγούμενους τόμους των Ημερολογίων του Σεφέρη που έχουν ευρετήριο δεν υπάρχει άλλη ουσιαστική αναφορά στον Καζαντζάκη. Δεν σχολιάζεται, ας πούμε, ο θάνατός του -αλλα αυτό δεν σημαίνει κάτι ιδιαίτερο διότι ο Σεφέρης δεν έγραφε ημερολόγιο κάθε μέρα αλλά πολύ αραιά.

Από την άλλη, στα 400 γράμματα του Καζαντζάκη προς τον Πρεβελάκη δεν υπάρχει καμιά μνεία στον Σεφέρη. Μόνο σε μια υποσημείωση βρίσκω ότι στην «προσωπική ανθολογία» που είχε καταρτίσει ο Καζαντζάκης, με 100 ποιήματα που του άρεσαν, είχε και Σεφέρη.

Και αφού τα είπα όλα αυτά, να σχολιάσω και το κυρίως θέμα της ανάρτησης, τις παρατηρήσεις του Σεφέρη με αφορμή την ταινία «Αλέξης Ζορμπάς» του Κακογιάννη, πάνω στο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη.

Όταν μου ζήτησαν σε μια διαδικτυακή συζήτηση πέρυσι να σχολιάσω την τοποθέτηση του Σεφέρη, απάντησα μονολεκτικά: «περιεργότατη». Και σήμερα που την ξανασκέφτομαι, περιεργότατη τη βρίσκω. Όχι επειδή επιτίθεται στον Καζαντζάκη, κάτι που δεν είναι σπάνιο ούτε απαγορεύεται, αλλά επειδή ο Σεφέρης επιτίθεται στον Καζαντζάκη αφού είδε την ταινία -και όχι, όπως θα περίμενε κανείς, έχοντας διαβάσει το βιβλίο.

Θέλω να πω, το βιβλίο του Καζαντζάκη, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, είχε κυκλοφορήσει το 1946, σχεδόν είκοσι χρόνια νωρίτερα, είχε μεταφραστεί σε πάμπολλες γλώσσες, είχε αποδοκιμαστεί από τους εθνικόφρονες, είχε συζητηθεί ευρύτατα. Και αναρωτιέμαι: δεν το είχε διαβάσει ο Σεφέρης;

Από το όλο πνεύμα των σχολίων του συμπεραίνω πως ο Σεφέρης μάλλον δεν είχε διαβάσει το βιβλίο. Αλλά τότε; Χτυπάει τον Καζαντζάκη έχοντας δει απλώς την ταινία του Κακογιάννη; Κι αν η κινηματογραφική μεταφορά δεν αποδίδει το πνεύμα του συγγραφέα; (Παρεμπιπτόντως, στις εφημερίδες του 1965 βρίσκει κανείς άρθρα και επιστολές διαμαρτυρίας από Κρητικούς ή άλλους που παραπονιούνται ότι ο Κακογιάννης δεν μετέφερε σωστά το έργο του Καζαντζάκη κι έτσι προσβάλλει την Κρήτη κτλ.)

Θέλω να πω, αν ο Καζαντζακης χρησιμοποιεί «ψεύτικη γλώσσα, ψεύτικες πόζες, απομιμήσεις αισθημάτων», αυτό δεν το μαθαίνουμε βλέποντας την ταινία του Κακογιάννη αλλά διαβάζοντας το έργο του Καζαντζάκη. Υπάρχει βεβαια το ενδεχόμενο να είχε διαβάσει ο Σεφέρης τον Ζορμπά, να μην είχε βρει ευκαιρία να γράψει την άποψή του άλλη φορά, και, βλέποντας το φιλμ, να ξαναζωντάνεψε μέσα του η αντιπάθεια και να έγραψε όσα έγραψε.

Μπορεί. Ωστόσο, εγώ εξακολουθώ να βρίσκω περιεργότατα τα σχόλια του (μέγιστου) Σεφέρη για τον (μέγιστο) Καζαντζάκη.

Advertisement