Χθόνια Οδύσσεια (διήγημα του Δημ. Σαραντάκου) – 8 και τέλος

Για λίγες συνέχειες, κάθε δεύτερη Τρίτη δημοσιεύω σε συνέχειες το διήγημα «Χθόνια Οδύσσεια» του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου,  το πρώτο διήγημα από το βιβλίο του «Ο βενετσιάνικος καθρέφτης», που το είχε έτοιμο όταν αδόκητα έφυγε από τη ζωή πριν από οχτώ χρόνια και που το εκδώσαμε λίγο πριν κλείσει χρόνος από τον θάνατό του.

Η νουβέλα αυτή έχει την ιδιαιτερότητα ότι ο αφηγητής -ο πατέρας μου- μεταφέρει την αφήγηση ενός άλλου, οπότε στο βιβλίο οι δυο αφηγήσεις, που αλληλοπλέκονται, τυπώθηκαν με διαφορετική γραμματοσειρά. Εδώ βάζω με πλάγια τα λόγια του πατέρα μου ή τους διαλόγους του με τον Ηλία, τον άλλον αφηγητή, και με ίσια γράμματα την καθαυτό αφήγηση του Ηλία.

Η σημερινή συνέχεια είναι η όγδοη και τελευταία, ο επίλογος ας πούμε της ιστορίας -αφού ο αφηγητής, ο Ηλίας, έχει βρει νεκρό τον επίτροπο, τον Γρηγόρη, που μαζί περιπλανιούνταν μέσα στη σπηλιά στη Λακωνία. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ.

4

Ο Ηλίας σταμάτησε να μιλά για αρκετήν ώρα, φορτισμένος καθώς ήταν από τις αναμνήσεις του.

«Τελικά πώς γλίτωσες;» τον ρώτησα.

— Εδώ υπεισέρχεται ο παράγων τύχη. Ώσπου να σκοτεινιάσει έμεινα κρυμμένος πίσω από το τείχος της εισόδου, που με έκρυβε κυρίως από τα σπίτια του χωριού. Φυσικά αν ερχόταν κανένας κοντά θα μ’ έβρισκε αμέσως. Καθρεφτίζοντας το πρόσωπό μου στο νερό, σε μια στιγμή που ήταν τελείως γαλήνιο, τρόμαξα. Σαν τον Άγιο Ονούφριο ήμουνα, αποσκελετωμένος,  με μακριά γενειάδα και άφθονα μαλλιά. Τότε είδα κάπου πενήντα μέτρα πιο πέρα, πάνω στο βράχο που ορθωνόταν δεξιά μου, ένα ξωκκλήσι. Μόλις νύχτωσε για καλά, το επισκέφθηκα. Η πόρτα του δεν ήταν κλειδωμένη κι αυτό στην αρχή μ’ έβαλε σε υποψίες. Σε πολλά εκκλησάκια είχαν παγιδευτεί καταδιωκόμενοι, που καταφεύγαν σ’ αυτά για να προστατευτούν από το κρύο και τη βροχή. Οι χίτες, οι μάυδες και ο στρατός εκεί ψάχνανε πρώτα. Άσε που στις μεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του ’49, με διαταγή του Τσακαλώτου ανατινάξανε ένα σωρό ξωκκλήσια, για να μη βρίσκουν στέγη οι αντάρτες. Γι’ αυτό κοιμόμασταν μέσα σε πουρνάρια. Είχε βγει τότε η παροιμία: «Κάλλιο να σε φυλάει η πουρναριά, παρά να σε φυλάει η Παναγιά».

Τελικά τόλμησα και μπήκα μέσα. Πήρα μερικά κεριά για το ενδεχόμενο να χρειαζόταν να ξαναμπώ στη σπηλιά και ψάχνοντας με την τελείως τρελή ιδέα μπας και βρω κανένα ξεχασμένο πρόσφορο, βρήκα σε μια γωνιά του ιερού κάτι ράσα κι ένα καλογερίστικο σκουφί. Πήρα ένα ράσο, ένα μαύρο ρασογέλεκο και το σκουφί. Αφού μοιάζω σαν ασκητής, σκέφτηκα, ας γίνω ασκητής. Γύρισα στα βράχια όπου κρυβόμουν όλη μέρα, έβγαλα το χιτώνιο, το τύλιξα γύρω από μια βαριά πέτρα, έβαλα μαζί και το πιστόλι μου, τα έδεσα γερά και τα φούνταρα όσο πιο μακριά μπορούσα από την ακτή. Κατόπιν φόρεσα τη δεύτερη αλλαξιά ασπρόρουχα πάνω από αυτά που ήδη φορούσα, έβαλα το ρασογέλεκο, το ράσο και το σκουφί, τυλίχτηκα με την κουβέρτα μου και κοιμήθηκα.

Με ξύπνησαν οι αχτίνες του ήλιου. Το ρολόι μου που σε όλη αυτή την περιπλάνηση φρόντιζα να το κουρδίζω ταχτικά και να το προσέχω, έδειχνε εννιά. Έφαγα την τελευταία μου κονσέρβα, άδειασα το τελευταίο κουτί με γάλα εβαπορέ και ξεκίνησα. Πέρασα από το ξωκκλήσι, όπου δεν είδα ψυχή και ακολουθώντας το μονοπάτι έφτασα στη δημοσιά. Δεν ήταν άσφαλτος, ήταν αυτό που λέγανε τότε σκυρωτός δρόμος, αλλά μπροστά στους ατέλειωτους υπόγειους διαδρόμους, τις εφιαλτικές στοές και τα κακοτράχαλα λαγούμια που περπάτησα, μου φαινόταν πως ήταν στρωμένος με χαλί. Στο δρόμο συναπαντήθηκα με πολλούς χωριάτες, που πήγαιναν στις δουλειές τους. Με χαιρετούσαν  άντρες και γυναίκες κι εγώ τους ευλογούσα με το δεξί μου χέρι, όπως είχα δει να κάνουν οι παπάδες. Μια γυναίκα με ρώτησε

«Από το Δυρό έρχεσαι παππούλη;»

«Ναι κόρη μου» της λέω.

«Από κει είσαι; Δε σ’ έχω ξαναδεί».

«Ξενομερίτης είμαι, έρχομαι από το Άγιον Όρος με τα πόδια, το έχω τάμα να πάω αγιορείτικο λάδι στο μοναστήρι του Ντέκουλου».

Η γυναίκα εντυπωσιάστηκε  και με λυπήθηκε.

«Έχεις πολύ δρόμο ακόμα, ώς το Βίτυλο, να κάνεις, έρημέ μου. Να σε φιλέψω λίγο τυρί και κάνα σύγγληνο, που έχω στο καλάθι;»

Παραλίγο να ορμήσω να τα πάρω εγώ από το καλάθι της. Τέτοια πείνα μ’ έδερνε. Αμέσως όμως σκέφτηκα πως δεν είχα ιδέα τι μέρα ήταν. Αν ήταν Παρασκευή ή αν βρισκόμασταν σε μέρες νηστείας, στη Σαρακοστή ή τη Μεγάλη Βδομάδα να πούμε; Θα γινόμουν αμέσως ύποπτος.

«Δε θέλω να αρτυθώ. Αν έχεις τίποτα σταφίδες ή καρύδια, μετά χαράς».

«Δεν έχω η δόλια. Πάρε όμως αυτό το ψωμί που μου βρίσκεται κι αυτές τις ελιές».

«Να είσαι ευλογημένη» της λέω κι ενώ αυτή μου φιλούσε το χέρι εγώ την ευλόγησα.

Αυτό το συναπάντημα μ’ έβαλε σε σκέψεις. Το θετικό ήταν πως ήμουνα πολύ πειστικός για ασκητής. Το αρνητικό ήταν πως δεν είχα ιδέα τι μέρα και τι μήνας ήταν και φυσικά θα ήταν πολύ παράξενο να ρωτούσα οποιονδήποτε να μου πει. Τέλος, δε μπορούσα ακόμα να πιστέψω πως είχα βγει στον Πύργο του Δυρού. Το χωριό μου είναι στη Μεσσηνιακή Μάνη, πενήντα τουλάχιστον χιλιόμετρα σε ευθεία γραμμή προς τα βόρεια! Αποφάσισα να μπω στην Τσίμοβα που φαινόταν κι όλας μπροστά μου. Εκεί θα μάθαινα από τις εφημερίδες, που θα έβλεπα κρεμασμένες στα περίπτερα τι μήνα και τη μέρα είχαμε.

Μπαίνοντας στην Αρεόπολη, το πρώτο που είδα ήταν πως οι τοίχοι αλλά και κάθε διαθέσιμη επιφάνεια ήταν σκεπασμένες με εικόνες πολιτικών και αφίσες κομμάτων. Κυριαρχούσαν του Λαϊκού Κόμματος, του Τσαλδάρη και του Μαυρομιχάλη, υπήρχαν όμως πολλές του Πλαστήρα, που είχε φαίνεται φτιάσει κόμμα με τα αρχικά ΕΠΕΚ. Άρα έχουμε εκλογές, σκέφτηκα. Άρα τέλειωσε ο πόλεμος!

Στην πλατεία, στο πρώτο περίπτερο, είδα επιτέλους σε μια εφημερίδα πως ήταν 25 Φεβρουαρίου του 1950 και πως σε μια βδομάδα θα είχαμε εκλογές. Δεν το πίστευα. Με το Γρηγόρη μπήκαμε στη σπηλιά τον Οχτώβρη του ’49, δηλαδή είχαμε περάσει τέσσερις μήνες στα έγκατα της γης!

Να μη σας τα πολυλογώ, γιατί θα σας κούρασα τόσες ώρες με τη φλυαρία μου, φαίνεται πως είχα πέραση σαν αγιορείτης καλόγερος, γιατί με φίλεψαν μερικές γυναικούλες (είχα εξακριβώσει πως δεν ήταν ούτε Παρασκευή ούτε Μεγάλη Βδομάδα κι έτσι έτρωγα άφοβα ό,τι μου δίνανε). Τέλος ένας φορτηγατζής, πολύ ευλαβής κατά τα φαινόμενα, δέχτηκε να με πάρει ως την Τρίπολη, αλλά ζητούσε να μάθει για το Όρος. Τι να του έλεγα. Το μόνο βιβλίο που είχα διαβάσει για τον Άθω και τα μοναστήρια του ήταν Οι Άγιοι χωρίς μάσκα του Θέμου Κορνάρου και ό,τι θυμόμουνα από τα μαθήματα βυζαντινής ιστορίας, που κάναμε στο Πανεπιστήμιο. Επιστράτευσα τη φαντασία και τη μνήμη μου και άρχισα να του λέω ένα σωρό ιστορίες για το «περιβόλι της Παναγιάς». Φαίνεται πως έπεισα τον αγαθό άνθρωπο για την αυθεντικότητα τη δική μου και των αφηγήσεων μου, γιατί ζήτησε να του γράψω ένα συστατικό γράμμα για τον ηγούμενο της Μονής Βατοπεδίου, όπου του είχα πει πως μόναζα. Στο Μονοδέντρι, που κάτσαμε να φάμε, σε χαρτί και με μολύβι που μου έδωσε, του έγραψα το ποθητό γράμμα προς τον «Άγιο Ηγούμενο και το Ιερό Ηγουμενοσυμβούλιο», προσπαθώντας να μιμηθώ την παπαδίστικη φρασεολογία. Τώρα αν οι τίτλοι και οι προσφωνήσεις  ήταν σωστά γραμμένες, ούτε εγώ ούτε αυτός ξέραμε.

Στην Τρίπολη φτάσαμε όταν σουρούπωνε και πέσαμε σε μια προεκλογική συγκέντρωση. Αυτό με διευκόλυνε πολύ, γιατί μπόρεσα να πάω απαρατήρητος ώς το σπίτι του Γιάννη του Παπαλεξόπουλου, ενός στενού συγγενούς μου, δικηγόρου, που ήξερα πως ήταν δεξιός μεν αλλά καλός άνθρωπος. Πραγματικά κι αυτός και η γυναίκα του, μετά την αρχική τους έκπληξη, με δέχτηκαν εγκάρδια, σαν αληθινοί συγγενείς. Έμεινα τρεις μέρες εκεί, πλύθηκα, ξυρίστηκα, βολεύτηκα με κάτι δικά του ρούχα και  με δυο λόγια ξανάγινα κανονικός άνθρωπος. Ο ξάδερφος ερεύνησε διακριτικά την υπόθεσή μου και μου είπε πως δεν εκκρεμεί σε βάρος μου, ούτε καταδίκη, ούτε επικήρυξη, ούτε δίωξη. Δεν μπόρεσε μόνο να μάθει αν  με είχαν κηρύξει ανυπότακτο, μια που δεν παρουσιάστηκα τη χρονιά που έπρεπε στο Στρατό. Αυτό θα το ερευνούσε αργότερα, αλλά ήταν κάτι που θα μπορούσα να αντιμετωπίσω με κάποιο πρόστιμο ή κάτι τέτοιο. Δε μας βίαζε. Το μόνο πρόβλημα ήταν πως δεν είχα ταυτότητα, ούτε κανένα άλλο χαρτί επάνω μου. Μου έδωσε πάντως λεφτά, μου σύστησε να αποφεύγω μπλόκα και κακοτοπιές και μ’ έβαλε στο τρένο για την Αθήνα.

Σώπασε για λίγη ώρα, ολοκληρώνοντας κατά τα φαινόμενα την αφήγησή του         

«Με συγχωρείτε αν σας ζάλισα με τη φλυαρία μου, αλλά ξέρετε, είναι η πρώτη φορά που διηγήθηκα σε κάποιους άλλους, έτσι όλα μαζί, αυτά που τράβηξα».

«Ήταν τόσο συναρπαστικά όσα μας διηγήθηκες Ηλία, που θα μπορούσα να σ΄ ακούω άλλες τόσες ώρες» τον διαβεβαίωσα, «αλλά μου έχουν μείνει κάποιες απορίες. Για παράδειγμα, πώς βρήκες το κουράγιο και γύρισες στο χωριό και στο σπίτι σου, ύστερα από όσα γίνανε;»

Μα δε γύρισα αμέσως πίσω.  Στον Πειραιά βρήκα τη μάνα μου και τις αδερφές μου. Έπιασα δουλειά και ταυτόχρονα τέλειωσα το Πανεπιστήμιο. Μετά το ’64 με τη βοήθεια του ξαδέρφου μου εκείνου, που τα κατάφερε και μου έβγαλε χαρτί κοινωνικών φρονημάτων, χωρίς να μου ζητηθούν δηλώσεις μετανοίας και τα παρόμοια, διορίστηκα στην Εκπαίδευση.  Αλλά όλον αυτόν τον καιρό ερχόμασταν κάθε καλοκαίρι στο χωριό. Ξαναφυτέψαμε τις ελιές και ξαναχτίσαμε το σπίτι όπως ακριβώς ήταν. Οι αδερφές μου σπούδασαν, πιάσανε δουλειά, παντρεύτηκαν. Η μάνα μας στο μεταξύ συχωρέθηκε. Παντρεύτηκα κι εγώ και τελικά ανάστησα τον πατέρα μου στον πρώτο μου γιο, που έχει το όνομα, το πατρώνυμο και το επώνυμό του. Και του μοιάζει κιόλας. Αυτός τώρα μένει στο πατρικό μας το σπίτι, γιατί εγώ ήρθα στο Κρυονέρι, σώγαμπρος στα πεθερικά μου, που είναι γέροι κι ανήμποροι.

Οι φίλοι μου στην Αθήνα, που είχαν μάθει όσα γίνανε στον τόπο μας, τα ίδια μου ’χαν πει. «Καλά δε βολεύτηκες εδώ; Γιατί να ξαναγυρίσεις στους αγριανθρώπους;» Όμως εγώ το έκανα για ν’ αποδείξω πως δεν πέρασε το δικό τους. Θέλανε να μας εξαφανίσουν, αλλά δεν τα κατάφεραν. Γιατί εμείς αγαπάμε τη ζωή. Δεν ξέρω αν θυμάσαι ένα ποίημα του Χικμέτ, που λέει

η ζωή δεν είναι παίξε γέλασε
πρέπει να τηνε πάρεις σοβαρά

Ε, λοιπόν, την επήρα σοβαρά και μια και δε χρειάστηκε να κάνω συμβιβασμούς, είμαι ικανοποιημένος. Και ξέρεις κάτι; Εμείς είμαστε σαν τον Ανταίο της Μυθολογίας μας. Παίρνουμε δύναμη από τη γη. Εμείς, οι παλιοί επαναστάτες ας πούμε, οι αριστεροί αν θες,  έχουμε το καβουράκι μέσα μας. Νοιαζόμαστε και παλεύουμε για την προκοπή αυτού του τόπου. Εμείς πολεμήσαμε τη θεωρία της Ψωροκώσταινας, της  πτωχής και εντίμου Ελλάδος, που την έλεγαν πιο κομψά. Και η προκοπή βρίσκεται στη γνώση, στη δουλειά και στη γη. Πάρε την Αντίσταση. Ποιοι την κάνανε; Οι εξαθλιωμένοι; Τα λούμπεν στοιχεία; Αυτοί πουλιούνται για πενταροδεκάρες, δε γίνονται επαναστάτες.  Αυτοί πήγανε στα Τάγματα. Εμείς την κάναμε την Αντίσταση.

Μπορεί στην Ελλάδα να ήρθαν τα πράματα ανάποδα, απ’ ό,τι στην άλλη Ευρώπη. Μπορεί εδώ να νίκησαν οι συνεργάτες των Γερμανών, αλλά δε θα είναι για πάντα νικητές. Πώς να το κάνουμε. Προδότες ήτανε. Μαζί με τους Γερμανούς μακελέψανε τον κόσμο και σα φύγανε τα αφεντικά τους συνεχίσανε, με τα καινούργια, να καταδιώκουν και να σκοτώνουν τους πατριώτες. Αλλά να μου το θυμάσαι. Αργά η γρήγορα, το επίσημο κράτος θα αναγκαστεί να αναγνωρίσει την Αντίσταση και θα ’ναι μέρα μεσημέρι. Γιατί η Εθνική Αντίσταση αποτελεί το πιο πολύτιμο κεφάλαιο της νεότερης ιστορίας μας. Ενοποίησε τους Έλληνες, κατάργησε τον χωρισμό τους σε «Παλιολλαδίτες» και «Νεοελλαδίτες», μας έδωσε καινούργια εθνική ταυτότητα.

 «Μακάρι. Το ίδιο πιστεύω κι εγώ. Έχω όμως άλλη μιαν απορία. Δεν ενδιαφέρθηκες να βρεις τα λείψανα του Επίτροπου;»

Περίμενα πως θα με ρωτούσες. Και βέβαια τα βρήκα και το σκελετό του και το τενεκεδένιο κουτί με τα ημερολόγια και τα άλλα χαρτιά. Όταν έμαθα πως σπηλαιολόγοι ερευνούν τα σπήλαια του Δυρού και καθώς είχα γνωρίσει την Άννα την Πετροχείλου και τον άντρα της τον Γιάννη –ήταν  σπουδαίοι άνθρωποι και οι δύο– τους μίλησα για τις ενδείξεις που βρήκα, που μαρτυρούν την ύπαρξη προϊστορικής οίκησης του ενός τουλάχιστον από τα σπήλαια του Δυρού. Δεν τους είπα φυσικά την Οδύσσειά μου μέσα στη σπηλιά, ήταν ακόμα δύσκολοι καιροί και φυλαγόμουνα, αλλά τους είπα πως εικάζω ότι τα δύο σπήλαια, αυτό που είναι κοντά στο χωριό μου και το άλλο στο Δυρό, επικοινωνούν. Δεν το πολυπίστεψαν. Αυτοί τότε ερευνούσαν το σπήλαιο της Βλυχάδας. Είχαν ξεκινήσει να το μελετούν από το 1949. Σκέψου, τότε που εμείς είχαμε τρυπώσει στη σπηλιά. Διαπίστωσαν όμως πως σταματούσε σε βάθος τριών χιλιομέτρων. Ύστερα θέλανε να εξερευνήσουν ένα διπλανό σπήλαιο, της Αλεπότρυπας, που ήταν ώς τότε τελείως ανεξερεύνητο. Για το δικό μου δεν έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον.

«Το Καταφύγι είναι γνωστό από παλιά» μου είπαν και μου εξήγησαν πως το τείχος στην είσοδό του ήταν από τον καιρό της Τουρκοκρατίας και προστάτευε όσους κατέφευγαν εκεί, κυνηγημένοι από τους Τούρκους ή τους κουρσάρους.

Έτσι έμαθα το όνομα της εξόδου της σπηλιάς μου.  Υποσχέθηκαν πάντως να το ερευνήσουν εν καιρώ. Ύστερα πέθανε ο Γιάννης ο Πετρόχειλος  και η Άννα απορροφήθηκε με την αξιοποίηση των σπηλαίων του Δυρού. Εγώ, το μόνο που κατάφερα, ήταν να μπω μόνος μου στο Καταφύγι για πάρω το σκελετό του Γρηγόρη και το κουτί με τα χαρτιά του.

Λοιπόν, μπαίνοντας μέσα στη σπηλιά, εφοδιασμένος αυτή τη φορά με έναν ισχυρό ηλεκτρικό φακό κι έχοντας μαζί μου ένα μεταλλικό κιβώτιο σα βαλίτσα, για να βάλω τα κόκαλα του Γρηγόρη, διαπίστωσα πως η πολύμηνη παραμονή μου στα βάθη της γης με είχε μπολιάσει με κάτι σαν κλειστοφοβία. Δεν μπορώ αλλιώς να ερμηνεύσω το ανυπόφορο αίσθημα δυσφορίας που με κυρίευσε. Μάζεψα τα κόκαλα του συντρόφου μου, τα έβαλα στο κιβώτιο και έφυγα, χωρίς φυσικά να αγγίξω το σκελετό του είλωτα, αν ήταν είλωτας. Ελπίζω πως κάποτε θα τον μελετήσουν σπηλαιολόγοι και αρχαιολόγοι. Εγώ ξεμπέρδεψα πια με τα σπήλαια.

Τον έθαψα στο νεκροταφείο του χωριού μου και φέτος πήγα και συμπλήρωσα στην ταφόπλακα, κάτω από το όνομα και το επώνυμό του: «Επίτροπος Τάγματος του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας». Βλέπεις τώρα δεν κρυβόμαστε πια και κάποια μέρα, που δε θ’ αργήσει, θα το λέμε με καμάρι: «Ναι ήμουν αντάρτης στον Δημοκρατικό Στρατό». Γιατί δε θα αναγνωριστεί μόνο η Αντίσταση. Πιστεύω πως και ο Εμφύλιος θα πάψει κάποτε να λέγεται «Συμμοριτοπόλεμος» και οι αγωνιστές του θα αποκατασταθούν, όπως τους αξίζει.

«Τα ημερολόγια, το δικό του, του Θόδωρου και του ανώνυμου αντάρτη, τα φύλαξα. Ίσως κάποτε να τα επεξεργαστώ και αν παρουσιάζουν ενδιαφέρον να τα εκδώσω. Γιατί τίποτα από όσα γίνανε δεν πρέπει να ξεχαστεί».

ΤΕΛΟΣ