Ο ποιητής Άχθος Αρούρης

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε στο τεύχος 47 (άνοιξη 2020) του καλού περιοδικού Μικροφιλολογικά που κυκλοφορεί δύο φορές τον χρόνο στη Λευκωσία. Ο φίλος Λευτέρης Παπαλεοντίου, που αυτόν τον καιρό επιμελείται μιαν ανθολογία σατιρικής ποίησης, είδε κάπου μια καβαφική παρωδία του παππού μου και μου ζήτησε να γράψω μια παρουσίαση του έργου του για το περιοδικό.

Τα περισσότερα ποιήματα που περιλαμβάνω στο σημερινό άρθρο είναι βέβαια γνωστά στο ιστολόγιο, αλλά δεν τα έχουμε βάλει συγκεντρωμένα. Ένας άλλος λόγος που συνηγορεί για τη σημερινή δημοσίευση στο ιστολόγιο είναι ότι μέσα στην εβδομάδα είχαμε την επέτειο του θανάτου του παππού μου (24.3.1977).

Εδώ παραθέτω την αρχική βερσιόν του άρθρου -στη δημοσιευμένη μορφή έγιναν συντομεύσεις.

Ο ποιητής Άχθος Αρούρης (Νίκος Σαραντάκος, 1903-1977)

Άχθος αρούρης είναι έκφραση ομηρική (Ιλιάδα Σ 104) και θα πει «βάρος της γης», δηλαδή άχρηστος άνθρωπος. Είναι και το ψευδώνυμο που διάλεξε ο παππούς μου, ο Νίκος Σαραντάκος, και με αυτό δημοσίευε ποιήματά του σε εφημερίδες της Μυτιλήνης και της Αθήνας προπολεμικά.

Παιδί πολυμελούς οικογένειας από τη Γέρμα της Μάνης, που αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στον Πειραιά, τελείωσε στα 15 του την δευτεροβάθμια εκπαίδευση και έπιασε δουλειά σε τράπεζες. Στρατιώτης στη Θεσσαλονίκη ήρθε σε επαφή με τις κομμουνιστικές ιδέες και τις ενστερνίστηκε. Ως τραπεζικός υπάλληλος στη Μυτιλήνη γνωρίστηκε με την ποιήτρια Ελένη Μυρογιάννη και την παντρεύτηκε.

Η Κατοχή τον βρήκε στη Μυτιλήνη στέλεχος της Αγροτικής Τράπεζας. Συμμετείχε ενεργά στην Εθνική Αντίσταση μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ και φυλακίστηκε από τους Γερμανούς και αργότερα από το μεταπελευθερωτικό καθεστώς για στάση, με αποτέλεσμα να απολυθεί από τη θέση του και να μετοικήσει στην Αθήνα, όπου εργάστηκε στη σύνταξη της Εγκυκλοπαίδειας του Ηλίου.

Στα πρώτα του ποιήματα και χρονογραφήματα, ο Ν.Σ. χρησιμοποιούσε διάφορα ψευδώνυμα, όπως Βριάρεως ή Ηρόστρατος. Με αυτό το τελευταίο δημοσίευσε στο αριστερό λογοτεχνικό περιοδικό Νέα Επιθεώρηση (τχ. 10, Οκτώβριος 1928) το ποίημα “Η κάσα”:

Η κάσα

Όγκος βαρής κι ασήκωτος τ’ αφέντη μας η κάσσα,
με ζηλεμένονε παρά σε στήθια σιδερένια.
Κι ανοιγοκλεί με σφυριχτήν -σα δουλευτής- ανάσα
κι ο αφέντης τής χαμογελά με σεβασμό κι ευγένεια.

Από μαντέμι δυνατό κι αστραφτερόν ατσάλι
-Το μέταλλο που φτιάνουνε της φυλακής τους κρίκους-
Σαν το καλύβι ενού φτωχού, μπορεί και πιο μεγάλη
και ξεπερνά σ’ αχορταγιά τους πεινασμένους Λύκους!

Κρύβει τ’ αργάτη τον ιδρό, το γαίμα του στρατιώτη
το μαύρο δάκρυ τ’ αρφανού, το στεναγμό της χήρας
του φαμελίτη το ψωμί, της πόρνης την αγνότη
και της γυναίκας την τιμή και την τιμή της λίρας!

Ο αρχισυντάκτης του περιοδικού, ο Μίλιος Χουρμούζιος (τότε με το ψευδώνυμο Αντρέας Ζευγάς) δημοσίευσε μεν το ποίημα, αλλά επέκρινε τον ποιητή για την επιλογή του ψευδωνύμου.

Το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 1932 σε ένα ποίημα στον σατιρικό Τρίβολο της Μυτιλήνης, αλλά καθιερώθηκε στη συνεργασία του παππού μου με το σατιρικό περιοδικό Παπαρούνα που εξέδωσε το 1933 ο Πωλ Νορ [Νίκος Νικολαΐδης]. Καθώς χρησιμοποιούσε ακραία δημοτική, υπέγραφε βεβαίως ως Άχτος Αρούρης.

Στην Παπαρούνα δημοσίευσε περί τα 10 σατιρικά ποιήματα, τα περισσότερα σε εξεζητημένη μαλλιαρή δημοτική, αλλά και κάποιες παρωδίες όπως το εξής καβαφικό:

Συχνότατα….

Άδοξον τέλος έσχες περιπέτεια,
αλλά καλύτερον ν’ αφηγηθώ το γεγονός.
Νέος ών καλλιπάρειος, ευγενώς
τον έρωτα εξελιπάρουν νέας τινός
ήν καλλονή εκόσμει και προπέτεια.

Είν’ αληθές ότ’ ήτον μεταχειρισμένη πως
και κυνική ως Διογένης είτε Μένιππος.
Εν τούτοις με ολίγα μερεμέτια
εν τω προσώπω κα τω στήθει και τω σώματι
εφαίνετο κατά το ήμισυ τουλάχιστον παρθένος
ωσάν εκείναι, που καλούνται κόμματοι.
Πάντως, την πολιόρκησα με μένος,
μη ων ως έδει οξυδερκής εις τέτοια…

Κάποτε επιτέλους νύκτωρ (νυξ να ήτον;)
εις την οικίαν της μετέβην λάθρα
θεωρών αυτήν ως άντρον των χαρίτων
καίπερ ευρίσκετο σιμά εις την αποβάθρα
κι έλαμπεν προ της θύρας ασθενώς
κι εντροπαλά είς καταπόρφυρος φανός.
Ότε την επομένην περί δείλην οψίαν
εξήλθον, αντελήφθην βαίνων εν τη οδώ
ότι ο χιτών μου είχεν υποστεί νηοψίαν
κι έλειπεν το έσοδον ενός μηνός,
πράγμα που συλλογίζομαι τώρα εδώ
με λύπην και αιδώ.

(Παπαρούνα, τχ. 19, 24-6-1933)

 

Το ποίημα αυτό ανθολογήθηκε από τον Δημ. Δασκαλόπουλο στο βιβλίο του Παρωδίες καβαφικών ποιημάτων (Aθήνα 1998) μαζί με άλλο ένα καβαφικό του Άχθου Αρούρη, από τον Τρίβολο:

 

ΘΑΛΑΣΣΑ

Είπες: Θα πάγω σ’ άλλη Γη. Θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα
μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλύτερη για μένα
– Κάθε προσπάθεια πηγαίνει πάντα στα χαμένα
κι είν’ η καρδιά μου, σα σκυλί, δεμένη.
Και ξέρω ο δόλιος τι με περιμένει
μα και ψιλή δεν έχω, όλα τα χάλασα.

Καινούργιους τόπους δε θα βρεις δε θα’ βρεις άλλες θάλασσες
δεν είσαι λόρδος φουκαρά να τρέχεις δω και κει
στους ίδιους δρόμους θα γυρνάς σ’ όλη τη ζήση σου.
Και μες τες γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς.
Δεν έχει πλοίο για σε. Δε μετοικεί
έτσι εύκολα ένας άψιλος· κι ως χάλασες
και τη δεκάρα τη στερνή, να χορηγήσει σου
κανείς σιτήριο τζάμπα μην ολπίζεις
στην πόλη αυτή θα ζεις και θα πεινάς
στην κώχη τούτη τη μικρή θα τουρτουρίζεις.

Άχτος Αρούρης
(Τρίβολος, φ. 109, 2.2.1934)

Πράγματι, από το καλοκαίρι του 1933, έχει αρχίσει πυκνή συνεργασία με τον Τρίβολο του Στρατή Παπανικόλα. Πρώτο ποίημα αυτής της περιόδου, εις ύφος βαρναλικόν:

Ο εργοστασιάρχης στον Παράδεισο

Άη Πέτρο! βγάλ’ το καντινάτσο,
τράβα την πόρτα στα καρούλια
κι άνοιχ’ τη διάπλατη να μπω.
Συγχωροχάρτια φέρνω μάτσο
για φαγωμένα μεροδούλια
κι ό,τι σημάδι μου θαμπό
το καθαρίσαν οι παπάδες
με λειτουργιές και με λαμπάδες.

Κι αν έκανα σα νέος τρέλες
κι αν παραγλέντησα με νιές,
(δεν είμαστε όλοι μας Χριστοί)
λογάριασε πόσες κοπέλες
που τσ’ είχα “μεταχειριστεί”
τις βόλεψα με προξενιές
κι έδωκα προίκα μετρητή
σ’ αυτές και στον προξενητή.

Έκανα κάμποσα καλά
στη ζήση μου την περασμένη
και τώρα που’ ρθα εδώ ψηλά
με γέλιο καλωσόρισέ με
ψήσε καφέ και κέρασέ με,
κι αφού πια τίποτα δε μένει
Άη Πέτρο, βγάλ’ το καντινάτσο
στο πλάι του Χριστού να κάτσω.

(Τρίβολος, 23.6.1933)

Στον Τρίβολο ο Άχθος Αρούρης δημοσίευσε γύρω στα 40 ποιήματα, τα περισσότερα σατιρικά, στο πνεύμα της εφημερίδας. Αν και δημοτικιστής, αντιπαθούσε τον Ψυχάρη, που τον θεωρούσε δογματικό, και δεν δίστασε να τον σατιρίσει:

 

ΑΣΕΒΟ

Όπως πολύ συχνά μια κάποια λέξη
από κουβέντα δυο αγνώστων διαβατών,
που άρπαξε τ’ αυτί σου έτσι από έξη,
-κλεφτά και φευγαλέα- δυνατόν
να σου θυμίζει κάμποσα ιδικά σου,
βάσανα, πόθους, όνειρα ή ελπίδες
ή κάποια γεγονότα ξεχασμένα,
κάτι που κάποτ’ άκουσες και είδες,

έτσι προχτές κι εμένα
του Γεναριού που μ’ έδερνε, το ψύχος
μου θύμισε… το Γιάννη τον Ψυχάρη
………………………………………………

Πάει κι αυτός… Εσβήστηκεν ησύχως
χωρίς καλά να πάρουμε χαμπάρι.
Το έργο του ολάκερο, μια μπλόφα
που σήμερα κανένας δεν τη χάβει,
υποχωρεί και χάνεται και λυώνει,
σα μια ντομάτα που ’πεσ’ απ’ την κόφα
την προσοχή λαθούσα του μανάβη.
Την πάτησαν, ετρέξαν τα ζουμιά της,
λερώσαν ένα φίνο παντελόνι,
και κόντεψε να σκοτωθεί, σκούζων αράς
γλιστρώντας πα σε δαύτη ένας διαβάτης.
Τέλος… ας τύχει γαίας ελαφράς.

(Τρίβολος, 26.2.1937)

Ο ποιητής μάλιστα έχει και υστερόγραφο, ή μάλλον “στερνογραψιά” σε επιδεικτική μαλλιαρή:

(Στερνογραψιά. Ετούτο μου το πήμα το διάβασε ο Κίμος ο Μιχαηλίδης και τόπε «άσεβο». Ίσα ίσα που μου χρειαζότανε τίτλος για δαύτο και πονοκεφάλιαζα να τον βρω. Ξέρω πως ο διαφεντής του «Τρίβολα» θα ’χει την ίδια γνώμη, καθώς και κάμποσοι διαβαστάδες. Μα ποιός τους λογαριάζει;

α.α.)

στο οποίο η αρχισυνταξία απάντησε:

Σημ. Τριβ. Αν ήτανε μόνο άσεβο! Το δυστύχημα για τους αναγνώστες μας ή μάλλον για το συνεργάτη μας είναι πως είναι και ανόητο. Το δημοσιεύουμε όμως για να μη φανούμε εγωιστές.

Εξίσου άσεβο ή ασεβές, αν προτιμάτε, είναι και ένα ποίημα που έγραψε παραμονή Χριστουγέννων του 1937:

Γέννησις

Έξω βαριά, μονότονα κι επίμονα χτυπά η βροχή
στους τσίγκους των καταστημάτων.
Και σα βουβό παράπονο μέσ’ στην καρδιά μας αντηχεί
που άγνωστος φόβος της κρατά δεμένη κάθε της πτυχή
κι είναι σπηλιά κακοποιών και βάρβαρων πνευμάτων.

Ανίσχυρο το λογικό -κρίση, συνείδηση και νους-
ζητεί να μάθει την αιτία
που μας κρατάει στην ερμιά του ψυχικού μας αχανούς
που μας κρατάει σκοτεινούς, βασανισμένους, ταπεινούς
γεμάτους ζόφο και νυχτιά και θλίψη και σκοτία.

Τάχατες τ’ άλλα πλάσματα, που η σκέψη δεν τα τυραννά
δεν τα βαραίνει σαν κατάρα,
νιώθουν το ίδιο σαν εμάς τον αδυσώπητο βραχνά
ή τάχα πέφτουν ήσυχα να κοιμηθούν μ’ όνειρα αγνά
χωρίς καμιά τον ύπνο τους να τον ταράζει αντάρα;

Χριστέ, γιατί γεννήθηκες μες στου χειμώνα την καρδιά
και τέτοια δίδαξες θρησκεία;
Προτού να ρθεις εμοιάζαμε ξέγνοιαστα κι άταχτα παιδιά
κι ήταν η ζήση μας απλή, με φως γεμάτη κι ομορφιά
κι απ’ την ψυχή μας άγνωστη και ξένη η αμαρτία.
Ό,τι κι αν κάναμε κακό, ήταν απλό και φυσικό
κι όμοιοι μας ήταν κι οι θεοί μας.
‘Ηταν ανθρώπινοι θεοί, με τίποτα το θεϊκό
που μας γελούσαν στοργικά, που συγχωρούσαν το κακό
κι ήτανε πάντα μέσα μας και πάντοτε μαζί μας.

Μα εσύ τους έδιωξες αυτούς, τους πρόσχαρους, τους αφελείς
θεούς, που μας πονούσαν τόσο
και ξέσκισες τους νόμους μας, τους ανθρωπίνους κι ατελείς,
νόμους ωστόσο μιας ζωής, γλυκειάς και διάφανης κι απλής
και μάρανες την ηδονή, την άνοιξη, τη δρόσο.
Από τα βάθη του αχανούς, του ακατανόητου ουρανού
μια φοβερή έφερες εικόνα
ενός ανάλγητου θεού, σκληρού, στυγνού και σκοτεινού
κι είπες πως είν’ αμάρτημα και το τραγούδι του πτηνού
και της κοπέλας τ’ όνειρο, κι η μυρουδιά του ανθώνα.

Νόμους εθέσπισες σκληρούς με τη στυγνή σου διδαχή
και σκότωσες την ευτυχία.
Απάρνηση κάθε χαράς, σκοτάδια μέσα στην ψυχή,
κάθε χαμόγελο γλυκό, κάθε χαρούλα μας φτωχή
είναι θανάσιμο κακό και ρύπος κι αμαρτία.

Ποτές δε χάρηκες το φως. Σε θέλγαν πάντα τα κεριά
και των ναών σου το ημίφως.
Οι προσευχές σου ψάλλονται με μια κατάνυξη βαριά.
Δεν χάρισες στον άνθρωπο ούτε μια στάλα λευτεριά
και οι πιστοί σου ήθελες να ’χουμε δούλων ήθος.

Κι όπως γεννήθηκες Χριστέ μες στου χειμώνα την καρδιά
που σύμβολο στη σκοτεινή σου στάθηκε θρησκεία,
για να πεθάνεις διάλεξες κάποια χαρούμενη βραδυά
κι ερύπανες της άνοιξης τη ζωογόνα ευωδιά
με του φριχτού σου λιβανιού τη δυσωδία.

(Σάμος, 24.12.1937)

Ωστόσο, εξίσου εκφράζει τη φιλοσοφία ζωής του και τη στάση του απέναντι στη θρησκεία, ένα άλλο ποίημα που δανείζεται τον τίτλο από το γνωστό ποίημα του Ζαχαρία Παπαντωνίου αλλά είναι εντελώς προσωπικό:

Η προσευχή του ταπεινού

Ελέησόν με ο Θεός, κατά το μέγα ελεός σου
έτσι που εύσπλαχνα ελεείς κάθε πιστό σου.
Δεν είμαι τάχατες κι εγώ εικόνα και ομοίωση
του πάνσεπτου προσώπου σου με την κατάσπρη γενειάδα
και με το δίκιο μου, υποθέτω, σου ζητώ
μια κάποια λογικήν αποζημίωση
έτσι που στάθηκα πιστός μες στων δακρύων την κοιλάδα.

Ουράνιες δε ζητώ χαρές, αλλά στον κόσμο τον απτό
ζητώ να βρουν οι κόποι μου δικαίωση.
Τι να την κάνω τη διαβεβαίωση
μιανής ανέφελης ζωής στου Παραδείσου τη χλιδή,
αφού τη σήμερον πεινώ και χαραμίζω τη ζωή μου
σε μιας ανέκφραστης μιζέριας το μαράζι.

Θεούλη μου σε βεβαιώ δεν με πειράζει
την κουρασμένη αν πάρει ο διάβολος ψυχή μου
αρκεί το μαύρο μάτι μου χαρούμενο να δει
δυο τρεις αυγούλες ροδαλές, ήλιο και φως αληθινό
και τη χαρά να τη χαρεί κάτω απ’ τον γήινο ουρανό.
Τα περισσά εκ του πονηρού εστίν, καθώς το λες.

Το ποίημα αυτό γράφτηκε στη Μυτιλήνη το 1936 και μπήκε ως προοίμιο στη μοναδική συλλογή του ποιητή, που κι αυτήν δεν αξιώθηκε να τη δει τυπωμένη, αφού την ετοίμαζε όταν τον βρήκε ο θάνατος τον Μάρτιο του 1977. Την τύπωσαν το 1978 οι δικοί του, με τίτλο “Της Κατοχής και του Στρατόπεδου”.

Από τη συλλογή αυτή διαλέγω το ποίημα “Εφτά χρονώ”, βραβευμένο σε διαγωνισμό της ρωσικής ραδιοφωνίας.

Εφτά χρονώ

Ήταν μικρός, εφτά χρονώ, σαν ήρθε η κατοχή,
στην πρώτη τάξη… κι έλεγες πως δεν θα νιώθει ακόμα.
Όμως το μίσος που έκρυβε για τον εχθρό η ψυχή
πώς χώραγε σε τοσοδούλι σώμα;

Τον Ούννο καθώς κοίταζε, που εμόλυνε τη γης
καβάλα σε διαβολικά σιδερικά θανάτου
γινόταν όλος σύσπαση ανήμπορης οργής
κι άβυσσος ήταν η ματιά του.

Πληθαίναν γύρω τα δεσμά, τα πτώματα κι οι τάφοι.
Το σχήμα μιας εκδίκησης παίρναν σιγά τα μίση.
Κι ήταν μικρός… Να μπόραγε συνθήματα να γράφει…
Να δοκιμάσει τάχα…; Να τολμήσει…;

Τον ήβρε η σφαίρα ώς πάσκιζε τα γράμματα να φτάσει
όσο μπορούσε πιο ψηλά. Κι απόμεινε μισή,
σα μια κατάρα, που ακλουθά πέρ’ απ’ τον τάφο η φράση:
ΤΣΕΚΟΥΡΙ ΚΑΙ ΚΡΕΜΑΛΑ ΣΤΟΥΣ ΦΑΣΙ..

Και σε άλλο ύφος:

Ο κύριος Τάκης

Βίας Τευτάμου Πριηνεύς
συμπλέων ποτέ ασεβέσιν,
χειμαζομένης της νεώς
κακείνων τους θεούς επικαλουμένων
σιγάτε, έφη, μη αίσθωνται οι θεοί
ημάς ενθάδε πλέοντας

Ήταν υπάλληλος μικρός εν τη κυριολεξία,
με τις μικροφροντίδες του και τους μικροκαημούς του,
όμως σαν ήρθε ο Μεταξάς με την Τετάρτη Αυγούστου,
άξαφνα ο Τάκης ο μικρός βρέθηκε να ’χει αξία.

Επίλεκτο των τσιρακιών του Μεταξά τσιράκι,
πρόκοβε σαν υπάλληλος και σα χαφιές συγχρόνως,
έγινε τύπος κοσμικός, πήγαινε για μασόνος
και τον ελέγαν τώρα κύριο Τάκη.

Άτεγκτος πάντα κι αυστηρός στα υπηρεσιακά,
εμίλαγεν αφ’ υψηλού με κύρος, το οποίον
ισούται με τα στρογγυλά μηδενικά,
που σοβαρότητος βαρύ καλύπτει προσωπείον.

Αριστερός στης Κατοχής τα χρόνια. Λόγια κούφια.
Νόμιζε πως αριστερά θα γείρει η ζυγαριά.
Όμως αργότερα πετά την κόκκινή του σκούφια
κι ολοταχώς στην άλλη τη μεριά.

Κι αρχίζει πάλι σθεναρώς την εθνική του δράση
κι ιδανικά μεγάλα υπηρετών,
εκάρφωνε και κείνονε κι αυτόν,
με τέτοια μέσα ελπίζοντας πολύ ψηλά να φτάσει.

Ήταν και στο Στρατόπεδο. Εις άκρον φοβιτσιάρης.
Είχε ένα οβάλ εικόνισμα της Παναγιάς στην τσέπη
να τονε προστατεύει και να τονε σκέπει.
Σκέψου τι δούλεμα από μας τραβούσε ο φουκαριάρης.

Κι όταν παραπονιότανε “γιατί δεν προσκυνάτε;”
και τράβαγε το κόνισμα και το φιλούσε κλαίοντας,
θυμόμουν την παλιά παραίνεση: “Σιγάτε,
μη αίσθωνται οι θεοί ημάς ενθάδε πλέοντας.”

Τώρα τον ευυπόληπτο μάς παρασταίνει αστό
έχει μια σύνταξη καλή, παίρνει και κάτι νοίκια,
τον απανταίνω πού και πού και τονε χαιρετώ
με τη μεγάλη υπόληψη, που αρμόζει σε σκουλήκια.

Το 1996 ο γιος του, ο πατέρας μου Δημήτρης Σαραντάκος, εξέδωσε τη βιογραφία του με τίτλο Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης, στην οποία συγκεντρώνει και πολλά ποιήματά του, ωστόσο εκκρεμεί η συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του.

Advertisement