Από τον Χάντακα στα νησιά Λοφότεν, το στοκοφίσι (μια συνεργασία του Ρογήρου)

Το σημερινό σημείωμα βασίζεται σε ένα άρθρο που δημοσίευσε στο Φέισμπουκ ο φίλος μας ο Ρογήρος. Το διάβασα, μου άρεσε, και πάνω στη συζήτηση ένας άλλος φίλος έκανε ένα σχόλιο που μου έδωσε πάσα, οπότε έτσι γεννήθηκε το σημερινό άρθρο, συλλογικό προϊόν να πούμε. Αλλά τα πρωτεία ανήκουν στον Ρογήρο.

Γεννημένος κατά πάσα πιθανότητα λίγα χρόνια πριν από το 1400, ο Πέτρος Κουερίνι ήταν παιδί μιας από τις πλέον επιφανείς οικογένειες της ενετικής αριστοκρατίας. Για χρόνια ήταν εγκατεστημένος στον Χάνδακα της Κρήτης, μια και, εκτός των άλλων, ήταν άρχοντας των Δαφνών και του Τεμένους (τότε Καστέλ Τέμινι, επί τουρκοκρατίας Κανλί Καστέλι, σήμερα Προφήτης Ηλίας). Τα φέουδά του παρήγαν κυρίως το γλυκό κρασί που έμεινε γνωστό με την ονομασία Μαλβαζία.

Στις 25 Απριλίου 1431, ο Πέτρος σάλπαρε από τον Χάνδακα με το πλοίο του, την Κουερίνα. Το πλοίο ήταν φορτωμένο με 800 βαρέλια μαλβαζία, μπαχαρικά, βαμβάκι, κερί και στυπτηρία. Συγκυβερνήτες του Κουερίνι ήταν ο Νικόλαος Ντε Μικέλ κι ο Χριστόφορος Φιοραβάντε. Το πλοίο είχε ως προορισμό του ταξιδιού του τα πλούσια λιμάνια της Φλάνδρας όπου ο Κουερίνι θα διέθετε τα προϊόντα του φορτίου.

Όσο το πλοίο έπλεε στη Μεσόγειο, το ταξίδι δεν επεφύλασσε απρόοπτα. Τα πράγματα, όμως, άλλαξαν στον Ατλαντικό. Περί τα μέσα Σεπτεμβρίου του 1431, ενώ η Κουερίνα έπλεε ανοιχτά των ακτών της Γαλικίας, καταιγίδες και σφοδροί άνεμοι έβγαλαν το σκάφος από την πορεία του. Τα θαλάσσια ρεύματα παρέσυραν το πλοίο μακριά στον Βορρά, πέρα από τον Αρκτικό Κύκλο. Τον Δεκέμβριο το πλοίο ναυάγησε. Το πλήρωμα χωρίστηκε σε δύο ομάδες και η καθεμία ξεκίνησε στη λέμβο της αναζητώντας τη σωτηρία.

Νησιά Λοφότεν

Κανείς δεν έμαθε τι απέγιναν οι ναυτικοί της πρώτης ομάδας. Η δεύτερη, όμως, έφτασε στις 14 Ιανουαρίου 1432 σε ένα ερημονήσι κάπου στο Αρχιπέλαγος Λοφότεν. Ψαράδες από το κοντινό Ρεστ βρήκαν τους Ενετούς ναυαγούς και τους φιλοξένησαν στον οικισμό τους. Οι τέσσερις μήνες τους οποίους πέρασαν οι Ενετοί στο ψαροχώρι του απώτατου Βορρά έμοιαζαν με διαμονή στον Παράδεισο. Ο Κουερίνι σημείωνε ότι οι άνθρωποι ήταν όμορφοι και ψηλοί, οι άντρες γεροδεμένοι. Όλοι ήταν έντιμοι κι αγνοούσαν το έγκλημα. Ο Ενετός ευγενής εντυπωσιάστηκε από την έλλειψη σεμνοτυφίας των γυναικών, οι οποίες δεν δίσταζαν να κάνουν παρέα με τους ξένους ή ακόμη και να κυκλοφορούν γυμνές παρουσία τους!

Το πρακτικό εμπορικό πνεύμα του Βενετσιάνου, όμως, δεν στάθηκε στις ωραίες Νορβηγίδες, αλλά… στον μπακαλιάρο. Παρατήρησε ότι οι Νορβηγοί, αφού αφαιρούσαν από τα ψάρια τα εντόσθια, κρεμούσαν τους μπακαλιάρους για να ξεραθούν στον ήλιο. Έπειτα χτυπούσαν τη σάρκα τους για να μαλακώσει. Την κατανάλωναν όταν είχε πλέον πάρει τη μορφή ενός κρεμώδους πολτού.

Οι ψαράδες του Ρεστ βοήθησαν τον Κουερίνι να επιστρέψει στην πατρίδα του. Ο ήρωάς μας ξεκίνησε ένα μακρύ ταξίδι, διά ξηράς και θαλάσσης. Πέρασε από το Τρόντχάιμ, τη Βάστενα στη Σουηδία, και πήγε στο Λονδίνο όπου φιλοξενήθηκε από την εκεί ενετική κοινότητα. Έπειτα πέρασε τη Μάγχη και ξεκίνησε για τη γενέτειρά του (εκείνος, ένας καπετάνιος) έφιππος! Έφτασε στη Βενετία στις 12 Οκτωβρίου 1432, φέρνοντας φυσικά μαζί του μερικούς ξηρούς μπακαλιάρους. Σχεδόν αμέσως άρχισε να συντάσσει την αναφορά του προς την ενετική Γερουσία, περιγράφοντας αναλυτικά το ταξίδι και τις περιπέτειές του, δίχως να παραλείψει να τονίσει τη σημασία του ευρήματός του. Το κείμενο του Κουερίνι φυλάσσεται σήμερα στην Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού. Έναν αιώνα αργότερα, ο Ενετός λόγιος και διπλωμάτης Ιωάννης Βαπτιστής Ραμούζιο μετέφρασε από τα ενετικά στα ιταλικά τη διήγηση του Κουερίνι, όπως κι εκείνη των δύο συγκυβερνητών Ντε Μικέλ και Φιοραβάντε, αφιερώνοντας στην συγκεκριμένη περιπέτεια ένα από τα κεφάλαια του συγγράμματός του με θέμα τους θαλασσοπόρους.

Όσο για τον μπακαλιάρο επρόκειτο να γνωρίσει τεράστια επιτυχία στη Βενετία, λόγω νοστιμιάς και πρακτικής χρησιμότητας (ειδικά για ένα κράτος ναυτικών). Το έδεσμα μνημονεύεται, εκτός των άλλων, και σε ένα από τα θεατρικά του Κάρλο Γκολντόνι («Le baruffe chiozzotte», δηλαδή οι «Καβγάδες στην Κιότζα», 1762). Σήμερα μια από τις γνωστότερες σπεσιαλιτέ της κουζίνας του Βένετο είναι ο μπακαλά μαντεκάτο (Baccalà mantecato), ξηρός μπακαλιάρος που βράζει για περίπου 20 λεπτά σε αλατισμένο νερό με σκόρδο, λεμόνι, φύλλα δάφνης και πιπέρι. Αφού στεγνώσει καλά χτυπιέται με ξύλινη κουτάλα μέχρι να μετατραπεί σε ένα μαλακό πατέ με κρεμώδη υφή. Σερβίρεται κρύος ή σε θερμοκρασία δωματίου πάνω σε φέτες ψωμί ή σε πολέντα.

Εδώ τελειώνει το άρθρο του Ρογήρου για το μακρινό ταξίδι του Πέτρου Κουερίνη -τον γράφω έτσι αφού το επώνυμο διατηρείται και σήμερα στη χώρα μας. Τα νησιά Λοφότεν θα τα ξέρουμε από τον Καββαδία και από το ποίημά του για τον πιλότο Νάγκελ, τον Νορβηγό πιλότο που είχε ξεμείνει στο Κολόμπο.

Ο πιλότος Νάγκελ
Στον ποιητή Ν. Ράντο

Ο Νάγκελ Χάρμπορ, Νορβηγός πιλότος στο Κολόμπο,
άμα έδινε κανονική πορεία στα καράβια
που φεύγαν για τους άγνωστους και μακρινούς λιμένες,
κατέβαινε στη βάρκα του βαρύς, συλλογισμένος,
με τα χοντρά τα χέρια του στο στήθος σταυρωμένα,
καπνίζοντας ένα παλιό χωμάτινο τσιμπούκι,
και σε μια γλώσσα βορινή σιγά μονολογώντας
έφευγε μόλις χάνονταν ολότελα τα πλοία.

Ο Νάγκελ Χάρμπορ, πλοίαρχος σε φορτηγά καράβια,
αφού τον κόσμο γύρισεν ολόκληρο, μια μέρα
κουράστηκε κι απόμεινε πιλότος στο Κολόμπο.
Μα πάντα συλλογίζονταν τη μακρινή του χώρα
και τα νησιά που ‘ναι γεμάτα θρύλους, τα Λοφούτεν.
Όμως μια μέρα επέθανε στην πιλοτίνα μέσα
ξάφνου σαν ξεπροβόδισεν το Steamer Tank «Fjord Folden»
όπου έφευγε καπνίζοντας για τα νησιά Λοφούτεν…

Λοφούτεν τα λέει ο Καββαδίας, ενώ ο Ρογήρος σημειώνει: Απ’ ό,τι φαίνεται, η προφορά του τοπωνυμίου στα νορβηγικά είναι «Λόουφοτεν» (με το «ε» εξαιρετικά αδύναμο).

Να ακούσουμε και το τραγούδι:

 

Αλλά ο Πέτρος Κουερίνης δεν επέστρεψε με άδεια χέρια από το μακρινό ταξίδι του. Έφερε μαζί του στη Βενετία τον ξερό μπακαλιάρο και την τεχνολογία που χρησιμοποιούσαν οι Νορβηγοί ψαράδες για να τον ξεραίνουν. Ο ξερός μπακαλιάρος είχε πολύ σοβαρά πλεονεκτήματα: ήταν ψάρι, άρα νηστίσιμο έδεσμα, σε μια εποχή όπου οι μισές και πάνω μέρες του χρόνου ήταν μέρες νηστείας· επιπλέον, ήταν φτηνό ψάρι και, ίσως το κυριότερο, μπορούσε να διατηρηθεί πολύ πολύ καιρό έτσι ξεραμένος -κάτι εξαιρετικά σημαντικό σε μια εποχή που δεν γνώριζε ψυγεία.

Αυτόν τον ξερό μπακαλιάρο οι Ιταλοί τον είπανε stoccafissa, δάνειο από το ολλανδικό stokvis, από το stok, ραβδί και vis, ψάρι, επειδή τους μπακαλιάρους τους κρεμούσαν πάνω σε κάτι ξύλα για να τους ξεράνουν στον αέρα (ή επειδή το ξερό ψάρι έμοιαζε με ξύλο;) Από εκεί και το αγγλικό stockfish, όπου το stock δεν είναι το απόθεμα.

Από εκεί και το δικό μας στοκοφίσι, διότι από τα ιταλικά η λέξη πέρασε και στα ελληνικά. Κανονικά, το stokvis είναι μόνο ο αποξηραμένος στον αέρα μπακαλιάρος, αλλά όταν εμείς λέμε στοκοφίσι μπορεί να εννοούμε και τον παστό. «Λέμε», μια κουβέντα είναι -πρόκειται για παλιά λέξη, που αμφιβάλλω αν λέγεται πια.

Πάντως, η λέξη ακουγόταν πολύ στα Επτάνησα, ως ιταλική επιρροή, αλλά και στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο· αν και πάντοτε εισαγόμενος, ο μπακαλιάρος ήταν φτηνός, γι’ αυτό και έχει αποκληθεί «φτωχογιάννης». Στη Βαβυλωνία, ο (Επτανήσιος) αστυνόμος, μόλις ακούει τον Κύπριο να αναφέρει ότι ονομάζεται Σολωμός, τον ρωτάει «Μπας κι είσαι στοκοφίσι;». Πιο παλιά, στον Χάση του Γουζέλη, διαβάζουμε: «Nα μην ντραπεί το κάψαλο, τ’ άνοστο στοκοφίσι / να σκύψει με τη μούρη του τα στήθια να φιλήσει!»

Σατιρίζοντας τις συνήθειες που επιβάλλει η θρησκεία, κάτι που του στοίχισε τον αφορισμό, ο Λασκαράτος γράφει ότι τη σαρακοστή τα μπακάλικα «έχουνε Γκρεάτ Εξημπισιόν μπακαλάοι και στοκοφίσια μοσκεμένα κι αμόσκευτα», ενώ πολύ γνωστός είναι ο στίχος του Σουρή από τον Φασουλή φιλόσοφο:

Μπορείς να πέσεις στο νερό από ψηλά σαν γλάρος
και το μακρύ το ράμφος σου μαρίδες να ρουφήσει;
Μπορείς και συ ν’αλατισθείς καθώς ο μπακαλιάρος
κι από τ’ αλάτι το πολύ να γίνεις στοκοφίσι;

-που μας δείχνει ότι η λέξη χρησιμοποιόταν στα ελληνικά και για το αλατισμένο ψάρι, όχι μόνο το ξεραμένο στον αέρα.

Στη συζήτηση που έγινε στο Φέισμπουκ σχετικά με το ποστ του Ρογήρου, ο φίλος Γιάννης Κοριαλός παρατήρησε:

Αυτός ο ξερός μπακαλιάρος,σκληρός σαν τάβλα,λεγόταν κοφίσι στα Επτάνησα-παραφθορά εγγλέζικη. Τον αφήναν 2-3 στο νερό για να μαλακώσει και να μαγειρευτεί.

Όπως είδαμε πιο πάνω, δεν πρόκειται για εγγλέζικο δάνειο αλλά για ιταλικό/ενετικό. Αλλά γιατί ο φίλος μας λέει «κοφίσι» και όχι «στοκοφίσι»; Και δεν το λέει μόνο ο φίλος μας, από Ιθάκη-Κεφαλονιά, αλλά έτσι το βρίσκω και σε λεξικό λευκαδίτικου ιδιώματος.

Είναι ένα ενδιαφέρον φαινόμενο: η λέξη «στοκοφίσι», όπως δεν έχει ετυμολογική διαφάνεια, έπαθε επανανάλυση, δηλαδη η πρώτη συλλαβή θεωρήθηκε εμπρόθετο άρθρο (στοκοφίσι > στο + κοφίσι) και αποκόπηκε κι έτσι έμεινε σκέτο το «κοφίσι».

Είχαμε αφιερώσει άρθρο στο φαινόμενο αυτό, αλλά εκεί δεν αναφέρω το «κοφίσι» διότι τότε δεν το ήξερα. Τέτοια παραδείγματα επανανάλυσης βρίσκουμε πχ στη λέξη «ρίκι», εννοώ το ψάρι με το όνομα αυτό, είδος παλαμίδας, που προέρχεται από το τουρκ. torik, που έδωσε «τορίκι» το οποίο επαναναλύθηκε σε το+ρίκι. Παρομοίως η στέρνα προέρχεται από τη βυζαντινή κιστέρνα και κινστέρνα -η εντυπωσιακή υπόγεια δεξαμενή στην Πόλη λέγεται Βασιλική κινστέρνα. Αυτό είναι δάνειο από το λατ. cisterna, για την ακρίβεια είναι αντιδάνειο αφού η λατινική λέξη ανάγεται στο αρχελλ. «κίστη». Η κιστέρνα λοιπόν έγινε στέρνα επειδή η πρώτη συλλαβή θεωρήθηκε σύνδεσμος και άρθρο (κι η στέρνα) και αποκόπηκε. Κι άλλα τέτοια παραδείγματα μπορούμε να βρούμε, αλλ’ αφορούν σπανιότερες λέξεις.

Και τέλος, για να κλείσουμε ταξιδιωτικά, ένας κλάδος της οικογένειας Κουερίνι είχε για φέουδό του και την Αστυπάλαια. Αυτοί έχτισαν το κάστρο της Αστροπαλιάς, που λέει και το τραγούδι, και για να ξεχωρίζουν πρόσθεσαν στο επίθετό τους το Stampalia, όπως λεγόταν στα ιταλικά, Querini-Stampalia. Aν έτρωγαν στοκοφίσι, δεν ξέρω.