Δέκα λέξεις του Κασομούλη

Καθώς πλησιάζει η επέτειος της επανάστασης του 2021, το ιστολόγιο δημοσιεύει, σποραδικά, άρθρα για τον μεγάλο ξεσηκωμό, συνήθως λεξιλογικά -αφού εδώ λεξιλογούμε.

Πέρυσι είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο με λέξεις από τον Μακρυγιάννη, σήμερα θα δούμε το αντίστοιχο άρθρο με λέξεις από τα Ενθυμήματα Στρατιωτικά του Νικ. Κασομούλη. Είχαμε πει δυο λόγια για το σημαντικό έργο σε ένα πρόσφατο άρθρο μας που ήταν εστιασμένο σε μια έκφραση που παραδίδει ο Κασομούλης.

Ο Κασομούλης, είχαμε πει, δεν γράφει τη γλώσσα που μιλούσε. Προσπαθεί να γράψει σε καθαρεύουσα, και φαίνεται να προσπαθεί, σε πολλά σημεία, να «εξελληνίσει» τουρκικά ή ιταλικά δάνεια, συχνά κατασκευάζοντας δικούς του, όχι πάντα πετυχημενους, όρους. Αλλά δεν είναι, ευτυχώς, συνεπής σε αυτή την καθαριστική προσπάθεια, ενώ επίσης μεταφέρει σχετικά πιστά τους διαλόγους ή τα γραπτά τεκμήρια (που βεβαια και αυτά είναι, τα περισσότερα, σε γλώσσα σιδερωμένη).

Στο σημερινό άρθρο διαλέγω 10 λέξεις από το βιβλίο του Κασομούλη -είχα ξεκινήσει για 15, όμως με έπιασε φλυαρία και το άρθρο παραμεγάλωσε κι έτσι σταμάτησα στις δέκα. Για κάθε λέξη παραθέτω το σχετικό απόσπασμα, και γράφω δυο λόγια για την ετυμολογία και τη σημασία της καθεμιάς. Φυσικά διαλέγω λέξεις που δεν τις έχουν τα σύγχρονα λεξικά μας (ΛΚΝ, Μπαμπινιώτης, Χρηστικό), δηλ. ακολουθώ την ίδια προσέγγιση που είχα όταν κατάρτισα το λημματολόγιο του βιβλίου Λέξεις που χάνονται. Η παραπομπή γίνεται στην πεντάτομη έκδοση του Κασομούλη (εκδ. Βεργίνα) που έχω πρόχειρη. Είναι παρόμοια με την τρίτομη που υπάρχει στην Ανέμη, αλλά φυσικά σε άλλη σελιδοποιηση.

1. ειδίσματα

Σε συζητήσεις με Τούρκους για να γίνει ειρήνη στα Άγραφα, ο οπλαρχηγός Νικ. Στορνάρης θέτει όρους (Β26):

όταν επιστρέψετε τους αιχμαλωτισμένους αθώους με τα ειδίσματά των έως εις το βελόνι….

Λέξη της Ηπείρου και της Δυτικής Στερεάς περισσότερο, τα ειδίσματα είναι τα αντικείμενα του σπιτιού, σκεύη, ρούχα. Ωστόσο, σε πολλές χρήσεις είναι ειδικώς κοσμήματα, τιμαλφή, ακόμα ειδικότερα, οι βέρες των αρραβώνων. Για παράδειγμα, στον σπαραχτικο «Πολιτισμό εις το χωρίον» του Παπαδιαμάντη, ο μπάρμπα – Στέργιος, για να βρει τα έξοδα της ταφής του παιδιού του, δίνει στον άτεγκτο ενεχυροδανειστή μερικά ειδίσματα: δύο ασημένια σκουλαρίκια κι ένα δαχτυλίδι. Στα Απομνημονεύματά του ο Μακρυγιάννης αφηγείται ότι με δική του παρέμβαση αναγκάστηκε ο Παπαφλέσσας «να δώσει πίσου τα ειδίσματα ολουνών των ανθρώπων» που είχε λεηλατήσει.

Πάλι στον Κασομούλη (Γ226) γίνεται αναφορά στη γνωστή διαμάχη για την προίκα της κόρης της Μπουμπουλίνας (και χήρας του Πάνου Κολοκοτρώνη), όπου ο νέος της σύζυγος κατηγορούσε τον Γέρο ότι «κατακρατεί τα ειδίσματά της», εδώ με τη σημασία των κοσμημάτων.

2. ιλτιζάμι

Στορνάρης και Λιακατάς από το Μεσολόγγι γράφουν στον Κασομούλη:

Είδαμεν καλά τα όσα μας γράφετε διά τους λοφέδες μας, οπού ακόμα δεν εκατορθώσεταν τίποτες, παρά σας προβάνουν να πάρετε ιλτιζάμια [προσόδους] εις την Γαστούνην. Ημείς διά ιλτιζαμτζήδες [έμποροι προσόδων] δεν είμασθον όταν έπρεπεν, όχι τώρα οπού δεν έχομεν τελείως κατάστασιν.

Ιλτιζάμι είναι η εκμίσθωση του δικαιώματος είσπραξης φόρων του κράτους σε ιδιώτες, που γινόταν συνήθως έπειτα από πλειστηριασμό. Ο δικαιούχος προκατέβαλλε στο κράτος το ποσό που υπολογιζόταν να εισπραχθεί από τη συγκεκριμένη περιοχή και στη συνέχεια εισέπραττε τους φόρους ο ίδιος ή υπενοικίαζε με τη σειρά του το δικαίωμα είσπραξής τους.

Ήταν καθιερωμένος θεσμός στο οθωμανικό κράτος, συνήθως με ετήσια διάρκεια. Από τουρκ. iltizam. Ο κάτοχος του ιλτιζαμιού λεγόταν mültezim, που πρέπει να είναι η ίδια λέξη με το μουλτεζίμι που έχουμε στο τάβλι.

Εδώ, οι καπεταναίοι διαμαρτύρονται διότι, αντί για μισθό (λοφέδες) τούς υποσχέθηκαν το ιλτιζάμι της Γαστούνης, που όμως θα έπρεπε να έχουν κεφάλαια για να το πάρουν.

3. ίρτζι

Τον Μάιο του 1827, μετά τη μάχη του Ανάλατου, ο Κασομούλης που βρίσκεται ακόμα στο στρατόπεδο στην Καστέλα έχει ζητήσει από τον Γαρδικιώτη Γρίβα, ο οποίος έχει φύγει στη Σαλαμίνα, να επιστρέψει. Ο Γρίβας απαντάει (Γ435):

Μου γράφετε, αδελφοί, διά να έλθω· αν θέλω το ίρτζι μου [την τιμήν] να σηκωθώ να έρθω.

Η επεξήγηση είναι από τον Κασομούλη.

Λίγο νωρίτερα, τον Απρίλιο, οι Τούρκοι που ήταν οχυρωμένοι στο Μοναστήρι, δέχονται να παραδοθούν, «πλην να φυλαχθεί το ίρτζι των [υπόληψίς των] και να έβγουν με τα άρματά των και με τις αποσκευάς των»

Οπως έγραφα στις Λέξεις που χάνονται, ίρτζι είναι η τιμή, η αξιοπρέπεια, η υπόληψη. Τουρκικό δάνειο, από το irz, που σημαίνει «τιμή». Δεν υπάρχει σε κανένα λεξικό, παλιότερο ή νεότερο, εκτός από το Μείζον. Ωστόσο, χρησιμοποιείται πολύ σε κείμενα της εποχής του 1821, π.χ. «ή χάνομεν τα κεφάλια μας ή κάμνομεν το ίρτζι μας τεκμίλι» (την τιμή μας κλοτσοσκούφι), όπως διαβάζουμε σε επιστολή του Καραϊσκάκη στον Μαυροκορδάτο.

Όπως και στο παραπάνω απόσπασμα με τους πολιορκημένους, η λέξη χρησιμοποιείται αρκετά σε κείμενα συμφωνιών παράδοσης. Π.χ. ο Τρικούπης παραδίδει τη συνθήκη παράδοσης των Τούρκων του Νιόκαστρου το 1821 οπου οι Έλληνες καραβοκύρηδες δεσμεύονται «και να έχουμε χρέος να τους πηγαίνουμε εις την Αραπιά, εις Τούνεζι, εις το πόρτον Ακαλμπέντι με το ίρτζι τους και ζωήν τους και βιος τους, και χωρίς ναύλον».

Η φράση έχει γίνει διάσημη από την ταινία Ο ατσίδας, όπου ο Βέγγος ως σερβιτόρος θυμώνει όταν ο Ηλιόπουλος χτυπάει παλαμάκια, και δικαιολογείται λέγοντας: «Είναι το ίρτζι μου». Βέβαια, στη σημερινή χρήση, εξαιτίας του αποσπάσματος με τον Βέγγο, υπάρχει μετατόπιση της σημασίας: το ίρτζι έφτασε πια να σημαίνει την παραξενιά, την ιδιοτροπία, π.χ. «συγγνώμη που επιμένω πολύ στην καθαριότητα, αλλά είναι το ίρτζι μου»

Στο 0.50 του αποσπάσματος, το ίρτζι του Θρασύβουλα:

4. κιντέρι

Σε επιστολή του, ο οπλαρχηγός Νικ. Στορνάρης εξομολογείται στον Κασομούλη (Β233-4):

ετράβηξα μεγάλο γκιντέρι, από το πάθος μου

Είχε αιμορροΐδες και βασανιζόταν.

Και σημειώνει ο Βλαχογιάννης: κιντέρι, πίκρα, πόνος βαθύς, λέξη τουρκική πολύ συνηθισμένη στη βόρεια Ελλάδα.

Πράγματι, κιντέρι είναι ο καημός, το βάσανο, η στενοχώρια. Δάνειο από το τουρκ. keder: θλίψη, πόνος.

Το κιντέρι το βρίσκουμε και σε δημοτικά τραγούδια, π.χ.

Έλα σιμά μου κάτσε πιασε το χέρι μου, και ρώτα τη καρδιά μου ποιο ειν’ το κιντέρι μου. Και «της αγάπης το κιντέρι, όποιος μάτια μου δεν ξέρει» να πάει να ρωτήσει τον κύριο.

Αναρωτιέμαι αν είναι από εκεί το επώνυμο Κεντέρης.

 

5. μαξούς

Φεβρουάριος 1825, ο Στορνάρης από το Μεσολόγγι γράφει στον Κασομούλη:

σε ειδοποιώ ότι ταύτην την ώραν έλαβα γράμμα από τα αδέλφια μου με μαξούζ πεζόν…

Μαξούζ γράφει, αλλά τις περισσότερες φορές σε άλλα κείμενα το βρίσκουμε «μαξούς» (π.χ. πολλές φορές στα Αρχεία της Παλιγγενεσίας).

Μαξούς είναι τουρκικό δάνειο (mahsus) και θα πει «επίτηδες» και συνήθως χρησιμοποιείται στο στερεότυπο «με μαξούς πεζόν», για να δηλώσει ένα γράμμα που στάλθηκε με ειδικά σταλμένο πεζό κομιστή, δηλ. όχι με το (όσο και όπως υπήρχε) τακτικό ταχυδρομείο (μενζίλι κτλ.) ή μέσω κάποιου γνωστού που θα πήγαινε σε εκείνο το μέρος.

6. ντουλαμάς

Νοέμβριος 1824, στο Μεσολόγγι. Ο Κασομούλης ειρωνεύεται τον οπλαρχηγό Τσόγκα, ο οποίος μόλις εξελέγη Πρόεδρος της συνέλευσης της Δυτικής Ελλάδας έσπευσε να ντυθεί επίσημα -και κωμικά (Β190):

Αυτός ποτέ σκοντριάνικον ντολαμά δεν είχεν φορέσει, κόκκινον με χρυσά, αλλά φορούσεν τα συνηθισμένα ελληνικά φορέματα…

Σκοντριάνικος, όπως στη Σκόδρα. Ο Βλαχογιάννης σημειώνει πως κάθε παλιός καπιτάνος για μεγαλείο φιλοδοξούσε να φορέσει «σκοντριάνικα». Τα φορούσε κι ο Καραϊσκάκης.

Ο ντουλαμάς ή ντολαμάς ήταν μάλλινος επενδύτης, ανοιχτός μπροστά, που έδενε με ζώνη και που αποτελούσε το επανωφόρι της στολής του φουστανελοφόρου και το επιχιτώνιο του ευζώνου. Δάνειο από το τουρκικό dolama.

Οι άνδρες της Προεδρικής Φρουράς φορούν ακόμα και σήμερα ντουλαμά, από χοντρή μπλε τσόχα το χειμώνα και χρώματος χακί το καλοκαίρι.

Όπως λέει ο Τάκης Λάππας, οι αγωνιστές του Εικοσιένα Τον ντουλαμά τον ρίχνανε πάνω τους σαν έπιανε κρύο κι ήταν φτιαγμένος από τσόχα που την κεντούσανε με μαύρο μετάξι. Ο Παλαμάς έγραψε για τον Καραϊσκάκη: Ο ντουλαμάς απάνω του άλικος, πορφύρα / σκήπτρο στο χέρι το βαρύ του απελατίκι.

7. ορδί

Καθώς ετοιμάζονται για την Έξοδο του Μεσολογγίου, οι πολιορκημένοι στέλνουν γράμμα στους Έλληνες που είναι στρατοπεδευμένοι στη Δερβέκιστα (σήμερα Αναληψη), δίνοντάς τους οδηγίες πώς να επιτεθούν από πίσω στους πολιορκητές ώστε με τον αντιπερισπασμό να βοηθήσουν την έξοδο (Γ57):

οι χίλιοι να πέσετε εις το ορδί του Κιουταχή κατ’ευθείαν επάνω από τον Ζυγόν

Αργότερα, ο Καραϊσκάκης, λίγο πριν από τον αναπάντεχο θάνατό του, καθώς είναι γενικός αρχηγός των ελληνικών δυνάμεων στο Κερατσίνι, εξηγεί (Γ277):

…η θέσις οπού εδιάλεξα να πιάσωμεν, και να ρίξομεν το ορδί είναι σιμά εις το ορδί των εχθρών.

Θα καταλάβατε ότι ορδί σημαίνει στρατόπεδο και «να ρίξουμε το ορδί» θα πει «να στήσουμε στρατόπεδο».

Από το τουρκικό ordu. H λέξη έχει μπει ήδη σε μεσαιωνικά κείμενα (ορδίν).

Αν σας θυμίζει την «ορδή» δεν είναι τυχαίο. Μόνο που η ορδή είναι λόγιο δάνειο από τα γαλλικά (horde), αλλά η γαλλική λέξη είναι δανειο που ανάγεται στο ταταρικό orda, που είναι ομόρριζο με το τουρκικό ordu και που σήμαινε γενικώς την ασιατική νομαδική φυλή, και που έχει περάσει στις ευρωπαϊκές γλώσσες από τον 13ο αιώνα, πρώτα στα μεσαιωνικά λατινικά.

Το αρχικό h δεν είναι σαφές πώς προστέθηκε -εμφανίζεται πρώτη φορά τον 15ο αιώνα στη γερμανική παραλλαγή της λέξης.

8. τίρο, τίρα

Περιγράφοντας μια μάχη στην Κλείσοβα (Γ35), ο συγγραφέας σημειώνει:

Ενώ οι Τούρκοι είχαν φτάσει τίρα πιστολιάς, και εμβήκαν εις την θάλασσαν να ορμήσουν, τους άφησαν έως ότου πλησίασαν έως 20 βήματα, και τότες άρχισαν να τους πυροβολούν με ακατάπαυστον πυρ γύρωθεν.

Και πάλι σε περιγραφή αψιμαχίας στο Μεσολόγγι, οι άντρες του Ιμπραήμ πλησιάζουν «αλαλάζοντας έως τίρο βολιού» (Β455).

Είναι το ιταλικό tira, tiro, του tirare, «σε απόσταση πιστολιάς», «σε απόσταση βολιού». Σε απόσταση βολής, όπως λέμε σήμερα.

9. φακίρ φουκαράς

Το 1823, ένας Αρβανίτης πασάς, ο Βελίαγας, «Γραικός σχεδόν, ως μετά Γραικών αναθρεμμένος» γράφει προς τον Στορνάρη για να τον πείσει να προσκυνήσει και καταλήγει:

Εγώ γνωρίζοντας το σπίτι σας θέλω το καλόν σου, και γράψε μου, αν αγαπάς να μεσιτεύσω να σταθείς εις τον τόπον σου ήσυχος, να μαζωχθεί ο φακίρ φουκαράς εις τα σπίτια του.

Φακίρη έχουμε, φουκαρά έχουμε, αλλά τι σημαίνει η ένωση των δύο λέξεων; Έχουμε αφιερωσει άρθρο σε αυτές τις λέξεις, από το οποίο αντιγράφω:

Όμως αυτές τις δυο λέξεις, τον φακίρη και τον φουκαρά (ή μάλλον τους φουκαράδες) δεν τις συνδύασα τυχαία στον τίτλο, το είπα κιόλας ότι συνδέονται μεταξύ τους. Όχι απλώς συνδέονται, ετυμολογικά θα λέγαμε ότι ουσιαστικά είναι η ίδια λέξη. Να εξηγηθώ. Τον φακίρη τον πήραμε από τα τούρκικα (fakir, φτωχός αλλά και ασκητής), δάνειο από τα αραβικά (faqir). Και τον φουκαρά από τα τούρκικα τον πήραμε, από το fukara, δάνειο και αυτό από τα αραβικά (fuqara), που όμως είναι ο πληθυντικός του faqir! Δηλαδή στα αραβικά, το ουσιαστικό faqir (φτωχός) έχει πληθυντικό fuqara (οι φτωχοί). Στα τούρκικα η λέξη σχηματίζει και ομαλό πληθυντικό (fakirler) αλλά και ανώμαλο (αραβότροπο) πληθυντικό, fukara, κι αυτό το τελικό -a θεωρήθηκε στα ελληνικά ενικός.

Στα τούρκικα μάλιστα υπάρχει και η έκφραση fakir fukara, που σημαίνει τους πάμφτωχους, τους φτωχότερους των φτωχών, αυτούς που δεν έχουν περιουσία και στον ήλιο μοίρα. Η έκφραση έχει περάσει και στα ελληνικά, φακίρ φουκαρά(ς) και θα τη βρείτε αρκετά συχνά στα έργα του Παπαγιώργη τα σχετικά με το 1821. Βέβαια, στα τουρκικά έχω την εντύπωση (και διορθώστε με) πως το fakir fukara είναι σε πληθυντικό αριθμό, ενώ εμείς το χρησιμοποιούμε στον ενικό, αλλά συχνότατα με συλλογική σημασία, όπως π.χ. όταν λέμε ότι οι νόμοι δείχνονται άτεγκτοι όταν έχουν να κάνουν με τον φακίρ φουκαρά.

Τώρα που το σκέφτομαι, μια καλή απόδοση του φακίρ φουκαρά είναι «ο λαουτζίκος».

10. χάκι, το

Ο Κασομούλης (Γ377) παραδίδει τα τελευταία λόγια του Καραϊσκάκη, ανάμεσά τους και τη διάσημη αποστροφή:

Γνωρίζω τον αίτιον, και αν ζήσω παίρνομεν όλοι το χάκι, ειδέ και πεθάνω ας μου … και αυτός.

Ενώ συνήθως παραδίδει ολόγραφες τις βωμολοχίες του Καραϊσκάκη, εδώ «η επίσημη στιγμή τού κράτησε το χέρι», κατά τον σχολιασμό του Βλαχογιάννη. Όπως ο Βλαχογιάννης ήξερε και «από στοματική παράδοση» τα λόγια του ετοιμοθάνατου, και τα παρέθεσε, αν και μασκαρεμένα: Ας μου κλ… τον π… κι αυτός. Στην εποχή μας, η έρευνα αιχμής, με τη βοήθεια εξελιγμένων αλγορίθμων, έχει συμπληρώσει τις δυο λέξεις. Αλλά πλατειάζω.

Το χάκι λοιπόν είναι η εκδίκηση, με το ρήμα «παίρνω χάκι». Ασφαλώς πρόκειται για τουρκικό δάνειο, ίσως από το hak που σημαίνει δίκιο, δικαίωση, νόμος κτλ. Πάντως, η τουρκική λέξη, τουλάχιστον στα σημερινά τουρκικά, δεν σημαίνει «εκδίκηση». (Αραβοτουρκομαθείς, βοηθήστε),

Σε προηγούμενο σημείο του βιβλίου του (Α311) ο Κασομούλης παραθέτει γράμμα του πατέρα του, Κώστα Κασομούλη, από το 1822, ο οποίος του γράφει:

Έγνοια σου, παιδί μου, και συ και ο Γεώργης και ο Μήτρος, διότι δεν ηξεύρετε από πολέμους, να μη χαθήτε άδικα χωρίς χάκι, και πεθάνω κι εγώ απο τον καημόν σας.

Ο Βλαχογιάννης σημειώνει: χωρίς να εκδικηθείτε τον θάνατόν σας. Η λέξη και το πράγμα συνηθισμένα στους Αρβανίτες, Σουλιώτες και Βορειοελλαδίτες [προσέξτε ότι δεν λέει «καθιαυτού Μακεδόνες»]

Εδώ τελειώνει η σύντομη περιήγησή μας στο λεξιλόγιο άλλων καιρών. Αλλά θα επανέλθουμε σε κάποιο επόμενο άρθρο.

Αλήθεια, πόσες από αυτές τις 10 λέξεις ξέρατε;