Το φρούτο της εποχής, ξανά

Θ’ αναρωτηθείτε, ποιο είναι το φρούτο της εποχής, μια και ο Μαϊούνης φέρνει πολλά οπωρικά. Ή μάλλον δεν θ’ αναρωτηθείτε, επειδή βάζω τη φωτογραφία -για τις φράουλες θα μιλήσουμε σήμερα. Οι ταχτικοί θαμώνες του ιστολογίου ξέρουν άλλωστε πως το ιστολόγιο αγαπάει τα φρούτα και τη φρουτολεξιλογία. Τα σχετικά άρθρα, που έχουν συμπεριληφθεί στο βιβλίο μου Οπωροφόρες λέξεις, τα επαναλαμβάνω στο ιστολόγιο κάθε 4-5 χρόνια, ανάρια για να έχουν νοστιμάδα, οπότε σήμερα βάζω το άρθρο για τις φράουλες, που η τελευταία του δημοσίευση είχε γίνει τέτοιες μέρες πριν από πέντε χρόνια.

Η φράουλα είναι από τα δημοφιλέστερα φρούτα, και όχι μόνο για νωπή κατανάλωση αλλά και ως γεύση σε παγωτά, μαρμελάδες, τσίχλες, ζελέ και συστατικό σε αρώματα, καλλυντικά και διάφορα άλλα προϊόντα, κι όμως… δεν είναι φρούτο!  Όντως, από φυτολογική άποψη, η φράουλα είναι ψευδοφρούτο: τα πραγματικά φρούτα είναι τα πολλά μικροσκοπικά «σποράκια» που βλέπουμε στην επιφάνεια της σάρκας της φράουλας, ενώ το σαρκώδες μέρος δεν είναι παρά το περίβλημα του καρπού. Μπορεί αυτό να το υποστηρίζουν οι βοτανολόγοι, ωστόσο εμείς που τις απολαμβάνουμε τις θεωρούμε φρούτα και με το παραπάνω – και μάλιστα, αν ρωτήσετε τα παιδιά, πάω στοίχημα πως η φράουλα θα πάρει μια θέση ανάμεσα στις πρώτες, με το κόκκινο χρώμα της, τη λάμψη της, το άρωμά της. Ίσως και την πρώτη, κι ας λένε οι βοτανολόγοι.

Αν εξαιρέσουμε τα εξωτικά φρούτα, οι φράουλες ήρθαν τελευταίες στα μέρη μας: στη Γεωργική και οικιακή οικονομία του, γραμμένη το 1835, ο πρωτοπόρος Γρηγόριος Παλαιολόγος σημειώνει μεν ότι η φράγουλα, που την ονομάζει επίσης χαμαίβατο, καλλιεργείται σε πολλούς κήπους των Αθηνών και πετυχαίνει σχεδόν παντού, αλλά την παρουσιάζει ανάμεσα στα σχετικώς άγνωστα φρούτα (χαρακτηριστικό είναι ότι αμέσως μετά περιγράφει το ανανάσιον, δηλαδή τον ανανά).

Δεν είναι βέβαιο αν οι αρχαίοι γνώριζαν τις φράουλες ούτε αν τις ονόμασαν· η ονομασία χαμαικέρασος, που είναι η φράουλα στην αυστηρή καθαρεύουσα, είναι μεν αρχαία, αλλά, τουλάχιστον στον Αθήναιο, αναφέρεται στα κούμαρα, διότι γίνεται λόγος για δέντρο. Ωστόσο, ο Διοσκουρίδης (Περί Ευπορίστων, Α 154) λέει ότι η χαμαικέρασος «πόα έστι μικρά», θάμνος δηλαδή, και πρέπει να εννοεί τις άγριες φράουλες, που είναι αυτοφυείς σε πολλά μέρη της Ελλάδας, και λέγονται ακόμα και σήμερα χαμοκέρασα. Οι Ρωμαίοι πάντως ήξεραν τις άγριες φράουλες  και τις είπαν fraga terrestria, δηλαδή «επίγεια κούμαρα». Από αυτό το fragum, fragula με τον υποκορισμό, προέκυψε το ιταλικό fragola, που πέρασε στα ελληνικά, αρχικά ως φράγουλα, όπως είδαμε και στον Παλαιολόγο.

(Παρένθεση: Στο βιβλίο  Η γλώσσα της γεύσης της Μαριάννας Καβρουλάκη διαβάζω ότι την ονομασία φράουλα την έπλασε πρώτος ο Βυζαντινός φαρμακοποιός Νικόλαος Μυρεψός, που έζησε τον 13ο αιώνα. Αυτό δεν μπόρεσα να το διασταυρώσω πουθενά, και επειδή η πηγή της Καβρουλάκη (ένα αμερικανικό λεξικό που διατίθεται στο Διαδίκτυο) δεν είναι αξιόπιστη, πρέπει να το θεωρήσουμε λάθος. Άλλωστε η λέξη δεν έχει πιθανή ελληνική ετυμολογία).

Στα κείμενα του 19ου αιώνα θα βρείτε και τους δύο τύπους, φράγουλα και φράουλα, αλλά από το 1920 και μετά ο τύπος φράουλα επικρατεί. Ο Κοραής γράφει στα Άτακτα: «Ο ονομαζόμενος από τους Γάλλους καρπός Fraise [δηλαδή η φράουλα] ομοιάζει το κόμαρον, και ημπορούμε να το ονομάσουμε (επειδή δεν ονοματοθετήθη ακόμη) ‘‘ημεροκόμαρον’’.» Θα συμφωνήσετε ότι η δανεική ονομασία, φράουλες, είναι πιο βολική από την εξασύλλαβη πρόταση του Κοραή!

Η λατινική ονομασία του καρπού πέρασε στις λατινογενείς γλώσσες (π.χ., fraise στα γαλλικά, fresa στα ισπανικά), αλλά όχι παραπέρα. Στα αγγλικά η φράουλα λέγεται strawberry, όπου berry είναι η δυσμετάφραστη γενική ονομασία των Αγγλοσαξόνων για όλους τους μικρούς απύρηνους καρπούς, συνήθως του δάσους, ας τους πούμε μουροειδή, ενώ δεν ξέρουμε με βεβαιότητα πώς εξηγείται το πρώτο συνθετικό, που βέβαια σημαίνει «άχυρο». Στα γερμανικά τουλάχιστον λέγονται Erdbeere, όπου το πρώτο συνθετικό σημαίνει γη.

Πάντως, οι φράουλες που τρώμε σήμερα είναι υβρίδια από δύο ποικιλίες αμερικανικές, μία της Βόρειας Αμερικής αρωματική και μία της Χιλής, που έδινε μεγάλους καρπούς και που στη συνέχεια διασταυρώθηκαν με ντόπιες γαλλικές ποικιλίες. Οι Γάλλοι λοιπόν πρώτοι καλλιέργησαν τις φράουλες.

Καθώς οι Γάλλοι είναι οι πρώτοι διδάξαντες, δεν είναι περίεργο που η λέξη έχει μπει και στην καθομιλουμένη  τους· για παράδειγμα, aller aux fraises, κατά λέξη «πάω για φράουλες», λέγεται όταν ένα ζευγαράκι απομακρύνεται σε μέρος ήσυχο μακριά από τα αδιάκριτα βλέμματα… Στη γενικότερη κουλτούρα, θα μπορούσαμε να θυμηθούμε το  τραγούδι Strawberry fields forever των Μπιτλς, τις Άγριες φράουλες του Μπέργκμαν, τη Φράουλα και σοκολάτα του Κουβανού Γκουτιέρες Αλέα, καθώς και την ταινία-έμβλημα της εξέγερσης της νεολαίας Strawberry statement, που ο ανώνυμος εισαγωγέας είχε την καλή ιδέα να ακολουθήσει τον γαλλικό τίτλο (με την εκπληκτική έμπνευση Des fraises et du sang) και να τον αποδώσει Φράουλες και αίμα στα ελληνικά. (Στην ταινία δεν υπάρχουν φράουλες. Ο τίτλος της έχει να κάνει με τη δήλωση ενός διοικητικού στελέχους του πανεπιστημίου, ο οποίος είπε ή φέρεται να είπε ότι, αν δεν είναι αιτιολογημένες οι διεκδικήσεις των φοιτητών δεν έχουν μεγαλύτερη αξία απο το αν τους αρέσουν ή όχι οι φράουλες).

Να αναφέρουμε ακόμα την ποικιλία φράουλα των σταφυλιών, το Τρένο με τις φράουλες, μυθιστόρημα του Γιάννη Ξανθούλη, καθώς και τις φράουλες με σαντιγί, που είναι το παραδοσιακό έδεσμα στο τουρνουά τένις του Γουίμπλεντον – καταναλώνονται παραπάνω από 20 τόνοι στη διάρκεια κάθε τουρνουά.

Δεν θα παραξενευτείτε αν σας πω ότι στα ελληνικά δεν υπάρχει ούτε μία παροιμία ή ιδιωματική φράση με  φράουλες. Είπαμε, φτάσαν αργά στα μέρη μας, αν και στη δυτική Ρούμελη λένε την παροιμία «Κώλος χορτάτος, χαμοκέρασα γυρεύει» για τις αγριοφράουλες. Σε πιο βόρειες χώρες, οι ήμερες και άγριες φράουλες παίζουν πιο σημαντικό ρόλο στη φρασεολογία.

Οπότε, για να καλύψω το κενό θα μου επιτρέψετε να θυμηθώ μιαν εφηβική μου ανάμνηση· ένας μεγαλύτερος ξάδερφος, που απολάμβανε τον σεβασμό μας γιατί είχε πείρα ζωής, θέλοντας να μας πει ότι δεν είναι εξίσου ώριμα όλα τα κορίτσια της ίδιας ηλικίας, μας είχε πει: «δεν ωριμάζουν όλα τα κορίτσια την ίδια εποχή, όπως οι φράουλες!» – εύστοχο, διότι τότε, πράγματι, οι φράουλες εμφανίζονταν στην αγορά για σχετικά μικρό διάστημα, έναν μήνα, το πολύ δύο.

Τώρα βέβαια, με τις εισαγωγές και με τα θερμοκήπια, η έννοια της εποχικότητας έχει ατονήσει, γι’ αυτό και βρίσκει κανείς φράουλες στον μανάβη σχεδόν ολοχρονίς, άσε που έχουν και στο μέγεθος μεγαλώσει, σαν ντομάτες έχουν γίνει – συχνά και στη γεύση. Και για να μπορεί ο πελάτης των σουπερμάρκετ να βρίσκει φράουλες κάτω από 2 ευρώ το κιλό, έχει χυθεί αίμα στη Μανωλάδα, στην Ισπανία και αλλού. Φράουλες και αίμα – ήταν προφητικός ο ελληνικός τίτλος.