Ένας απτάλης, πολλοί μπουνταλάδες

Το σημερινό μας σύντομο άρθρο αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, εξόφληση χρέους. Πριν από μερικές μέρες είχα δημοσιεύσει εδώ ένα άρθρο για δέκα λέξεις του Κασομούλη, ανάμεσα στις οποίες ήταν και ο όρος «φακίρ φουκαράς», που σήμαινε «ο λαουτζίκος, η φτωχολογιά».

Είχα βάλει και λινκ σε ένα παλιότερο άρθρο μας, με τίτλο «Ένας φακίρης, πολλοί φουκαράδες» όπου επισήμαινα ένα γλωσσικό παράδοξο: ότι οι λέξεις φακίρης και φουκαράς από ετυμολογική άποψη «ουσιαστικά είναι η ίδια λέξη», αφού «τον φακίρη τον πήραμε από τα τούρκικα (fakir, φτωχός αλλά και ασκητής), δάνειο από τα αραβικά (faqir). Και τον φουκαρά από τα τούρκικα τον πήραμε, από το fukara, δάνειο και αυτό από τα αραβικά (fuqara), που όμως είναι ο πληθυντικός του faqir! Δηλαδή στα αραβικά, το ουσιαστικό faqir (φτωχός) έχει πληθυντικό fuqara (οι φτωχοί)».

Σε εκείνο το παλιό άρθρο του 2012 σημείωνα:

Υπάρχει κι άλλη μια τουρκική λέξη που την έχουμε δανειστεί διπλά, στον ενικό και στον πληθυντικό, σαν τον φακίρη και τον φουκαρά, αλλά την αφήνω για μελλοντικό άρθρο και παρακαλείται ο Δύτης και οι λοιποί αραβοτουρκομαθείς να μην τη μαρτυρήσουν.

Ο φίλος μας ο Spiridione, λοιπόν, το πρόσεξε αυτό και έγραψε τις προάλλες: Δύτη μαρτύρα την, γιατί περάσανε 8 χρόνια και ακόμα περιμένουμε. Και του απάντησα «Να μην το μαρτυρήσει ο Δύτης και να γράψω κάτι την άλλη βδομάδα».

Το πλήρωμα του χρόνου, δηλαδή η άλλη βδομάδα ήρθε -και γράφω το σημερινό άρθρο, που δεν είναι και πολύ μεγάλο.

Ξεκινάμε από τη λέξη απτάλης, που δεν χρησιμοποιείται πια και πάρα πολύ στη γλώσσα μας, γι’ αυτό και απουσιάζει από τα τέσσερα μεγάλα σύγχρονα λεξικά μας (ΛΚΝ, Μπαμπινιώτη, Χρηστικό και ΜΗΛΝΕΓ). Δεν την έχει ούτε το ελληνοαγγλικό λεξικό του Γεωργακά, που συντάχθηκε στη δεκαετία του 1960, όμως τη βρίσκουμε σε δύο παλιότερα λεξικά, του Δημητράκου και της Πρωίας.

Απτάλης είναι, σύμφωνα με το λεξικό της Πρωίας λοιπόν, «ο καθ’ υπερβολήν βλαξ, ο ηλίθιος». Μας δίνει κι έναν δεύτερο τύπο το λεξικό, απντάλης.

Δεν ξέρω αν αυτή και μόνο ήταν η σημασία της λέξης προπολεμικά. Σήμερα πάντως, που εξακολουθεί σποραδικά να ακούγεται, φαίνεται να έχει υποστεί μια σημασιακή μετατόπιση, δηλαδή δεν σημαίνει μόνο τον βλάκα αλλά (ίσως περισσότερο) τον αδέξιο ή τον ασουλούπωτο. Στο slang.gr όπου καταγράφεται η λέξη, δίνεται ο ορισμός «Ο ατσούμπαλος, ο εξαιρετικά απρόσεχτος. Διακρίνεται για την ικανότητά του να σκοντάφτει χωρίς λόγο, να ρίχνει πραγματα και να πατάει ξένα πόδια.»

Ασφαλώς υπάρχει μετατόπιση σημασίας, η οποία μάλιστα πρέπει να έχει αρκετά χρόνια πίσω της, αν σκεφτούμε ότι ο Δαγκίτσης στο Λεξικό της λαϊκής (1967) δίνει δύο σημασίες της λ. απτάλης: 1. ασουλούπωτος, κακοντυμένος, 2. άξεστος, κουτός, ενώ ο Ανδριώτης, που περιλαμβάνει τη λέξη στο Ετυμολογικό λεξικό του δίνει τη σημασία: ασουλούπωτος.

Και στο λεξικό των «ελληνικών λέξεων των παραγομένων εκ της τουρκικής» του Κουκκίδη δίνονται οι σημασίες: ηλίθιος, βλαξ, αμελώς ενδεδυμένος.

Ο απτάλης ετυμολογείται από το τουρκικό aptal, που σημαίνει ηλίθιος. Ωστόσο, η τουρκική λέξη ανάγεται στον όρο abdal, λέξη πολύ σημαντική στη θεοσοφία των σούφι. (Τα όσα ακολουθούν τα έχω ξεσηκώσει από παλιότερα σχόλια του Δύτη).

Οι αμπντάλ είναι σαράντα άγιοι, ο πέμπτος βαθμός της ιεραρχικής τάξης των αγίων του σουφισμού, οι οποίοι, άγνωστοι στους πολλούς, συμμετέχουν με την επιρροή τους στη διατήρηση της τάξης του σύμπαντος. Πρόκειται για πληθυντικό της λ. bádal, που έχει πολλές σημασίες, μεταξύ των οποίων και «άγιος». Αμπντάλ όμως είναι και ο δερβίσης.

Ήδη στα τουρκικά, η έννοια του «ένθεου τρελού» (σαν τους «διά Χριστόν σαλούς» του Βυζαντίου) είχε ως αποτέλεσμα η λέξη aptal να πάρει τη σημασία του ηλίθιου, με την οποία πέρασε και σε άλλες βαλκανικές γλώσσες (π.χ. σερβικά). Σημειώνει μάλιστα ο Κουκκίδης: επαίτης υποκρινόμενον τον άγιον ή θεωρούμενος ως τοιούτος λόγω ηλιθιότητος.

Ενδιαφέρον είναι ότι όταν η λέξη abdal έπαψε να εκλαμβάνεται ως πληθυντικός, σχημάτισε νέον πληθυντικό: budala, και, θα το καταλάβατε, από εκεί προέρχεται και ο δικός μας μπουνταλάς.

Kι έτσι, όπως περίπου ο φακίρης και ο φουκαράς ανάγονται στην ίδια αραβική λέξη, ενικό και πληθυντικό, έτσι και ο απτάλης συγγενεύει με τον μπουνταλά, αφού επίσης ανάγονται στην ίδια αραβική λέξη.

Για τον μπουνταλά δεν χρειάζεται να πούμε πολλά, είναι αρκετά γνωστή λέξη και περιλαμβάνεται σε όλα τα λεξικά. Είναι ο ανόητος, ο αφελής. Θα έλεγα ότι έχει και τις αποχρώσεις του άβουλου και του νωθρού. Υπάρχει και κάποια αδεξιότητα στον μπουνταλά. Βλέπουμε δηλαδή ότι απτάλης και μπουνταλάς βρίσκονται πολύ κοντά στις σημασίες τους, ενώ ο φακίρης έχει διαφοροποιηθεί πολύ από τον φουκαρά.

Όμως με τον απτάλη δεν τελειώσαμε, διότι «απτάλικο» λέγεται και ένα είδος γρήγορου ζεϊμπέκικου, που ίσως ονομάστηκε έτσι από τους δερβίσηδες-απτάληδες.

Ο Θωμάς Κοροβίνης, βρίσκω, υποστηρίζει ότι απτάλης λέγεται αυτός που περπατάει χοροπηδητά:

Απτάλικος (απτάλ χαβασί) θα πει χορός πηδηχτός. Ο άνθρωπος πού δεν περπατάει σταθερά, αλλά κουνιέται και πηδάει λέγεται απτάλης. Οι πρόσφυγες λέγανε απτάλη αυτόν που δεν περπατούσε κανονικά αλλά έκανε πηδήματα…

Δεν βρίσκω αλλού αυτή τη σημασία του απτάλη, αλλά το απτάλικο σαφώς υπάρχει. Για παράδειγμα, τα Λεμονάδικα του Παπάζογλου ή ένα ορχηστρικό του Μητσάκη, που είναι και λέγεται, αφού έχει τίτλο Απτάλικο:

Και επειδή δεν είναι φανερή η σχέση του απτάλικου με τον (βλάκα ή ασουλούπωτο) απτάλη, κάποιοι είχαν υποθέσει πως η ονομασία «απτάλικο» δηλώνει καταγωγή από την Αττάλεια. Και όπως κοντεύει να ξεχαστεί η λέξη και οι αρνητικές σημασίες της, υπάρχει και μουσικό σχήμα «Απτάληδες» στην Πρέβεζα.

Ενώ «Μπουνταλάδες» θα ήταν απίθανο να ονομαστούν κάποιοι!