Μεθυσμενάκι, μια ανακεφαλαίωση

Το σημερινό μας άρθρο κάνει ανακεφαλαίωση μιας συζήτησης που είχαμε κάνει πέρσι μέσα στο κατακαλόκαιρο (δεκαεξαύγουστο, να φανταστείτε) για ένα θέμα που ήρθε ξανά στην επιφάνεια από ένα βιντεάκι του Κουραφέλκυθρου.

Ίσως όμως δεν ξέρετε τον Κουραφέλκυθρο ή τα Κουραφέλκυθρα -και δεν σας αδικώ, διότι «δεν είναι καν λέξη» όπως λέει ο δημιουργός της, ο κομίστας Αντώνης Βαβαγιάννης ή Κουραφέλκυθρος. Τα κόμικς που δημοσιεύει στη σειρά Κουραφέλκυθρα ξεχωρίζουν για το σουρεαλιστικό χιούμορ και τα έξυπνα λογοπαίγνια που δείχνουν οξύ αισθητήριο. Μπορείτε να τα βρείτε στην ειδική σελίδα του Φέισμπουκ.

Πριν από λίγο καιρό, μου είχε αρέσει πολύ ένα στριπ των Κουραφέλκυθρων που είχε γλωσσικό ενδιαφέρον. Σκεφτόμουν να το παρουσιάσω εδώ αλλά το αμέλησα -δεν είναι όμως επίκαιρο οπότε επιφυλάσσομαι. Προχτές όμως, ο Αντώνης Βαβαγιάννης ανέβασε όχι κόμικς αλλά ένα βίντεο που πάλι έχει γλωσσικό ενδιαφέρον, αφού υποστηρίζει ότι «Η λέξη μεθυσμενάκι δεν υπάρχει».

Το βίντεο μπορείτε να το δείτε στη σελίδα του στο Φέισμπουκ, αλλά και στο YouTube.

Καταπιάνεται λοιπόν ο Κουραφέλκυθρος με τη λέξη «μεθυσμενάκι», παρουσιάζοντας τα πορίσματα ενδελεχών ερευνών που κατατείνουν στο συμπέρασμα της Επιτροπής Αποκατάστασης της Αλήθειας πως «Δεν υπάρχει λέξη μεθυσμενάκι».

Στο βίντεο βλέπουμε τους στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου από τη Τζαμάικα, από τον αξέχαστο δίσκο Θαλασσογραφίες σε μουσική Μάνου Λοΐζου, έναν δίσκο που κλείνει φέτος μισόν αιώνα ζωής και τα τραγούδια του ακούγονται πάντοτε.

Το ρεφρέν της Τζαμάικας το έχουμε σίγουρα τραγουδήσει:

Κι αρμενίζαμε στα πέλαγα αγάπη μου παλιά
Κι ύστερα το βραδάκι μεθυσμενάκι στα καπηλειά
Σ’ έπινα κοριτσάκι σαν το κρασάκι γουλιά γουλιά

Ας το ακούσουμε:

Αλλά ας γυρίσουμε στον Κουραφέλκυθρο και στην αντιμεθυσμενακική καμπάνια του. Η λέξη αυτή, μας λέει, δεν υπάρχει πουθενά αλλού εκτός από την Τζαμάικα, και πού βαδίζομεν κύριοι αν μπορεί ο καθένας να φτιάχνει λέξεις βάζοντας παντού το υποκοριστικό επίθημα -άκι;

Και αφού ο σπόρος της αμφιβολίας έχει σπαρθεί, ο Κουραφέλκυθρος συνεχίζει διερωτώμενος αν υπάρχει και η λέξη «πρυμάτσα» που ακούγεται πιο κάτω στο ίδιο τραγούδι ή αν ο ισχυρισμός ότι πρόκειται για «ναυτικό όρο» είναι προπέτασμα καπνού. Και αναρωτιέται επίσης αν είναι θεμιτό να φτιάξει κανείς τη λέξη «μπαταφλόνι» ισχυριζόμενος ότι πρόκειται επίσης για ναυτικό όρο, και μετά να τον χρησιμοποιήσει στο τραγούδι «Μου χάλασες όλα τα μπαταφλόνια» !

Και το βίντεο τελειώνει με τη διαβεβαίωση ότι Το «μεθυσμενάκι» ακόμα δεν είναι λέξη.

Το βίντεο βέβαια είναι ευθυμογραφικό, σατιρικό, χαριτολόγο, δεν κάνει έρευνα ούτε μιλάει στα σοβαρά. Πλάκα κάνει, κι έτσι, παρ’ όλο που διαφωνώ με τη θέση του, το βλέπω χαμογελώντας.

Πέρα όμως από την πλάκα, ο Βαβαγιάννης φαίνεται να πιστεύει ότι η λέξη «μεθυσμενάκι» αποτελεί εύρημα του στιχουργού Λευτέρη Παπαδόπουλου.

Δεν είναι ο μόνος που έχει αυτή την εντύπωση. Και εδώ συναντάμε το παλιότερο άρθρο μας. Εδώ και καιρό ο φίλος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, ο λεξικογράφος στον οποίο χρωστάμε το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, δημοσιεύει κάθε μήνα ένα λεξικογραφικό άρθρο στο ηλεκτρονικό περιοδικό Ο Χάρτης. Σας συνιστώ θερμά και το περιοδικό και, ανάμεσα στην άλλη ύλη του, τα πολύ ενδιαφέροντα άρθρα του Χαραλαμπάκη.

Σε ένα από τα άρθρα αυτά λοιπόν, που το παρουσιάσαμε πέρσι τον Αύγουστο στο ιστολόγιο, ο Χαραλαμπάκης έχει την εξής υποσημείωση:

Κατά πάγια τακτική δεν λημματοποιούνται σε γενικά λεξικά ad hoc ή ευκαιριακοί νεολογισμοί, όπως η εφευρηματική λέξη μεθυσμενάκι από το ποίημα «Τζαμάικα» του Λευτέρη Παπαδόπουλου, μελοποιημένο από τον αξέχαστο Μάνο Λοΐζο: Κι αρμενίζαμε στα πέλαγα, αγάπη μου παλιά, / κι ύστερα το βραδάκι μεθυσμενάκι στα καπηλειά / σ’ έπινα κοριτσάκι σαν το κρασάκι γουλιά-γουλιά.

Βλέπουμε δηλαδή ότι και ο Χαραλαμπάκης, όπως και ο Βαβαγιάννης και τόσοι άλλοι, φαίνεται να πιστεύει πως τη λέξη «μεθυσμενάκι» την οφείλουμε στον Λευτέρη Παπαδόπουλο, πως είναι δικό του εύρημα, δικός του ευκαιριακός σχηματισμός.

Η εντύπωση αυτή ενισχύεται από το ότι υπάρχει κι άλλη εμφάνιση της λέξης σε τραγούδι του Λευτέρη Παπαδόπουλου, αυτή τη φορά μάλιστα στον τίτλο:

Από έναν άλλο εμβληματικό δίσκο, την Οδό Αριστοτέλους (1974), σε μουσική του Γιάννη Σπανού, η Χαρούλα Αλεξίου τραγουδάει:

Λιγνό χνουδάκι στ’ απανώχειλο
και με τσιγάρο από κάτω
μεθυσμενάκι στο κατώφλι μου
αργά μεσάνυχτα, Σαββάτο.

Ωστόσο, παρόλο που ο Λευτέρης Παπαδόπουλος έχει συμβάλει όσο κανείς άλλος στη διάδοση της λέξης «μεθυσμενάκι» δεν είναι αυτός που τη χρησιμοποίησε πρώτη φορά στη νεοελληνική γραμματεία.

Η τιμή αυτή προσωρινά τουλάχιστον (δηλαδή, μέχρι να βρεθεί, αν βρεθεί ποτέ, κάποια προγενέστερη ανεύρεση) ανηκει στον αγαπημένο μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη.

Πολύ νωρίτερα, τη λέξη την έχει χρησιμοποιήσει σε ενα αρκετά γνωστό ποίημά του ο αγαπημένος μου Ναπολέων Λαπαθιώτης:

ΤΑ ΣΑΒΒΑΤΟΒΡΑΔΑ

Κάτι κλειστό ’ναι μες στο στήθος μου
που λαχταράει για μαντολίνο:
κάθε που πέφτουν τα μεσάνυχτα
το λύνω

και πάει και σμίγει, στα τρισκόταδα,
και στις ταβέρνες, και στις μάντρες,
μ’ όλο γλυκά παιδιά, καλόπαιδα,
και μ’ άντρες…

Και στα θαμπά βλαμάκια δίνεται,
τ’ αργά βλαμάκια, που, απ’ το γέρμα
ως τα βαθιά-βαθιά χαράματα,
παν, έρμα,

και τραγουδάν και ξεφαντώνουνε
μεθυσμενάκια, μες στις στράτες,
κι όλο μεράκια είναι οι καρδούλες τους,
γιομάτες…

Και λεν γλυκά τραγούδια, ανέλπιδα,
σιγά κι απόκοσμα, όλο πάθος,
ώσπου τα σβήνει πράα κι αλλόκοτα
το βάθος…

Κι εκεί που στρίβουμε και χάνονται,
λες κι οι βαθιές καρδιές τους σπάνε,
και κλαιν και λένε τα μεράκια τους
– και πάνε…

…Και ως τ’ αγροικώ, μες στα μεσάνυχτα,
να σπάνε κέφι λαγγεμένα,
κυλάν οι πόθοι μου μες στ’ άφραστα,
και μένα!

Κι είναι η ψυχή μου όλο ψυχές παλιές,
χλωμές κι αρχαίες, πολύ θλιμμένες,
και γνώριμες, – κι από ταφόπετρες
λυμένες…

Ανθολογία Οι νέοι 1922

Πρόκειται για αρκετά γνωστό ποίημα, αφού συμπεριλήφθηκε σε ανθολογία.

Αλλά ψάχνοντας βρίσκουμε κι άλλες εμφανίσεις της λέξης «μεθυσμενάκι» μεταγενέστερες από τον Λαπαθιώτη αλλά προγενέστερες από τον Λευτέρη Παπαδόπουλο.

Σε χρονογράφημα του Μίλτου Λιδωρίκη το 1935, για τα καφέ σαντάν της Καλαμάτας, διαβάζουμε:

Και η Μαρίκα, άλλο του καφωδείου άνθος… Τι ονειρώδης ύπαρξις είνε αυτή;… Απέναντί της ένα συμπαθητικό μεθυσμενάκι, Καλαμιωτάκι ερωτευμένο, της σιγοτραγουδάει το πάθος του:…

Αλλά υπάρχει κι άλλη εμφάνιση, εύρημα της φίλης μας της Έφης από δημοσίευμα του 1929, ένα ρεπορτάζ από ταξί:

Τα δυό μεθυσμενάκια θέλουν να πάη το ταξί από την οδό Φιλελλήνων. Ο τρίτος θέλει να εμφανισθούν στην οδό Σταδίου. Ο τέταρτος δεν έχει γνώμη.

Στοιχηματίζω πως αν ψάχναμε περισσότερο θα βρίσκαμε κι άλλες εμφανίσεις.

Με βάση τα παραπάνω, πιστεύω ότι το «μεθυσμενάκι» πρέπει να το απομακρύνουμε από την κατηγορία των ευκαιριακών σχηματισμών και να το κατατάξουμε στους άξιους λεξικογράφησης όρους.

Δεν παύει βεβαίως να είναι σπάνια λέξη και γι’ αυτό, όταν εμφανίστηκε στο χιλιοτραγουδισμένο ρεφρέν της Τζαμάικας ραμονίστηκε πολλές φορές (για τα ραμόνια δείτε εδώ) κι έτσι πολλοί που το τραγουδούσαν νόμιζαν ότι λέει «μες της Μαινάκη τα καπηλειά» ή το υποβλητικότατο «Μες της φενάκης τα καπηλειά» ή «μέθης μεράκι στα καπηλειά»!

Ο σχηματισμός λέξης όπως το μεθυσμενάκι, μετοχή με υποκοριστικό, δεν είναι συνηθισμένος. Ο υποκορισμός σε μετοχές είναι βέβαια κάτι σπάνιο αλλά τον βρίσκουμε και στο «ερωτευμενάκι» που πρέπει να υπήρχε και πριν το αναδείξει ο Νίκος Καρβέλας, που το έχει χρησιμοποιήσει σε τραγούδι της Άννας Βίσση. Έχουμε, σαφώς λιγότερο σπάνιο, και το «ξενάκι», υποκορισμένο επίθετο, κι αν σκεφτούμε μπορεί να βρούμε κι άλλα παραδείγματα.

Να συμπεράνουμε ότι η λέξη «μεθυσμενάκι» πλάστηκε από τον Ν. Λαπαθιώτη; Μου αρέσει να το πιστεύω αν και βέβαια δεν υπάρχει τρόπος να το αποδείξω. Ας πούμε ότι μέχρι στιγμής δική του είναι η παλιότερη ανεύρεση.

Ωστόσο, θεωρώ πολύ πιθανό ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, όταν χρησιμοποίησε τη λέξη στη Τζαμάικα, να ήξερε το ποίημα του Λαπαθιώτη.

Αυτό δεν το λέω μόνο επειδή ο Λ.Π. έχει διαβάσει πολλή ποίηση, και ειδικά Λαπαθιώτη. Το λέω κυρίως επειδή η στιχουργική δομή της Τζαμάικας, νομίζω συνειδητά, χρησιμοποιεί ένα είδος εσωτερικής ομοιοκαταληξίας που το συνήθιζε πολύ ο Λαπαθιώτης, σε σημείο που να του πιστώνεται ακόμα και η εφεύρεση αυτού του στιχουργικού τρόπου.

Να ξαναδούμε τη Τζαμάικα:

Κάθε πρωί που κίναγα να πάω στη δουλειά
Φεύγανε σαν πουλιά τα ψαροκάικα
Κάθε πρωί σκαρώναμε μαζί με το Μηνά
Ταξίδια μακρινά ως τη Τζαμάικα

Κι αρμενίζαμε στα πέλαγα αγάπη μου παλιά
Κι ύστερα το βραδάκι μεθυσμενάκι στα καπηλειά
Σ’ έπινα κοριτσάκι σαν το κρασάκι γουλιά γουλιά

Χρόνια στο μεροκάματο κοπίδι και σφυρί
Έφτιαξα ένα σκαρί για το χατίρι σου
Σκάλισα στην πρυμάτσα του γοργόνα θαλασσιά
Κι έγινα μια βραδιά καραβοκύρης σου

Σημειώνω με μαύρα τις εσωτερικές ομοιοκαταληξίες, που όπως είπα θεωρούνται χαρακτηριστικό της ποιητικής τέχνης του Λαπαθιώτη -ο Μήτσος Παπανικολάου τον αποκαλεί εφευρέτη αυτού του τρόπου. Να κι ένα παράδειγμα χρήσης από τον Λαπαθιώτη.

Μπορεί να το παρατραβάω, αλλά δεν αποκλείω καθόλου ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, σε ένα τραγούδι όπου χρησιμοποιεί μια λέξη σπάνια που την είδε στον Λαπαθιώτη, να ακολούθησε συνειδητά τον στιχουργικό τρόπο-σήμα κατατεθέν του Λαπαθιώτη!

Οπότε, φίλε Κουραφέλκυθρε, το μεθυσμενάκι είναι λέξη!