Officials και οφίτσια

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής στην ταχτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Το αναδημοσιεύω εδώ με μια μικρή προσθήκη για τα επώνυμα.

Η στήλη μας ασχολείται κάθε φορά με μια λέξη που απασχόλησε ιδιαίτερα την επικαιρότητα το μήνα που μας πέρασε, λέξη σχεδόν πάντα ελληνική ή έστω ασυμμόρφωτο δάνειο στην ελληνική γλώσσα. Τούτη τη φορά θα κάνουμε μιαν εξαίρεση και θα λεξιλογήσουμε για μια λέξη της αγγλικής γλώσσας.

Πρόκειται για μια λέξη που κυριάρχησε στην επικαιρότητα τις τελευταίες μέρες, μετά τον εξωδικαστικό συμβιβασμό της αμερικανικής Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς και της αμαρτωλής εταιρείας Novartis, όπου αναφέρεται ότι στελέχη της Novartis Hellas ενέχονται σε πράξεις διαφθοράς με foreign officials, με αποτέλεσμα να γίνουν συζητήσεις επί συζητήσεων για το τι σημαίνει ο όρος official και πώς πρέπει να αποδοθεί.

Οπότε, θα λεξιλογήσουμε για τον official, μια λέξη που ανήκει σε μια μεγάλη λεξιλογική οικογένεια και έχει και παρακλάδια στη γλώσσα μας.

Η αγγλική λέξη ανάγεται, μέσω γαλλικών ή απευθείας, στο υστερολατινικό officialis και αυτό στο λατινικό officium «υπηρεσία, επίσημο καθήκον, αξίωμα» που αναλύεται στην πρόθεση ob και στο ρήμα facio, «κάνω». Η λατινική φράση ex officio, «αυτοδικαίως», που βρίσκεται ακόμα σε χρήση, δήλωνε κάποιο προνόμιο ή δικαίωμα που απορρέει από το αξίωμα κάποιου.

Η λατινική λέξη officium πέρασε και στα ελληνικά ως οφφίκιον και οφίκιον (δεν υπάρχουν στα ελληνικά λέξεις με διπλό φ εκτός αν είναι δάνειες), με τη σημασία του κρατικού ή εκκλησιαστικού αξιώματος, που διατηρείται ακόμα και σήμερα. Στα βυζαντινά χρόνια ο ο(φ)φικιάλιος ήταν ο κρατικός ή εκκλησιαστικός αξιωματούχος: οἱ δὲ μάγιστροι καὶ οἱ πατρίκιοι καὶ οἱ ὀφφικιάλιοι συνεστιῶνται τῷ βασιλεῖ, γράφει ο Πορφυρογέννητος. Οπότε, αν θέλαμε να αποδώσουμε βυζαντινοπρεπώς τους officials θα τους λέγαμε οφικιάλιους.

Στα μεσαιωνικά κείμενα βρίσκουμε πάμπολλους οφιτσιάληδες, οφιτσιάλους και φικιάλους ή φιτσάλους ενώ το οφίκιον (φίτσιον, φίκιν) εκτός από αξίωμα φτάνει να σημαίνει και απλώς «επάγγελμα»: ξέτρεχε το φίτσιον σου καθημερνή και σκόλη, συμβουλεύει ο Σαχλίκης.

(Υπάρχουν λιγοστές επιβιώσεις των λέξεων αυτών σε επώνυμα, ας πούμε Φιτσάλος, που το βρίσκω να ευδοκιμεί ιδιαίτερα στην Κυλλήνη, σε ένα απο τα προπύργια, αν μπορώ να το πω έτσι, της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα).

Επειδή όμως με τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους εμφανίστηκε ο θεσμικός όρος «αξίωμα, λειτούργημα», το οφίκιο περιορίστηκε στην εκκλησιαστική γλώσσα ή, ως οφίτσιο πλέον, έπαθε δείνωση και χρησιμοποιείται τώρα μειωτικά για αναφορά σε αξιώματα που δίνονται παρ’ αξίαν -ας πούμε στις αρχές της χρονιάς βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ κατηγόρησε την κυβέρνηση ότι βασικό της μέλημα είναι «πώς θα μοιράσουνε τα οφίτσια σε γαλάζια παιδιά». Κάποιος ανιδιοτελής μπορεί να καυχηθεί ότι ποτέ δεν προσέβλεψε σε οφίτσια· θα μπορούσε επίσης να πει «σε καρέκλες».

Ταυτόχρονα, το λατινικό officium πέρασε στις νεότερες γλώσσες. Το γαλλικό (και αγγλικό) office αρχικά είχε τη σημασία του εκκλησιαστικού αξιώματος, στη συνέχεια έφτασε να σημαίνει την υπηρεσία γενικώς και ειδικώς τη δημόσια υπηρεσία αλλά και τον τόπο στον οποίο γίνεται η διεκπεραίωση δημόσιων ή ιδιωτικών υποθέσεων, αυτό που λέμε «γραφείο» εννοώντας όχι το έπιπλο αλλά τον χώρο.

Με τη σημασία αυτή, έχει περάσει από τα γαλλικά και στα νέα ελληνικά ως οφίς. Βέβαια, Φόρειν Όφις (Foreign Office) είναι το βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών. Και τις προηγούμενες δεκαετίες πολλοί ήταν εκείνοι που έκαναν το πικρό λογοπαίγνιο «ο κατηραμένος Φόρειν όφις» σατιρίζοντας τις επεμβάσεις των Βρετανών στην ελληνική πολιτική ζωή.

Αλλά η εποχή των Βρετανών έχει περάσει πια. Τώρα έχουμε Αμερικανούς και έχουμε το αμερικανικό δημόσιο που ορίζει το ίδιο ποιους εννοεί με τον όρο foreign officials. Ιδού ο ορισμός σε όλη του τη γραφειοκρατική ευρύτητα και μεγαλοπρέπεια:

«any officer or employee of a foreign government or any department, agency, or instrumentality thereof, or of a public international organization, or any person acting in an official capacity for or on behalf of any such government or department, agency, or instrumentality, or for or on behalf of any such public international organization.»

Γίνεται σαφές ότι ο όρος μπορεί να αφορά και πολιτικά πρόσωπα, υπουργούς, αλλά και στελέχη της δημόσιας διοίκησης, διευθυντές δημόσιων νοσοκομείων, ακόμα και σχετικά χαμηλόβαθμους δημόσιους υπαλλήλους. Τον official θα τον αποδώσουμε, βεβαίως, αξιωματούχο.

Ωστόσο, αυτοί οι… οφικιάλιοι, για να χρησιμοποιήσουμε και τον παλιότερο όρο, δεν μπορεί να είναι ο τελευταίος τροχός της αμάξης, διότι δεν μπορεί ένας απλός γιατρός να έχει τέτοια επιρροή (inducing such foreign official to use his or her influence with a foreign government and agencies and instrumentalities thereof). Χώρια που όταν γινόταν το πρωτοφανές πάρτι υπερτιμολογήσεων της περιόδου 2010-2015 υπήρχαν και πολιτικοί προϊστάμενοι των αξιωματούχων.

Η έκταση του σκανδάλου της Novartis άλλωστε φαίνεται από το ότι η μερίδα του λέοντος στον αμερικανικό διακανονισμό αφορά ατασθαλίες στην Ελλάδα, όπου το πρόστιμο είναι δεκαπλάσιο από αυτό που επιβλήθηκε για τις ατασθαλίες στις άλλες δύο πολύ πολυπληθέστερες χώρες, Βιετνάμ και Ν. Κορέα. Και μπορεί η υπόθεση να κλείνει για τις ΗΠΑ αλλά για την Ελλάδα παραμένει ανοιχτή. Οι ελληνικές αρχές οφείλουν να αξιοποιήσουν το προηγούμενο και να επιβάλουν πρόστιμο ανάλογο με το ύψος της εκτιμώμενης οικονομικής ζημίας -που να μην διοχετευθεί σε… σεμινάρια επιμόρφωσης όπως έγινε στην αντίστοιχη περίπτωση της Ζίμενς!