Εσείς τσαντίζεστε ή τσατίζεστε;

Ο μπακάλης σαν φτωχύνει τα παλιά τεφτέρια πιάνει, λένε. Θα μπορούσατε να το πείτε αυτό για το σημερινό άρθρο, αφού παίρνει αφορμή (και αντλεί πολύ υλικό) από μια συζήτηση που είχε γίνει στη Λεξιλογία το μακρινό 2008, πριν από 12 ολόκληρα χρόνια (και καναδυό μήνες) και με δική μου συμμετοχή.

Το ερώτημα του τίτλου το είχα τότε θέσει εγώ και το επαναλαμβάνω τώρα εδώ. Φυσικά, η ερώτηση δεν αφορά το αν είστε ήρεμοι τύποι ή ευέξαπτοι, αλλά ποιον τυπο προτιμάτε. Είχα λοιπόν γράψει τότε:

Μου λέει, φίλος και συνονόματος:

Τις 2-3 πρώτες φορές που είδα γραμμένο το «τσατίζω», νόμιζα ότι ήταν τυπογραφικό λάθος. Τις επόμενες, νόμιζα ότι ήταν κωμικός κι αδέξιος εξευγενισμός. Ώσπου άνοιξα τον Μπάμπι κι είδα ότι έχει τον τύπο κατά προτεραιότητα.
Αλλά μάλλον πρέπει νάχω χάσει συνέχειες…

Κι εγώ ομολογώ ότι τσαΝΤίζομαι το ξέρω, έτσι το ‘λεγα ανέκαθεν και μόνο σε μεγάλη ηλικία συνειδητοποίησα ότι κάποιοι «τσατίζονται». Έχω βγάλει το (προσωρινό) συμπέρασμα ότι στην επιλογή του τύπου παίζει ρόλο και το πού μεγάλωσε κανείς. Οι Αθηναίοι έχουν τάση προς το «ντ», οι Βορειοελλαδίτες και οι Κρητικοί προς το «τ». Γι’ αυτό το λόγο και πολλοί ακούνε μόνο τον έναν από τους δύο τύπους στα παιδικά τους χρόνια.

Τα λεξικά μας κατά πλειοψηφία δείχνουν να προτιμούν τους τύπους με Τ.

Το ΛΚΝ έχει πρώτους τους τύπους με Τ (τσατίζω και τσαντίζω, γράφει στο ρήμα), το ίδιο και ο Μπαμπινιώτης, όπως και το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας. Αντίθετα, το πιο καινούργιο, το ΜΗΛΝΕΓ, δίνει την πρωτοκαθεδρία στους τύπους με -ντ, αφού έχει πρώτο το «τσαντίζω» και δεύτερο το «τσατίζω».

Κοιτάζοντας τις συχνότητες του Γκουγκλ, βλέπουμε ότι οι τύποι με «ντ» υπερτερούν στο βασικό λήμμα (τσαντίζω έναντι τσατίζω) αλλά πολύ περισσότερο, συντριπτικά, στα παράγωγα (πχ τσαντισμένος έναντι τσατισμένος· μάλιστα το Γκουγκλ, αν ζητήσεις «τσατισμένος» σε ρωταει μήπως εννοείς «τσαντισμένος»). Συντριπτικά υπερτερεί και η «τσαντίλα» έναντι της «τσατίλας» αν και βέβαια κάποιες από τις ανευρέσεις του τύπου «τσαντίλα» αφορούν την αραιοϋφασμένη σακούλα (γιαούρτι στην τσαντίλα), αν και αυτές δεν είναι πολλές. [Και ακόμα λιγότερες θα είναι, υποθέτω, οι ανευρέσεις του τύπου «τσαντίλα» που αναφέρονται στη… χαρακτηριστική μυρωδιά της τσάντας 🙂 ]

Από τα ευρήματα στο γκουγκλ συνάγεται ότι κάποιοι θα λένε μεν «τσατίζω» αλλά «τσαντισμένος». Αυτή την «ασυνέπεια» (τα εισαγωγικά εδώ έχουν σημασία, δεν είναι πραγματική ασυνέπεια) τη συναντήσαμε και στο πρόσφατο άρθρο μας, όπου κάποιοι είπαν ότι λένε ντους αλλά ντουζιέρα.

Πάμε τώρα στην ετυμολογία.

Τα ετυμολογικά λεξικά μάς λένε ότι η ελληνική λέξη προέρχεται από το τουρκικό çatιş(mak), που σημαίνει «συγκρούομαι, αψιμαχώ», και ότι οι τύποι «τσαντίζω» κτλ. προήλθαν με ηχηροποίηση του τ, πιθανώς λόγω παρετυμολογίας με λέξεις όπως «τσάντα».

Αυτό ωστόσο δεν νομίζω ότι κάνει «λανθασμένο» τον τύπο «τσαντίζομαι» διότι όταν δανειζόμαστε λέξεις ελάχιστα μας ενδιαφέρει να μείνουμε πιστοί προς την ξένη γλώσσα από την οποία προέρχεται το δάνειο, ιδίως μάλιστα όταν η γλώσσα αυτή δεν είναι πλέον και τόσο γνωστή στη χώρα μας. Είναι άλλωστε πολύ συνηθισμένο να τροποποιούμε δάνεια -για να πάρω ένα παράδειγμα που έτυχε να το συζητάω χτες, βάζουμε τη μηχανή «στο ρελαντί» και όχι «στο ραλαντί» παρόλο που έτσι προφέρεται το γαλλικό ralenti.

Ανατρέχοντας σε παλαιότερα λεξικά, όμως, βλέπουμε ένα περίεργο πράγμα. Το λεξικό της Πρωίας (εκδόθηκε στη δεκαετία του 1930) γράφει:

τσατίζω: πειράζω ερωτικώς και κατ’ επέκταση πειράζω δι’ υπαινιγμών. Ουσ. τσάτισμα και τσάντισμα.

Τα ίδια γράφει και το λεξικό του Δημητράκου και περίπου τα ίδια το λεξικό Σταματάκου.

Δεν ξέρω αν υπήρχαν πράγματι αυτές οι σημασίες στον μεσοπόλεμο ή λίγο αργότερα. Εγώ τη σημασία «πειράζω με ερωτόλογα» την αγνοούσα εντελώς. Τα λεξικά έχουν και μια αδράνεια, κι έτσι το λεξικό Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα. που βγήκε στη δεκαετία του 1980, διατηρεί (έστω και στην τελευταία θέση) τη σημασία «πειράζω με ερωτόλογα», ενώ το λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη (δεκ. 1990) δεν αναφέρει τα ερωτόλογα αλλά δίνει τον ορισμό

τσατίζω = πειράζω, εξοργίζω με προσβλητικούς υπαινιγμούς

Νομίζω ότι το ΛΚΝ αποτυπώνει πολύ πιο σωστά τη σημασία που είχε (και έχει ως σήμερα) η λέξη τσατίζω/τσαντίζω: εκνευρίζω κάποιον, τον κάνω να θυμώσει.

Πρόσεξα επισης κάτι άλλο περίεργο, οτι στο Γλωσσάριο τουρκικών δανείων εν Ελλάδι του Κ. Κουκκίδη (του υπαρκτού) που έχει εκδοθεί λίγο μετά τη μικρασιατική καταστροφή και περιέχει πάμπολλες λέξεις τουρκικής προέλευσης που σήμερα δεν τις ξέρει κανείς, ΔΕΝ περιέχει ούτε το τσαΤίζω/ομαι, ούτε το τσαΝΤίζω/ομαι, τίποτα, με καμιά σημασία.

Στην παλιά συζήτηση στη Λεξιλογία, ο Θόδωρος Μωυσιάδης είχε αναφέρει ότι «φαίνεται ότι δεν πρόκειται για πολύ παλαιό δάνειο. Με βάση το κριτήριο των πλευρικών διαλεκτικών περιοχών, διαπιστώνουμε ότι δεν απαντά σε καμμία από τις τέσσερεις περιφερειακές διαλέκτους (Κατωιταλική, Ποντιακή, Καππαδοκική, Τσακονική) και αν σύγχρονοι ομιλητές τους ξέρουν τη λέξη, ασφαλώς την έμαθαν αργότερα. Συναντάται εντούτοις στην Κυπριακή και στα ιδιώματα της Κρήτης, όπου επικρατούν οι τύποι τšαττίζω, τšαττώ (Κυπριακή) και τσατίζω (Κρήτη). Επίσης απαντά στο ιδίωμα της Λέσβου, που ανήκει στα βορειοελληνικά ιδιώματα.

Η γλωσσογεωγραφική παρουσία δείχνει ότι πρόκειται για πιο πρόσφατη είσοδο, που πρέπει να έγινε μέσω των διαλεκτόφωνων ομιλητών. Εφόσον τα δάνεια είναι κατά κανόνα μονόσημα κατά την είσοδό τους στη γλώσσα και κατόπιν αναπτύσσουν λεξιλογική δικτύωση (φαινόμενο κλεψύδρας), θα ήταν λογικό να αναζητήσουμε την αρχική σημασία στους διαλεκτικούς χώρους εισόδου.

Είναι ενδιαφέρον ότι οι κυπριακοί τύποι τšαττίζω, τšαττώ σημαίνουν «πειράζω με αυτοσχέδια δίστιχα – ταιριάζω, συναρμόζω», ενώ ο λεσβ. τύπος τσατίζου σήμαινε επίσης «συναντώ». Κατανοούμε, ως εκ τούτου, ότι αφετηρία υπήρξε το τουρκ. çatmak, που σήμαινε «δένω, συνταιριάζω, ανταμώνω» και αργότερα «συγκρούομαι» (με προσαρμογή στην Ελληνική κατά τα ρ. σε -ίζω). Το επιτατικό τουρκ. ομόρριζο çatişmak έπαιξε κατόπιν αξιοσημείωτο ρόλο στη σημασιολογική εξέλιξη, επειδή διέθετε ήδη τις σημασίες «συμπλέκομαι, αρπάζομαι, αψιμαχώ», γνωστές στους δίγλωσσους ομιλητές που εισήγαγαν το δάνειο στην Ελληνική.»

Πράγματι, τα τσιαττίσματα είναι ευρύτερα γνωστά και έξω από την Κύπρο: πρόκειται για μια έμμετρη αυτοσχέδια αναμέτρηση ανάμεσα σε δυο ποιητάρηδες, συχνά με τη μουσικη υπόκρουση, φυσικά σε διάλεκτο.

Οπότε, από την αρχική σημασία «πειράζω κάποιον συγκρούομαι με δίστιχα» ή «με ερωτόλογα» ή «με υπαινιγμούς» έχουμε φτάσει στη σημερινή σημασία «κάνω κάποιον να θυμώσει», χωρίς ο σημερινός χρήστης να έχει στο μυαλό του ούτε αυτοσχέδια δίστιχα, ούτε υπαινιγμούς όταν τσαντίζεται ή τσατίζεται.

Σήμερα, κατά τη γνώμη μου και οι δυο τύποι είναι αποδεκτοί. Θυμαμαι έναν φίλο υποτιτλιστή που μου έλεγε ότι σε μια δουλειά που είχε παραδώσει το μόνο που έκανε ο επιμελητής ήταν να διορθώσει σε δυο-τρία σημεία το «τσαντίστηκα» και «τσαντισμένος» σε «τσατίστηκα» και «τσατισμενος», που το βρίσκω κωμικό σαν στάση. Παλιότερα (πχ πριν από 15 χρόνια) συναντούσα κι εγώ κάποιους που θεωρούσαν «λάθος» τους τυπους «τσαντίζομαι, τσαντισμένος» αλλά τώρα τελευταία δεν έχω προσέξει τέτοιες περιπτώσεις.

Οποτε, θα έλεγα σε όσους χρησιμοποιούν τον τύπο «τσαντίζομαι» να συνεχίσουν εντελώς απενοχοποιημένα να τον χρησιμοποιούν -ή αλλιώς: «τσαντιστείτε ελεύθερα»!

Και για να επιστρέψουμε στο ερώτημα του τίτλου: Εσείς πώς μάθατε παιδιόθεν αυτές τις λέξεις; Με τ ή με ντ; Τσαντίζομαι ή τσατίζομαι; Τσατίλα ή τσαντίλα; Τσατισμένος ή τσαντισμένος; Τσάντισμα ή τσάτισμα; (Και, για να δούμε αν όντως υπάρχει η γεωγραφική διάσταση, σε ποια περιοχή μεγαλώσατε/ από πού ήταν οι γονείς σας;)

Advertisement