Η θερινή ραστώνη

Στην καρδιά του καλοκαιριού βρισκόμαστε, ταιριάζει να ασχοληθούμε με μια λέξη καλοκαιρινή, αφού η «θερινή ραστώνη» ή η «καλοκαιρινή ραστώνη» είναι ένα από τα δημοσιογραφικά κλισέ που εύκολα χρησιμοποιεί όποιος θέλει να χαρακτηρίσει την πλήρη αδράνεια, τη χαλαρότητα που επικρατεί το καλοκαίρι και ειδικότερα τον Αύγουστο.

Η αίσθησή μου είναι πως η λέξη χρησιμοποιείται τα τελευταία χρόνια περισσότερο, ακριβώς επειδή έχει γίνει κλισέ, εύκολη λύση. Για να κοροϊδέψω αυτή την κατάχρηση, στο ιστολόγιο πότε πότε λέω για «το ραστόνι». Είχα γράψει, ας πούμε, μια φορά τις χριστουγεννιάτικες μέρες: σήμερα η πιατέλα δεν θα είναι ξέχειλη, δεν έχουμε μαζέψει πολλά ευρήματα: ούτε εγώ βρήκα πολλά, ούτε εσείς μού στείλατε -το ραστόνι που λέγαμε, η εορταστική ραστώνη του κλισέ δηλαδή (παλιά τη λέγαμε μουργέλα και δεν ήταν τόσο γκλάμορους).

Διότι ραστώνη, δηλαδή χαλάρωση, ραθυμία, τεμπελιά, υπάρχει και στις γιορτές, όχι μόνο το καλοκαίρι.

Η ραστώνη είναι μάλλον λόγια λέξη· ανήκει, ας πούμε, στο ψαγμένο λεξιλόγιο -που ο κ. Μπαμπινιώτης το λέει «απαιτητικό», ή τουλάχιστον εκεί ανήκε πριν γίνει κλισέ. Όταν το 2003 στις Πανελλήνιες εξετάσεις έπεσε ένα κείμενο του Βασ. Θερμού, που έκανε λόγο για «τη ραστώνη της συνεχούς εναλλαγης καναλιών, του ζάπινγκ», η επιτροπή των εξετάσεων έδωσε εκ των υστέρων διευκρίνιση για τη σημασία της λέξης -μια όχι πολύ διαφημισμένη περίπτωση «αρωγής και ευδοκίμησης». Ραστώνη, αυτή η άγνωστη λέξη, έγραψε μια εφημερίδα. Θα έλεγα πως σήμερα δεν είναι πλέον άγνωστη.

Τα λεξικά, πάντως, δίνουν στη λέξη κυρίως αρνητικές σημασίες. «Ραθυμία, νωθρότητα» αρκείται να ορίσει το ΛΚΝ. Το πιο σύγχρονο ΜΗΛΝΕΓ δίνει δύο σημασίες: 1. Κατάσταση κατά την οποία επικρατεί πλήρης αδράνεια, η έλλειψη ζωτικότητας ή ενεργητικότητας, η χαλαρότητα, και 2. Ο βίος, η ζωή που είναι τρυφηλή.

Ωστόσο, επειδή η τρυφή είναι καλό πράγμα για όποιον μπορεί να την πληρώσει, η υπόσχεση της χαλάρωσης, ιδίως σε συνθήκες πολυτέλειας, είναι δελεαστική, οπότε πολλά ξενοδοχεία (και συναφή) ανά την επικράτεια έχουν διαλέξει το όνομα «Ραστώνη», που αν δεν ξέρεις και τη λέξη μπορεί να υποθέσεις πως είναι κάποια αρχαία θεά.

Αρχαία είναι πάντως η λέξη, ῥᾳστώνη [έχει υπογεγραμμένη το αρχαίο, φίλοι του λεξικού Μπαμπινιώτη] . Ετυμολογείται από το «ράστος» (με υπογεγρ. στο άλφα), που είναι υπερθετικός βαθμός του «ράδιος» (εύκολος, άνετος), το οποίο ανάγεται στο επίρρ. «ρα» (εύκολα), που το βρίσκουμε και στον ράθυμο. Από τον ράδιο και ο ραδιούργος, που αρχικά σήμαινε κάποιον που κάνει κάτι εύκολα αλλά πρόχειρα, επιπόλαιο ή τσαπατσούλη. Βέβαια, ο Γκας Πορτοκάλος θα μας έλεγε ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν βρει και το ραδιόφωνο, και το ονόμασαν έτσι επειδή μετάφερνε εύκολα τη φωνή σε μεγάλες αποστάσεις, αλλά στην πραγματικότητα αυτο ανάγεται στο νεολατινικό radium, όπου radius η ακτίνα. Οπότε το γνωστό ρητό «φύσιν πονηράν μεταβαλείν ου ράδιον» δεν έχει σχέση με το ράδιο που ακούμε ή το χημικό στοιχείο.

Να επιστρέψουμε στη ραστώνη. Στην αρχαιότητα, είχε σημασίες αρχικά και κυρίως θετικές. Σήμαινε την ευκολία, την απαλλαγή από κάτι οχληρό ή δυσάρεστο, την ανακούφιση από τον πόνο. Ραστώνη της πόσεως, στο πλατωνικό συμπόσιο, είναι η ανακούφιση από τις συνέπειες της οινοποσίας. Η λέξη πήρε επίσης τη σημασία του ελεύθερου χρόνου, αλλά σταδιακά εμφανίστηκαν και αρνητικές σημασίες, ήδη από τα χρόνια του Πλάτωνα, της νωχέλειας και της νωθρότητας δηλαδή, κι έτσι ο Δημοσθένης θεωρούσε ότι «η καθ’ημέραν ραστώνη και ραθυμία» των συμπολιτών του ήταν ανεπίτρεπτη μπροστά στην (καθιαυτού) μακεδονική απειλή.

Στην πορεία, κι αυτό μπορεί να είναι και επίδραση του χριστιανισμού, οι αρνητικές σημασίες επικράτησαν, τουλάχιστο στα λεξικά, αλλά πάντοτε υπήρχε και θετική χροιά στη ραστώνη.

Βλέπετε, κάποιες λέξεις είναι δίφατσες. Ενώ η νωθρότητα είναι πάντοτε αρνητικά χρωματισμένη, η νωχέλεια μπορεί να είναι αρνητική, όταν έχει έρθει ο εχθρός προ των πυλών, αλλά αν έχεις τα μέσα, αν σε παίρνει, δεν είναι κακό πράγμα. Ο Κονδυλάκης είχε πει (το βρίσκω στο λεξικό του Μπαμπινιώτη) ότι «άλλοι διατείνονται ότι η ραστώνη και η καλοπέρασις είναι η ασφαλεστέρα οδός προς τη μακροβιότητα».

Όπως λέει και η ιταλική παροιμία, dolce far niente, Ηδύ το μηδέν πράττειν που είχε πει ο Περικλής. (Για να μην το δω σε κανενα Αποφθεγματολόγιο, δεν το είχε πει -έτσι φαντάστηκα σε ένα φανταρίστικο διήγημά μου.)

Ντόλτσε φαρ νιέντε, ιταλικό απόφθεγμα που μας άρεσε πολύ και το εντάξαμε, πριν από εκατόν τόσα χρόνια, στο λεξιλόγιό μας ή μάλλον το προσπάθησε μια εφημερίδα που έγραψε περί «της δολτσεφαρνιεντιζούσης κυβερνήσεως». Ο Κουμανούδης δεν πρόσεξε τη λέξη κι έτσι δεν την κατέγραψε, αλλά την επισήμανε ο Παπαδιαμάντης και γράφει γι’ αυτήν στο μοναδικό του κείμενο με γλωσσικό θέμα, ένα αντιφατικό αλλά γοητευτικό κείμενο που κάποτε θα το συζητήσουμε και στο ιστολόγιο. Γράφει λοιπόν:

Χθὲς ἐδιάβαζα εἰς μίαν ἐφημερίδα μίαν ὡραίαν πράγματι λέξιν «τῆς δολτσεφαρνιεντιζούσης Κυβερνήσεως». Ὤ, πλαστικότης τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης! Ἰδοὺ πῶς ἀπὸ μίαν Ἰταλικὴν παροιμίαν πλάττεται αἴφνης μία χαριεστάτη μετοχή. Τί σημαίνει ἂν τὰ ἐννέα δέκατα τῶν ἀναγνωστῶν δὲν θὰ καταλάβωσιν τί θέλει νὰ πῇ τοῦτο; Μήπως εἶναι βέβαιον ἂν ὁ συντάκτης ὁ ἴδιος ξεύρει ἰταλικά; Τί πρὸς τοῦτο. Ὁ Τύπος, βλέπετε, ὁ Ἀθηναϊκός, εἶναι προωρισμένος διὰ τὰς Ἀθήνας καὶ τὸν Πειραιᾶ. Ὁ δημοσιογράφος, ὅταν πιάσῃ τὴν πένναν, ἐπ᾿ αὐτῶν τῶν δύο πόλεων βασίζεται, διότι ἀπὸ τὴν κυκλοφορίαν τὴν εἰς τὰς δύο πόλεις ζῇ κυρίως ὁ Τύπος. Καὶ εἰς τὰς πόλεις αὐτὰς οἱ ἄνθρωποι εἶναι ἀνεπτυγμένοι – καὶ πρέπει νὰ ξεύρουν τί θὰ πῇ ὄχι μόνον ρᾳστώνη ἑλληνιστί, ὄχι μόνον τουρκιστὶ ραχάτι, ἀλλὰ καὶ ἰταλιστὶ δόλτσε ἒ φὰρ νιέντε.

Ραστώνη, ραχάτι, ντόλτσε φαρ νιέντε. Είναι γλυκό να μην κάνεις τίποτα, αν βέβαια μπορείς να το αντέξεις οικονομικά, αν δεν είναι αναγκαστική η απραξία. Αλλιώς, γίνεται εφιάλτης….