Τοπωνύμια και διοικητική διαίρεση του 1821

Όποιος διαβάζει τον Μακρυγιάννη ή άλλα κείμενα της εποχής του 1821 συναντάει τοπωνύμια που δεν ισχύουν σήμερα, που μπορεί να τον παραξενεύουν και να χρειαστεί να τα αναζητήσει. Πολλά από αυτά είναι αρκετά γνωστά, έτσι οι περισσότεροι ξέρουμε πως το Ζιτούνι είναι η Λαμία και πως το σημερινό Αίγιο είναι η παλιά Βοστίτσα. Κάποια άλλα, όχι και τόσο. Αν διαβάσετε για το Μεσολόγγι και την πολιορκία του αποκλείεται να μη συναντήσετε το Δραγαμέστο, αλλά ίσως να μη βρείτε πού είναι. Μπορεί μάλιστα να βρείτε ότι το Δραγαμέστο είναι ο Αστακός, που είναι ανακρίβεια -ο σημερινός Αστακός είναι η Σκάλα του Δραγαμέστου, το χωριό που λεγόταν τότε Δραγαμέστο λέγεται σήμερα Καραϊσκάκης, 5 χιλιόμετρα πιο μέσα.

Ακόμα, θα βρείτε αντικρουόμενες πληροφορίες για τη διοικητική διαίρεση που είχαν επί τουρκοκρατίας τα εδάφη που αποτέλεσαν στη συνέχεια το νεοελληνικό κράτος. Μετά τη μεταρρύθμιση του 1867 η διοικητική διαίρεση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας εξορθολογίστηκε και απέκτησε ως πρώτη βαθμίδα το βιλαέτι. Tα βιλαέτια υποδιαιρούνταν σε σαντζάκια και τα σαντζάκια σε καζάδες.

Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω ότι περί το 1900, εδάφη του σημερινού ελληνικού κράτους ανήκαν στα βιλαέτια των Ιωαννίνων, του Μοναστηρίου, της Σαλονίκης, της Αδριανούπολης, της Κρήτης και του Αρχιπελάγους. Το βιλαέτι του Αρχιπελάγους υποδιαιρούταν στα σαντζάκια της Ρόδου, της Μυτιλήνης, της Χίου, της Κω και της Κύπρου. Της Κρήτης στα σαντζάκια των Χανίων, των Σφακιών, του Ρεθύμνου, του Χάντακα και του Λασιθιού.

Πριν το 1867 τα πράγματα είναι πιο συγκεχυμένα. Η πρώτη βαθμίδα δεν ήταν το βιλαέτι αλλά το εγιαλέτι. Τις παραμονές του 1821, τα εδάφη του ελλαδικού χώρου ανήκαν στα εγιαλέτια της Ρούμελης (που έπιανε το μεγαλύτερο μέρος των Βαλκανίων), της Άσπρης Θάλασσας, του Μοριά και της Κρήτης.

Και πάλι τα εγιαλέτια υποδιαιρούνταν σε σαντζάκια και αυτά σε καζάδες. Στο εγιαλέτι της Ρούμελης ανήκε, για παράδειγμα το σαντζάκι του Κάρλελι που συμπίπτει περίπου με τη σημερινή Αιτωλοακαρνανία. Γιατί Κάρλελι; Επειδή πριν γίνουν οθωμανικά τα εδάφη αυτά ανήκαν στον Κάρολο Τόκκο. Το Κάρλελι τον 17ο αιώνα υποδιαιρούταν σε έξι καζάδες: Αγια Μαύρα, Βόνιτσα, Αγγελόκαστρο, Ξηρόμερο, Βάλτος, Βραχώρι. Το 1684 οι Βενετοί κατάκτησαν την Αγία Μαύρα (Λευκάδα) και τη Βόνιτσα, οπότε έγινε διοικητική αναδιάρθρωση.

Το εγιαλέτι του Μοριά σχηματίστηκε μετά την ανακατάληψη του Μοριά το 1715. Αποσπάστηκε από το εγιαλέτι της Ασπρης Θάλασσας. Φαίνεται όμως ότι κατ’ εξαίρεση το εγιαλέτι αυτό δεν διαιρέθηκε σε σαντζάκια (και αυτά σε καζάδες) αλλά απευθείας σε καζάδες. Ο καζάς ως γεωγραφική περιοχή υπόκειταν στη νομική και διοικητική δικαιοδοσία ενός καδή (δικαστή), γι’ αυτό και ονομαζόταν και καδηλίκι. Σε κειμενα της εποχής μπορεί να δείτε για τα 24 καδηλίκια του Μοριά.

24 νομίζω πως ηταν και οι επαρχίες του Μοριά επί Βενετών. Ο αριθμός των διοικητικών μονάδων του Μοριά παρέμεινε εκεί κοντά, άλλοτε 22, άλλοτε 23, μέχρι το 1821. Στην έκθεση που υπέβαλε ο Καποδίστριας στις προστάτιδες δυνάμεις το 1828 (τα «ερωτήματα των πρέσβεων» όπως λέγονται) αναφέρει ότι η Πελοπόννησος διαιρούταν επί Οθωμανών σε 24 επαρχίες: Κόρινθος, Βοστίτσα (Αίγιο), Καλάβρυτα, Πάτρα, Γαστούνη, Πύργος, Καρύταινα, Αρκαδιά (Κυπαρισσία), Νεόκαστρο (Πύλος), Μοθώνη, Κορώνη, Ανδρούσα, Νησί (Μεσσήνη), Καλαμάτα, Λεοντάρι, Μυστράς, Μονεμβασία, Τριπολιτσά, Άγιος Πέτρος, Πραστός, Άργος, Εμπλάκικα, Φανάρι [Ανδρίτσαινα] και Κάτω Ναχαγές (Ερμιονίδα). Να σημειωθεί ότι απουσιάζει η Μάνη, η οποία ήταν αυτόνομη φόρου υποτελής ηγεμονία.

Ο Καποδίστριας μιλάει για επαρχίες, αλλά βέβαια δεν ήταν αυτός ο όρος που χρησιμοποιόταν. Ο Σακελλαρίου, που το έργο του για την Πελοπόννησο στη δεύτερη τουρκοκρατία είναι το βασικό που έχουμε, μιλάει για «βιλαέτια», και μετά (στη σελ. 121 για όποιον έχει το βιβλίο) λέει ότι ο Μοριάς υποδιαιρούταν σε 24 βιλαέτια από διοικητικής απόψεως, σαντζάκια από στρατιωτικής απόψεως και καζάδες ως δικαστική περιοχή. Δεν είμαι βέβαιος ότι στέκει αυτό το σχημα. Πριν το 1867 χρησιμοποιούσαν τον όρο «βιλαέτι» πολύ χαλαρά, για κάθε είδους διοικητική μονάδα αλλά συνήθως (οπως λέει και ο Ασδραχάς) ως συνώνυμο του καζά. Το σαντζάκι όμως είναι πάντοτε μεγαλύτερο του καζά. Στα κείμενα της εποχής βλέπω Οθωμανούς να χρησιμοποιούν τον καζά, όπως τον Μάρτιο του 1821, όταν ο Μεχμέτ Σαλίχ (ο καϊμακάμης που αντικαθιστούσε τον Χουρσίτ Πασά) εξέδωσε διάταγμα «Προς εσάς, γέροντες και λοιποί ραγιάδες των χωρίων καζά Καρύταινας, φανερώνομεν ότι εις τον καζά Καλαβρύτων … εβγήκαν μερικοί κλέπται, όπως επληροφορήθημεν, και εβάρεσαν μερικούς περαστικούς…»

Να επιστρέψουμε στις 24 υποδιαιρέσεις του Μοριά. Αυτό το «Εμπλάκικα» που βλέπετε δεν είναι δημοτικιστική παραλλαγή του «ενεπλάκην», είναι μια περιοχή στη Μεσσηνία, 44 χωριά, που ήταν προσωπική ιδιοκτησία κάποιου επιφανούς Οθωμανού και μετά που αυτός πέθανε για να μην το πάρει ο ένας ή ο άλλος έγινε τελικά δημόσιο κτήμα και αποτελεσε αυτοτελή καζά. Επίσης, από τον κατάλογο του Καποδίστρια, λείπει το Ανάπλι που οπωσδήποτε ήταν χωριστό από το Άργος. Οπότε 25 ήταν οι καζάδες, αν και ο 25ος, ο Πραστός, ιδρύθηκε μόλις το 1819, αποσπώμενος από τον Άγιο Πέτρο. Οπότε τον περισσότερο καιρό ο αριθμός 24 ισχύει.

Ως προς τα τοπωνύμια που έχουν αλλάξει, έφτιαξα τον εξής πίνακα, που όμως είναι ελλιπής. Παρακαλώ συμπληρώστε!

Σημειώνω μόνο πόλεις και κωμοπόλεις με δυο-τρεις εξαιρέσεις, όχι χωριά. Επίσης, σε πολλές περιπτώσεις η σημερινή ονομασία υπήρχε ή είναι αρχαία ενώ σε άλλες δόθηκε αργότερα -κάποτε δόθηκε λάθος, αφού το αρχαίο Αγρίνιο είναι μάλλον μακριά από το Βραχώρι ή η αρχαία Αλόννησος ήταν άλλο νησί. Η Αρεόπολη ως όνομα είναι εύρημα, δεν έχει αρχαία βάση.

Επίσης, θα μας πει ο Δημήτρης ο Μαρτίνος, την Κύθνο και τώρα τη λένε «τα Θερμιά» οι ντόπιοι. Τοτε όμως ήταν Θερμιά το επίσημο όνομα, π.χ. «ο έπαρχος Τζιας και Θερμίων».

ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΟ 1821	ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ
Αγία Μαύρα	Λευκάδα
Ανατολικό	Αιτωλικό
Αρκαδιά	Κυπαρισσία
Βοστίτσα	Αίγιο
Βραχώρι	Αγρίνιο
Γλαρέντζα	Κυλλήνη
Δραγαμέστο	Καραϊσκάκης
Εμπλάκικα	44 χωριά Μεσσηνίας
Έπαχτος	Ναύπακτος
Ζαπάντι	Μεγάλη Χώρα Αιτωλοακαρνανία;
Ζιτούνι	Λαμία
Ηλιοδρόμια	Αλόννησος
Θερμιά	Κύθνος
Καρβασαράς	Αμφιλοχία
Κάρλελι	Αιτωλοακαρνανία
Κάτω Ναχαγιές	Ερμιονίδα
Κορφοί	Κέρκυρα
Λέλοβο	Θεσπρωτικό
Νησί	Μεσσήνη
Νιόκαστρο	Πύλος
Ξηροχώρι	Ιστιαία
Παλαιαί Πάτραι	Πάτρα
Πατρατζίκι	Υπάτη
Πέτσες	Σπέτσες
Πιάδα	Νέα Επίδαυρος
Πολύκανδρος	Φολέγανδρος
Σάλωνα	Άμφισσα
Σκαρδαμούλα	Καρδαμύλη
Ταλάντι	Αταλάντη
Τριπολιτσά	Τρίπολη
Τσίμοβα	Αρεόπολη
Φήβα	Θήβα
Χαρβάτι	Μυκήνες

Περιμένω συμπληρώσεις.