Όταν ο Γιώργος Γαβριήλ συνάντησε τον Κώστα Βάρναλη

Παραπλανητικός ο τίτλος του άρθρου και κατά πάσα πιθανότητα ανακριβής. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο Κύπριος εκπαιδευτικός και ζωγράφος Γιώργος Γαβριήλ, που το όνομά του βρέθηκε τις τελευταίες μέρες στην επικαιρότητα στη Μεγαλόνησο, δεν συνάντησε ποτέ τον Κώστα Βάρναλη, αφού ο μεγάλος ποιητής μας άφησε τον μάταιο τούτο κόσμο τον Δεκέμβρη του 1974 όταν ο κ. Γαβριήλ θα ήταν, υπολογίζω, έφηβος.

Ωστόσο, συναντήθηκαν με μιαν άλλη έννοια της λέξης: είναι ομοιοπαθείς, διότι και οι δυο δέχτηκαν διώξεις ως εκπαιδευτικοί όχι για τις επιδόσεις τους, αλλά για το καλλιτεχνικό-δημιουργικό τους έργο. Υπάρχουν κι άλλες ομοιότητες ανάμεσά τους, αλλά οι διαφορές είναι πολλές και σημαντικές: ο Βάρναλης είναι πασίγνωστος ποιητής, ο Γαβριήλ όχι πολύ γνωστός ζωγράφος· και βέβαια, ο Βάρναλης διώχθηκε το 1925 ενώ ο κ. Γαβριήλ το 2020.

Για την περίπτωση του Κώστα Βάρναλη έχει γράψει το ιστολόγιο. Τον καιρό που ο ποιητής, ως φιλόλογος, υπηρετούσε στην Παιδαγωγική Ακαδημία, δέχθηκε επιθέσεις επειδή μερικά χρόνια νωρίτερα, στο Φως που καίει, που το είχε εκδώσει με ψευδώνυμο στην Αλεξάνδρεια, υπήρχαν αντιπατριωτικοί και αντιθρησκευτικοί στίχοι. Τελικά τιμωρήθηκε με εξάμηνη παύση και ουσιαστικά εξωθήθηκε σε παραίτηση.

Ο ζωγράφος Γιώργος Γαβριήλ υπηρετεί ως «καθηγητής Τέχνης» (πρέπει να είναι αυτό που εμείς οι καλαμαράδες λέμε Καλλιτεχνικά) στη μέση εκπαίδευση στην Κύπρο και πρέπει να βρίσκεται προς το τέλος της σταδιοδρομίας του έχοντας ανέβει και ιεραρχικά σε βαθμό διευθυντή. Στα κοινωνικά μέσα διάβασα ενθουσιώδεις έως διθυραμβικές μαρτυρίες παλιών του μαθητών αλλά, όπως και ο Βάρναλης, δέχεται κριτική όχι για την εκπαιδευτική του επάρκεια αλλά για τις εξωσχολικές του δημιουργικές δραστηριότητες, δηλαδή για τους πινακες που ζωγραφίζει (και που εκθέτει και πουλάει), όπως αυτός εδώ:

O κ. Γαβριήλ ζωγραφίζει τον Ιησού Χριστό πίσω από συρματοπλέγματα -εμφανώς πρόσφυγα σε κλειστή δομή. Σε άλλον πίνακα τον φαντάζεται με αντιφασιστικό κασκόλ της Ομόνοιας (της ποδοσφαιρικής ομάδας· ο κ. Γαβριήλ όπως και ο Βάρναλης είναι αριστερός, και αυτό στην Κύπρο σημαίνει, σχεδόν υποχρεωτικά, πως είναι Ομονοιάτης).

Αλλού, ειρωνεύεται τον (πανίσχυρο) αρχιεπίσκοπο της Κύπρου, και τον παρουσιάζει να θυμιατίζει φορώντας μάσκα αερίων ή βάζει έναν σκύλο να κατουραει πότε τον αρχιεπίσκοπο και πότε τον Γεώργιο Γρίβα, τον αρχηγό της ΕΟΚΑ και μετα της ΕΟΚΑ Β’. Εδώ βλέπετε μερικούς από τους πίνακες του κ. Γαβριήλ. Κι άλλες φωτογραφίες εδώ.

Ξαφνικά, μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι πίνακες του Γ. Γαβριήλ απέκτησαν δημοσιότητα -και πολλοί ήταν εκείνοι που ζήτησαν την κεφαλήν του καλλιτέχνη επί πίνακι, με πρώτο τον πανίσχυρο αρχιεπίσκοπο Κύπρου, ο οποίος απέστειλε επιστολή στον υπουργό Παιδείας, στην οποία «ταπεινά πιστεύει» ότι «ο συγκεκριμένος καλλιτέχνης, έθεσε από μόνος του, συνειδητά, τον εαυτό του εκτός Παιδείας. Είναι ανεπίτρεπτο να εξακολουθεί να ασκεί το λειτούργημα του εκπαιδευτικού – παιδαγωγού. Και παρόλο που του δόθηκε η ευκαιρία να μετανοήσει για τα όσα προσβλητικά προέβαλε, εντούτοις όχι μόνο δεν το έπραξε, αλλά ακόμη περισσότερο επέμεινε στις ανόσιες θέσεις του, κατηγορώντας επιπλέον και μέσω των ΜΜΕ την Εκκλησία και τον Προκαθήμενό της για καταχρήσεις και πολυτελή ζωή».

Αμ’ έπος αμ’ έργον, το υπουργείο Παιδείας δρομολόγησε πειθαρχική έρευνα εναντίον του κ. Γαβριήλ, υποστηρίζοντας ότι «Ούτε η ελευθερία της έκφρασης ούτε η ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας μπορεί, όταν πρόκειται για αξιωματούχο στον χώρο της εκπαίδευσης και ιδιαίτερα μέσα σε σχολείο, να δικαιολογήσουν την προσβολή του δημόσιου αισθήματος και την προαγωγή μηνυμάτων που καλλιεργούν λογική περιφρόνησης ή και ενδεχομένως κλίμα μισαλλοδοξίας μέσα στην μαθητική κοινότητα».

Ο ίδιος ο καθηγητής-ζωγράφος υποστηρίζει: «Θεωρώ ότι ο Χριστός είναι ένας από εμάς, κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν, όπως λέμε. Τον βλέπω ανάμεσα στις βάρκες με τους πρόσφυγες, ανάμεσα στους διαδηλωτές μπροστά από τα ΜΑΤ, ή τον βλέπω μέσα κερκίδες με τους φανατικούς οπαδούς μιας ομάδας».

Στην Ελλάδα του 1925 ο Βάρναλης διώχθηκε. Στη σημερινή Ελλάδα δεν θα συνέβαινε κάτι ανάλογο, ούτε με στίχους σαν του Βάρναλη, ούτε με πίνακες σαν του κ. Γαβριήλ. Όμως η Κύπρος είναι μικρή κοινωνία, βαθιά συντηρητική, οπότε δεν εκπλήσσει η δίωξη αν και θα είναι πολύ απαισιόδοξο μήνυμα αν παρ’ ελπίδα τελεσφορήσει.

Κατά τη γνώμη μου, και ανεξάρτητα από την καλλιτεχνική αξία των πινάκων του κ. Γαβριήλ, ο εκπαιδευτικός θα έπρεπε να κρίνεται αποκλειστικά από το εκπαιδευτικό του έργο -το οποίο ο κ. Γαβριήλ φαίνεται να το φέρει εις πέρας με πολύ καλές επιδόσεις. Πιστεύω ότι κυρίως ενόχλησαν οι πίνακες εναντίον του αρχιεπισκόπου, διότι οι πίνακες με τον Χριστό μάλλον θετικά λειτουργούν για τη χριστιανική πίστη.

Είπαν κάποιοι: Αν ο Γ. Γαβριήλ βρισκόταν σε μουσουλμανική χώρα, θα τολμούσε να απεικονίσει με ασέβεια τον Προφήτη ή θα βρισκόταν σφαγμένος ή έστω κυνηγημένος με έναν δαμόκλειο φετφά πάνω από το κεφάλι του;

Το επιχείρημα αυτό προβάλλεται κάθε φορά που εκφράζονται βλάσφημες ή και απλώς επικριτικές απόψεις κατά της χριστιανικής θρησκείας. Βέβαια, στην περίπτωση του κ. Γαβριήλ είναι ελαφρώς άστοχο, αφού ο ζωγράφος δεν ασέβησε στο πρόσωπο του Ιησού παρά μόνο στο πρόσωπο του αρχιεπισκόπου. Αλλά το επιχείρημα είναι σε κάθε περίπτωση έωλο και απορριπτέο. Η ελευθερία του λόγου είναι εξίσου πολύτιμη είτε στρέφεται επικριτικά εναντίον του χριστιανισμού είτε εναντίον του Ισλάμ, ωστόσο σε μια χριστιανική χώρα η κριτική είναι εύλογο και αναμενόμενο να στρέφεται πρώτα και κύρια απέναντι στην κρατούσα θρησκευτική ιεραρχία. Πρώτα σκουπίζει κανείς μπροστά στην αυλή του. Και όσοι λένε ότι «τον Μωάμεθ δεν θα τολμούσατε να τον σατιρίσετε» νομίζω πως πολύ δύσκολα κρύβουν τη λαχτάρα και τη ζήλεια τους που δεν είναι τα πράγματα εδώ όπως και στη Σαουδαραβία ή άλλη συντηρητική μουσουλμανική χώρα ώστε να μπορούν ακόμα πιο εύκολα και χωρίς νομικές φιοριτούρες να χαψώνουν όποιον κρίνουν ασεβή.

Εγώ αυτά είχα να πω και ελπίζω ότι πολύ σύντομα ο κ. Γαβριήλ θα ξεμπλέξει χωρίς συνέπειες από αυτή τη δυσάρεστη ιστορία -έχοντας μάλιστα κερδίσει και λίγη φήμη που θα τον βοηθήσει να πουλήσει περισσότερους πίνακες.

Θα ακούσω φυσικά τα σχόλιά σας, αλλά θα κλείσω παραθέτοντας το άρθρο του κ. Χαρίδημου Τσούκα, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, το οποίο, προς τιμή του, ήταν από τους λιγοστούς κυπριακούς φορείς που υπερασπίστηκε τον διωκόμενο εκπαιδευτικό:

Η τέχνη που χλευάζει, η ελευθερία που ενοχλεί, ο Χριστός που αποδομεί

TOY ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ Κ. ΤΣΟΥΚΑ*

Ο εκλεκτός συνάδελφος Κυριάκος Δημητρίου, Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, διαφωνεί με την ανακοίνωση της Συγκλήτου του πανεπιστημίου, με την οποία η Σύγκλητος καταδικάζει την πειθαρχική δίωξη του ζωγράφου, δημόσιου εκπαιδευτικού κ. Γ. Γαβριήλ για «βλάσφημα» σκίτσα του (βλ. άρθρο του στο paideia-news.com).  Η δική μου γνώμη είναι διαφορετική. Ισχυρίζομαι ότι η Σύγκλητος στάθηκε στο ύψος της αποστολής ενός ανώτατου πνευματικού ιδρύματος, υπερασπίζοντας μια καταστατική αξία του πανεπιστημίου – την ελευθερία της έκφρασης.

Ο κ. Δημητρίου ισχυρίζεται ότι οι Συγκλητικοί «παρασύρθηκαν από ιδεοληψίες και λογικά σφάλματα». Δεν γνωρίζω από που συνάγει αυτόν τον πατερναλιστικού ύφους ισχυρισμό, αλλά, σε κάθε περίπτωση, ουδόλως τον τεκμηριώνει. Ο κ. Δημητρίου αρθρώνει στιβαρό αντίλογο στην ανακοίνωση της Συγκλήτου, αλλά, όπως θα προσπαθήσω να δείξω εδώ, ο αντίλογός του είναι πολύ λιγότερο ισχυρός απ’ ότι ο ίδιος νομίζει.

Ο κ. Δημητρίου κατατάσσει το ζωγραφικό έργο του κ. Γαβριήλ στην κατηγορία του μισαλλόδοξου λόγου (hate speech). Κατά τον κ. Δημητρίου, ο ζωγράφος «προσβάλλει» τους πιστούς μιας συγκεκριμένης θρησκείας (τους χριστιανούς), εφόσον «γελοιοποιεί ως καρικατούρα θρησκευτικά σύμβολα και εικόνες».

Θα αναφερθώ στην «προσβολή» πιο κάτω. Διαφεύγει, όμως, του κ. Δημητρίου ότι στον  «ελληνο-δυτικό πολιτισμό», για να δανειστώ την έκφραση του Κορνήλιου Καστοριάδη, η καρικατούρα – η κωμική παραμόρφωση Αρχών και συμβόλων – συνιστά μια απολύτως θεμιτή και ευπρόσδεκτη πρακτική. Στον Αριστοφάνη λ.χ. συχνά διακωμωδούνται οι θεοί και οι ήρωες. Ανοίξτε μια εφημερίδα κύρους σε χώρα της Ευρώπης και θα δείτε πλήθος από σκίτσα – καρικατούρες των κυβερνώντων, δημοσίων προσώπων, ιερωμένων, θρησκευτικών συμβόλων, κλπ. Στον ελληνο-δυτικό πολιτισμό, τίποτα δεν είναι υπεράνω κριτικής και σάτιρας.

Με τη διακωμώδηση, ο καλλιτέχνης θέλει να αναδείξει μια όψη του προσώπου ή του συμβόλου – για την ακρίβεια, του τρόπου με τον οποίο το πρόσωπο ή σύμβολο προσλαμβάνεται στα κυρίαρχα κοινωνικά συμφραζόμενα – η οποία διαφεύγει συνήθως της προσοχής του κοινού.  Η έντεχνη παραμόρφωση δεν υπηρετεί αναγκαστικά τη διακωμώδηση. Ο Νίκος Καζαντζάκης, στον «Τελευταίο Πειρασμό», εμφανίζει το Χριστό να παλεύει μέχρι την τελευταία στιγμή με τους πειρασμούς της σάρκας. Αυτό ακριβώς κάνει ο ετερόδοξος λογοτέχνης ή καλλιτέχνης: εντέχνως παραμορφώνει κάτι για να αναδείξει κάτι άλλο. Αυτή την πρακτική απεχθάνονται οι θρησκόληπτοι και οι ιδεοληπτικοί. Αυτή την πρακτική έχει θεσμίσει η φιλελεύθερη δημοκρατία.

Συνιστούν τα έργα ζωγραφικής του κ. Γαβριήλ «λόγο μίσους», όπως διατείνεται ο εκλεκτός συνάδελφος; Όχι,  αν υιοθετήσουμε τον κυρίαρχο ορισμό του όρου που έχει γίνει αποδεκτός στις ανεπτυγμένες δημοκρατίες: δηλαδή, γλώσσα η οποία εκφράζει μίσος ή ενθαρρύνει τη βία έναντι άλλων ανθρώπων με βάση φυλετικά, εθνοτικά, θρησκευτικά, σεξουαλικά χαρακτηριστικά, κλπ. Πράγματι, ο κ. Γαβριήλ χλευάζει θρησκευτικά και εθνικά σύμβολα, όπως κάνει κάθε καυστική σάτιρα, αλλά δεν προσκαλεί τους συμπολίτες του σε πράξεις βίας ή μίσους κατά συμπολιτών τους. Ο κ. Δημητρίου ταξινομεί αυθαίρετα το έργο του κ. Γαβριήλ στην κατηγορία του μισαλλόδοξου λόγου για να στηρίξει τη λοιπή επιχειρηματολογία του. Το εννοιολογικό σφάλμα, εν προκειμένω, δεν είναι της Συγκλήτου αλλά του κ. Δημητρίου.

Είναι επιτρεπτό ο καλλιτέχνης να προσβάλλει τις πεποιθήσεις συμπολιτών του; Όχι, λέει ο κ. Δημητρίου. Ναι, λέει το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ, αλλά και η Ανεξάρτητη Αρχή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Κυπριακής Δημοκρατίας.  Με αφορμή την αποκαθήλωση φωτογραφιών στο πλαίσιο της έκθεση φωτογραφίας «Διόρθωση», το 2014, η Αρχή γνωμοδότησε συναφώς, έχοντας αναφερθεί σε παρόμοιες αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων:

«Εξάλλου, από τη φύση της, η τέχνη ως εκδήλωση της ελευθερίας του ανθρώπου προκαλεί, σοκάρει, αμφισβητεί, δημιουργεί συγκρούσεις. Τέχνη δεν είναι, δεν μπορεί να είναι, μόνο ό,τι είναι ευχάριστο, αρεστό και αποδεχτό σε όλους. Ως τέτοια η τέχνη  αξιώνει μια ελευθερία πολύ πιο διευρυμένη από την ελευθερία της γνώμης.  Η ανάγκη λοιπόν για προστασία και προώθηση της καλλιτεχνικής έκφρασης είναι τότε ακριβώς πιο απαραίτητη όταν η δημιουργία προκαλεί αντιδράσεις.

Σε κάθε περίπτωση, η επίκληση ή η αποδοχή ενός γενικευμένου αξιώματος στη μη προσβολή από την κυκλοφορία ενός έργου τέχνης είναι  εξόχως προβληματική καθώς θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε περιστολή του δικαιώματος στην καλλιτεχνική έκφραση και σε απαράδεκτο προκαθορισμό του  ορίζοντα εξέλιξης της. Σε μια τέτοια περίπτωση θα  ολισθαίναμε σε ένα σύστημα κοινωνικής συνύπαρξης όπου η επίκληση της προσβολής του καθένα για οτιδήποτε θα αποτελεί εμπόδιο όχι μόνο για ελευθερία της έκφρασης αλλά και για κάθε στοιχειώδη ατομική ελευθερία.

Η διαφορετική προσέγγιση και αισθητική δεν μπορεί αυτόματα να καθιστά το έργο παράνομο και αισχρό. Απλώς εντάσσεται στα πλαίσια μιας αντίθετης άποψης και μιας καθόλα θεμιτής κριτικής. Η ανοχή και των πιο αντιπαθητικών μηνυμάτων δεν είναι ζήτημα καλής θέλησης αλλά θεμελιώδης αρχή κάθε φιλελεύθερης δημοκρατίας […]».

Κλείνω σχολιάζοντας τις δύο αιτιάσεις του κ. Δημητρίου προς την ανακοίνωση της Συγκλήτου. Γράφει: «Στην ανακοίνωση της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου Κύπρου εμπεριέχονται  δύο ιδιαιτέρως προβληματικές διατυπώσεις: (α) Ποια «καινά δαιμόνια» εισάγει στον δημόσιο λόγο ο ζωγράφος κ. Γ. Γαβριήλ; (β)  Ποιες «κυρίαρχες αντιλήψεις αντιμάχεται»;».

Μα δεν γνωρίζει ο εκλεκτός συνάδελφος ότι το Υπουργείο Παιδείας άσκησε πειθαρχική δίωξη κατά του ζωγράφου με την αιτιολογία της «προσβολής δημοσίου αισθήματος»; Δεν έμαθε ότι ο Αρχιεπίσκοπος, σε επιστολή του στο Υπουργείο Παιδείας, γράφει ότι ο δημόσιος εκπαιδευτικός «προσβάλλει τον ίδιο το Θεό σε ένα Κράτος το οποίο είναι […] κατά την συντριπτική πλειοψηφία του χριστιανικό», ζητώντας την απόλυσή του; Με άλλα λόγια, τι άλλο έπρεπε να συμβεί για να διαπιστώσει κανείς ότι ο κ. Γαβριήλ διώκεται ακριβώς γιατί αντιμάχεται κυρίαρχες αντιλήψεις;

Εισάγει «καινά δαιμόνια» ο ζωγράφος κ. Γαβριήλ; Οποιοσδήποτε μας καλεί να υιοθετήσουμε νέες αντιλήψεις, προτείνοντας μια νέα οπτική γωνία, μια νέα θεωρία, ένα νέο λεξιλόγιο ή μια νέα τεχνολογία, είτε αυτός είναι ο Σωκράτης και ο Γαλιλαίος, είτε είναι ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ, είτε είναι ο Πικάσο, ο Βαν Γκόχ ή ένας ταπεινός ζωγράφος της Λευκωσίας, εισάγει «καινά δαιμόνια» στη ζωή μας. Μας καλεί, με διαφορετική ένταση, πρωτοτυπία, και δραστικότητα ο καθένας, να σκεφτούμε, να αισθανθούμε, και να ζήσουμε διαφορετικά. Μπορεί τα «δαιμόνια» αυτά να είναι απεχθή (π.χ. ναζισμός, ρατσισμός) ή μπορεί να είναι ανούσια, να στερούνται βάθους και να ξεχαστούν γρήγορα (το σύνηθες στην ιστορία της ανθρώπινης δημιουργικότητας). Ενδέχεται, όμως, κάποια από αυτά να ριζώσουν στη συνείδησή μας (π.χ. Χριστιανισμός, Διαφωτισμός, φεμινισμός, οικολογία, αντιλήψεις περί οικογένειας, κλπ.). Δεν γνωρίζουμε τι θα συμβεί εκ των προτέρων. Οι ανοιχτές κοινωνίες του «ελληνο-δυτικού πολιτισμού» δεν προδικάζουν το αποτέλεσμα, επειδή ακριβώς είναι ατελεύτητα αναστοχαστικές. Δεν γνωρίζουμε σήμερα τι πεποιθήσεις θα υιοθετήσουμε αύριο, γι’ αυτό μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα η ελευθερία – ν’ ανθίζουν όλα τα λουλούδια. Ο ορίζοντας του νοήματος στη φιλελεύθερη δημοκρατία είναι εγγενώς ανοιχτός.

Ως πολίτης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και μέλος της Συγκλήτου αισθάνομαι περήφανος που το ίδρυμα που υπηρετώ υπερασπίστηκε δημοσίως μια κεντρική αξία του – την ελευθερία της έκφρασης.

Ως χριστιανός ουδόλως προσβάλλομαι από τα έργα του κ. Γαβριήλ, ακόμα κι όταν μερικά τα βρίσκω υπερβολικά ή κακόγουστα (κάποια είναι συγκινητικά). Ο δικός μου Χριστός δεν είναι αυτός του Αρχιεπισκόπου-μπίζνεσμαν, δεν είναι ο Χριστός της κατεστημένης υποκρισίας, δεν είναι ο Χριστός ως συμπλήρωμα ιδεολογικής διατροφής. Τον δικό μου Χριστό κανείς δεν μπορεί να τον προσβάλλει γιατί ανήκει σε άλλο επίπεδο αναφοράς. Ο Χριστός της Ανάστασης δεν είναι εκ του κόσμου τούτου – δεν είναι ιδεολογία, δεν είναι μπίζνα, δεν είναι κρατικά επιδοτούμενη θρησκεία. Είναι η απεριχώρητη αλήθεια που ανασκάπτει διαρκώς τον ον, το «συμβάν» που αποδομεί ό,τι η ανθρώπινη φιλαυτία κατασκευάζει, το διαρκές σκάνδαλο που ανατρέπει τη συμβατική ιεράρχηση των αξιών και μαστιγώνει τους εμπόρους του Θεού.

Advertisement