Κονιάροι, Ντουντούμηδες, Κακλαμάνοι και Χαλδούπηδες

Ενόψει της επετείου των 200 χρόνων από το Εικοσιένα, το Ίδρυμα της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία επανεκδίδει ορισμένα σημαντικά συγγράμματα της εποχής του ξεσηκωμού, με νέα επιμέλεια. Ορισμένα βιβλία της σειράς έχουν εκδοθεί ενώ άλλα ετοιμάζονται.

Ένα από τα ήδη εκδομένα βιβλία είναι τα «Απομνημονεύματα πολεμικά» του Χριστόφορου Περραιβού σε επιμέλεια και σχολιασμό του Στέφανου Παπαγεωργίου. Ο Περραιβός είναι από τις μορφές του Εικοσιένα που έχουν δράση και πριν από τον ξεσηκωμό, αφού ήταν σύντροφος του Ρήγα Φεραίου και έδρασε και στα Επτάνησα στις αρχές του 19ου αιώνα (τότε έγραψε και την Ιστορία Σουλίου και Πάργας).

Στο βιβλίο αυτό περιγράφει τα γεγονότα στα οποία συμμετείχε από το 1820 έως το 1829. Ο Περραιβός είχε οριστεί από τον Υψηλάντη «αρχηγός των ηπειρωτικών όπλων» και θα συναντήσει τους Σουλιώτες, που συμμάχησαν με τον Αλή Πασά όταν ο τελευταίος ήρθε στη μοιραία σύγκρουση με την Πύλη, κι έτσι από την εξορία στα Επτάνησα ξαναβρήκαν τα πάτρια εδάφη τους.

Το καλοκαίρι του 1821 οι Σουλιώτες υπό τον Μάρκο Μπότσαρη, και σε επισφαλή συμμαχία με τους Αλβανούς του Άγου Μουχουρδάρη, συγκρούονται με τους Οθωμανούς -παραλίγο να καταλάβουν την Πρέβεζα, ύστερα στρέφονται προς τα Λέλοβα (σήμερα Θεσπρωτικό), που τα υπερασπίζεται ο Σουλεϊμάν Πασάς, ο οποίος ύστερα από δώδεκα μέρες συνθηκολογεί.

Μετά, στρέφονται στους Βαρειάδες (ή Βαριάδες) όπου «απήντησαν ισχυροτέραν ανθίστασιν». Πράγματι, οι Τουρκαλβανοί που υπερασπίζονταν το φρούριο αυτό ήταν σκληροτράχηλοι μαχητές και απέρριπταν τις προτάσεις συνθηκολόγησης των πολιορκητών τους, λέγοντάς τους «να μην καυχώνται ότι ενίκησαν τον Σουλεμάν πασάν εις τα Λέλοβα, όντα Ανατολίτην και όχι ρουμελιώτικον και μακεδονικόν παλικάρι».

Και στο σημείο αυτό, ο Περραιβός βάζει την εξής υποσημείωση:

«Όσοι Οθωμανοί και Έλληνες γεννώνται εις την Ελλάδα, Ήπειρον και Μακεδονίαν, φορούν δε κατ’ εξοχήν απέξω το υποκάμισον, αποστρέφονται τους Ασιανούς ως ανάνδρους και ασώτους, τους προσκολλούν και τινα υβριστικά επίθετα, λέγοντές τους Δουδούμηδες, Χαλδούπηδες, Κονιάρηδες και τα παρόμοια».

Πράγματι, από πολλές πηγές του Εικοσιένα τεκμαίρεται η αντιπάθεια που έτρεφαν όχι μόνο οι Έλληνες, αλλά και οι ντόπιοι Τούρκοι, οι γεννημένοι στον Μοριά ας πούμε, οι γερλίσιοι, όπως και οι Τουρκαλβανοί, προς τους ανατολίτες Τούρκους, τους Ασιάτες.

Κι έτσι, στο άρθρο μας θα εξετάσουμε τα τέσσερα μειωτικά επίθετα του τίτλου. Τρία από τον Περραιβό και ένα ακόμα.

Οι Κονιάρηδες ή Κονιάροι είναι κατά λέξη, ετυμολογικά αν το πάρουμε, οι καταγόμενοι από το Ικόνιο – Κόνια. Βρίσκω σε πολλά σημεία ότι στη Θεσσαλία είχαν εγκατασταθεί Κονιάροι έποικοι. Να θυμηθούμε ότι στο γνωστό δημοτικό τραγούδι ο Όλυμπος επιπλήττει τον Κίσαβο: «μη με μαλώνεις Κίσσαβε, μπρε τουρκοπατημένε, που σε πατάει η Κονιαριά κι οι Λαρσινοί αγάδες» ενώ σε άλλες παραλλαγές τον αποκαλεί ‘κονιαροπατημένο’. Σε άλλο δημοτικό, ο Ανδρούτσος πατήρ δηλώνει: «Εγώ Τούρκους δεν σκιάζομαι, Κονιάρους δεν φοβούμαι».

Αναφορές σε Κονιάρους υπάρχουν σε διάφορα κείμενα της εποχής. Ας πούμε, κατά την πολιορκία της Αθήνας, ο Καρώρης γράφει στο ημερολόγιό του στις 21.8.1826: «εις όλας τας θέσεις ολόγυρα ήσαν Τούρκοι Κονιάροι και Αρβανίται πουθενά». Πράγματι, στο στρατόπεδο του Κιουταχή συχνά συνέβαιναν προστριβές ανάμεσα σε Αλβανούς και Τούρκους (Κονιάρηδες) και συχνά οι Αλβανοί εκαναν «λευκή απεργία», θα λέγαμε σήμερα.

Αλλά και ο Ρήγας, στον «Ύμνο πατριωτικό της Ελλάδας και όλης της Γραικίας», θέλοντας να εμψυχώσει τους υπόδουλους λέει: «Αυτούς που βλέπετε αντικρύ είναι Κονιάρηδες χοντροί / Κι εσείς μπρε παλικάρια, είστε σαν τα λιοντάρια».

Να δούμε λίγους ακόμα στίχους:

Αὐτοὺς ποὺ βλέπετ’ ἀντικρὺ,
εἶναι Κονιάρηδες χοντροί.
Κ’ ἐσεῖς, μπρὲ παλληκάρια,
εἶστε σὰν τὰ λιοντάρια.
Κτυπᾶτε τοὺς Τυράννους,
μὲ χαρὰ στὴ φωτιά!

Ντουντούμικα πλατιὰ φοροῦν,
χωρὶς πιλάφι δὲν μποροῦν,
μιὰ ὥρα δὲν προσμένουν,
χωρὶς καφὲ πεθαίνουν.
Λοιπόν, τὶ τοὺς φοβεῖσθε;
Στὴ φωτιά, μπρὲ παιδιά!

Φοράνε ντουντούμικα, μας λέει ο Ρήγας. Από εκεί βγήκε και το Ντουντούμηδες, που ο Περραιβός το ευπρεπίζει σε Δουδούμηδες: είναι αυτοί που φοράνε ανατολίτικα. Προφανώς, οι ανατολίτες φορούσαν διαφορετικά ρούχα, σαλβάρια ας πούμε, ενώ Αλβανοί και Έλληνες, ντυμένοι αμφότεροι με φουστανέλες, δύσκολα ξεχώριζαν (και στα κείμενα του Εικοσιένα βρίσκει κανείς πολλές περιπτώσεις όπου ο Αλβανός υποδύεται με επιτυχία τον Έλληνα ή το αντίστροφο).

Και ο τρίτος όρος του τίτλου μας, ο Κακλαμάνος, πήρε την ονομασία του από τα ρούχα του.

Πράγματι, τους ανατολίτες Τούρκους τους ονόμασαν οι Μοραΐτες «Κακλαμάνους» από την κακλαμάνα, την ασιατική βράκα που φορούσαν στις μάχες και που ήταν εντελώς ασυνήθιστο θέαμα.

Ο Σπ. Τρικούπης σημειώνει ότι στη μάχη της Χαλανδρίτσας τον Φεβρουάριο του 1822 «Ήτον αύτη η πρώτη φορά καθ’ ην οι Πελοποννήσιοι ήρχοντο εις μάχην μετά των Ανατολιτών, ους εμπαίζοντες διά την ενδυμασίαν και τον τρόπον του πολεμείν ωνόμαζαν Κακλαμάνους …· αλλ’ οι Κακλαμάνοι, αν και δεν ήσαν επιδέξιοι εις τουφεκοπόλεμον, δεν ήσαν άνανδροι· ήσαν δε και επιτήδειοι διαξιφισταί».

Όχι μόνο ντύνονταν διαφορετικά αλλά και πολεμούσαν διαφορετικά λοιπόν. Και τόση εντύπωση τους έκαναν οι Κακλαμάνοι, που τον Μεχμέτ Πασά, ο οποίος έφερε τις ενισχύσεις από την Ασία, τον ονόμασαν Κακλαμάν πασά!

Πράγματι, ο Φωτάκος αναφέρει ότι στο φρούριο των Πατρών βρισκόταν «ο Μεχμέτ Πασιάς ή Κακλαμάν Πασιάς» και επεξηγεί σε υποσημείωση: «οι Έλληνες ονόμασαν τους Ανατολίτες Κακλαμάνους· και αυτόν ως Ανατολίτην τον έλεγαν Κακλαμάν Πασιά».

Εδώ θα παρατηρήσετε ότι το επώνυμο Κακλαμάνης, Κακλαμάνος, Κακλαμανάκης κτλ. είναι αρκετά συχνό στην Ελλάδα. Ποια σχέση έχουν με τους ασιάτες πολεμιστές;

Κάποια σχέση υπάρχει. Όπως μας πληροφορεί άρθρο του ακαδημαϊκού Ν. Βέη, κάποιος Παναγιώτης Χρυσανθόπουλος βρισκόταν στην Πόλη όταν ξέσπασε το Εικοσιένα και κατάφερε να επανέλθει στη γενέθλια Γορτυνία, μαζί με τον εξάδελφό του που λεγόταν επίσης Παναγιώτης Χρυσανθόπουλος. Όταν γύρισε στα πάτρια φορούσε την ασιατική πολεμική βράκα, την κακλαμάνα, οπότε του έδωσαν το παρατσούκλι Κακλαμάνος, για να ξεχωρίζει από τον εξάδελφο, που το κράτησε στη συνέχεια ως επώνυμο (Νικ. Βέης «Οι Κακλαμάνοι της Αρκαδίας», Ελευθερία 7.8.1949, υπάρχει και ονλάιν).

Βέβαια, δεν ξέρουμε αν όλοι οι Κακλαμάνοι και Κακλαμάνηδες (π.χ. της Λευκάδας) και οι άλλες παραλλαγές προέρχονται από τον ίδιο κλάδο, απίθανο φαίνεται.

Παντως, το μειωτικό «κακλαμάνος» για τους Ανατολίτες φαίνεται να είναι ειδικά μοραΐτικό και γι’ αυτό δεν το αναφέρει ο Περραιβός.

Και τελειώνουμε με τους Χαλδούπηδες ή Χαλντούπηδες ή Χαλτούπηδες, το τελευταίο μειωτικό παρατσούκλι για τους Ανατολίτες Τούρκους.

Ο Κασομούλης παραθέτει συζήτηση με έναν Αλβανό καπετάνιο, ο οποίος λέει στους πολιορκημένους Μεσολογγίτες: «εβαστάξατε την τιμήν σας ως παλικάρια και ξαντροπιάζετε και ημάς εμπρός εις τους Χαλδούπηδες», ενώ και ο Μαυροκορδάτος γράφει στον Βαρνακιώτη πως οι Αλβανοί φοβούνται «μήπως αν σφιχθεί και παραδοθεί το Σούλι, γενούν τοπούζι εις το κεφάλι των οι χαλτούπηδες» (Τοπούζι είναι ένα ρόπαλο με σφαιρική απόληξη, οπότε μεταφορικά μπελάς στο κεφάλι τους).

Βλέπουμε και πάλι την αντιπάθεια προς τους ανατολίτες, ενώ αλλού βρίσκουμε αναφορές στο ότι δεν άξιζαν και πολύ σαν στρατιώτες. Όπως γράφει ο Ράγκος στον Μαυροκορδάτο: «το ορδί τους είναι εκεί οκτώ χιλιάδες, συνίσταται όμως από χαλτούπηδες, κιρτζαλήδες [μισθοφόρους] και ρωμαίους», πα να πει όχι αξιόμαχους αντιπάλους.

Από πού ετυμολογούνται οι χαλντούπηδες; Το συζητούσαμε με τον φίλο μας τον Δυτη, που δεν έβρισκε τίποτα στα τουρκικά. Είχα υποψιαστεί αλβανική προέλευση. Τελικά, όπως βγήκε από μια συζήτηση στην ομάδα Υπογλωσσια, στα αλβανικά η λέξη halldup πράγματι υπάρχει και είναι και σχετικά ζωντανή. Όπως μας πληροφορεί το Βικιλεξικό, halldup σήμαινε ή σημαίνει: 1. Τον Οθωμανό ή τον ντόπιο προδότη που πήρε το μέρος των Οθωμανών, 2. Τον ανόητο, τον ακαλλιέργητο.

Αλβανός φίλος μου είπε ότι halldupçe είναι όταν κάποιος μιλάει, χορεύει και ντύνεται όπως οι οσμανλήδες. Μεταφορικά όταν κάποιος λέει χοντράδες, όταν μιλάει κουτουρού, χωρίς να σκέφτεται.

Το μόνο πρόβλημα (και σκοτεινό σημείο) είναι ότι η λέξη δεν έχει εσωτερική αλβανική ετυμολογία και ο Γουσταύος Μέγιερ την αφήνει χωρίς ετυμολογία στην παλιά εργασία του. Από την άλλη, σε 2-3 εργασίες που βρήκα στο Διαδίκτυο η λέξη περιλαμβάνεται στους βαλκανικούς τουρκισμούς, χωρίς όμως να δίνεται ετυμολογία της λέξης.

Οπότε ενώ η ελληνική λέξη μάλλον έρχεται από τα αλβανικά, δεν ξέρουμε την ετυμολογία του αλβανικού όρου, αν δηλαδή προέρχεται από ξεχασμένο τουρκικό ιδιωματικό όρο ή έχει ηχομιμητική προέλευση.

Κι έτσι κλείσαμε τον κύκλο των εθνοφαυλισμών για τους ανατολίτες -τους Τούρκους ανατολίτες, γιατί αν πιάσουμε τους δικούς μας θα χρειαστούμε άλλο ένα άρθρο τουλάχιστον.

 

 

Advertisement