Πού κάμισο;

Τη λογοπαικτική ερώτηση του τίτλου μόλις τη σκέφτηκα, αν και δεν αποκλείω καθόλου να την έχουν σκεφτεί κι άλλοι στο παρελθόν -δεν υπάρχει γραφείο κατοχύρωσης ευρεσιτεχνιών για τα λογοπαίγνια.

Βέβαια, το «πουκάμισο» δεν αναλύεται σε πού + κάμισο, αυτό το λέμε για να γελάσουμε. Ξέρουμε άλλωστε ότι στην καθαρεύουσα ήταν «υποκάμισον».

Να το αναλύσουμε λίγο αυτό το «υποκάμισον». Θα μου πείτε, δεν θέλει ανάλυση: υπό + κάμισον. Αλλά τι είναι αυτο το κάμισον που από κάτω του μπαίνει το πουκάμισο;

Καμίσιον και κάμισον είναι τύποι της ύστερης αρχαιότητας, αφού πρώτη φορά τους βρίσκω σε κείμενα του 3ου-4ου αιώνα της χρονολογίας μας. Για να είμαι ακριβής, στο TLG βρίσκω μόνο το καμίσιον, το κάμισον υπάρχει σε παπύρους. Παίρνω ένα κάπως μεταγενέστερο παράδειγμα, από τον Ιωάννη Μόσχο (6-7 αι.):

Περὶ τούτου τοῦ ἀββᾶ Θεοδοσίου ἀκούσας Ἀβράμιος ὁ ἡγούμενος τῆς ἁγίας Θεοτόκου Μαρίας τῆς Νέας, ὅτι οὐκ εἶχεν ἱμάτιον ἐν τῷ χειμῶνι φορέσαι, ἠγόρασεν αὐτῷ καμίσιον.

Δεν είχε ρούχο να φορέσει τον χειμώνα και του αγόρασε καμίσιον -άρα το καμίσιον, τότε τουλάχιστον, θα ήταν κάπως χοντρό ρούχο, πανωφόρι, και το υποκάμισον πιο λεπτό, κάτω από το καμίσιον.

Αλλά στο ίδιο έργο του Μόσχου βρίσκουμε και την πρώτη εμφάνιση του τύπου υποκάμισον:  Εἶτα μετὰ χρόνον τινὰ λοιδορία κατ’ ἐμοῦ πρὸς τὸν βασιλέα γίνεται, ὅτι τὰ κομερκίου ἐσκόρπισα· καὶ πέμπει ὁ βασιλεὺς, καὶ διαρπάζει τὴν οἰκίαν μου, καὶ ἀπὸ ὑποκαμίσου ἀνασπᾷ με ἐν Κωνσταντινουπόλει, καὶ δίδωσί με εἰς τὸ δεσμωτήριον, καὶ ποιῶ ἱκανὸν χρόνον μετὰ τοῦ παλαιοῦ καμισίου.

Και προχωρώντας μερικούς αιώνες πιο πέρα, βρίσκουμε και τους πρώτους τύπους με πουκάμισο, στον Σπανό, αυτό το βυζαντινό κρεσέντο κοπρολογίας:

Καὶ δίδω αὐτὸν χάριν προικός: πουκάμισον τούρτουρον, πορδήματα κρεμισένια καὶ ἕτερα ξυλοποδήματα, νὰ χέζεται στεκούμενος ὡσὰν λέφας, 

Αυτό το «πορδήματα» δεν είναι… τυπογραφικό λάθος avant la lettre, λογοπαίγνιο είναι. Και σε άλλη παραλλαγή:

ὑπουκάμισον τούρτουρον, ἕτερο πουκάμισον ἐξηστρεμμένον, βρακὶν καλοεμπάλωτον μὲ δεμάτιν ψείρας, σκόφιαν μὲ δεμάτιν κόνιδας,

Ανάμεσα στο υποκάμισον και στο πουκάμισον υπάρχει και ο ενδιάμεσος τύπος, ποκάμισον, όπως στον Πουλολόγο. Λέει η όρνιθα σε ένα άλλο πουλί, τον καρκαρίνο:

ἄτυχε, ἀπιδοσφόνδυλε καὶ γριζοφορεμένε,
ὁποὺ ποτὲ στὴν ράχην σου ποκάμισον οὐ βάνεις…

Κι έτσι έγινε πουκάμισο το καμίσιον. Αλλά το καμίσιον;

Το καμίσιον είναι λατινικό δάνειο, από το υστερολατ. camisia, το οποίο ήταν κάποιο είδος χιτώνα. Λινό ένδυμα που φοριόταν κατάσαρκα, λέει το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη.

Η λατινική λέξη ήταν αρχικά όρος του στρατιωτικού λεξιλογίου και πρέπει να προέρχεται από γερμανική ρίζα, το παλαιογερμανικό *hamithjan, απ’ όπου το σημερινό γερμανικό Hemd.

Φυσικά, από το camisia προέρχονται και οι αντίστοιχοι όροι των ρωμανικών γλωσσών, camisa στα ισπανικά, camicia στα ιταλικά και, με κάπως περισσότερες αλλαγές, chemise στα γαλλικά. Η γαλλική λέξη έχει περάσει και στα αγγλικά, όπου όμως δεν σημαίνει το πουκάμισο αλλά ένα γυναικείο εσώρουχο, είδος πουκαμίσα.

Εκτός από το πουκάμισο του ανθρώπου υπάρχει και το πουκάμισο του φιδιού -έτσι λέμε, πολύ εύστοχα, το δέρμα που αποβάλλουν κάθε χρόνο τα φίδια και που έχει το σχήμα του σώματός τους. Το βρισκω συχνά εκεί στα κατσάβραχα που περπατάω.

Κι επειδή πουκάμισο αλλάζουμε συχνά, κάθε μέρα συνήθως, λέμε συχνά για όποιους αλλάζουν συνεχώς γνώμες, πολιτική τοποθέτηση ή ερωτικούς συντρόφους ότι «τους αλλάζει σαν τα πουκάμισα». Η εικόνα αυτή είναι πολύ παλιά, αφού βρίσκω στα κιτάπια μου ότι ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός είχε γράψει σε κάποιον: Ουδ’ εσθήτα τις ούτως αμείβει ραδίως, ως συ τρόπον. Αυτό το «αμείβει» δεν σημαίνει «προσφέρει αμοιβή», σημαίνει «αλλάζει» -αυτή ήταν η αρχική σημασία στην τρισχιλιετή μας (ναι, αξίζει άρθρο).

Εξόν από φρεσκοπλυμένο ένα πουκάμισο, λόγω τιμής δεν έχω τίποτ’ αλλο χρεία, λέει σε ένα ποίημα ο Μαγιακόφσκι σε μετάφραση Ρίτσου, που το εχει μελοποιήσει ο Μικρούτσικος.

Κάτω απ’ το πουκάμισό μου η καρδιά μου σβήνει, είχε τραγουδήσει ο Καζαντζίδης, αλλά «το πουκάμισο το θαλασσί, μια φορούσα εγώ και μια εσύ» ο Νταλάρας. Βέβαια, «άσπρο πουκάμισο φορώ, και μαύρο θα το βάψω» κάνει ρελάνς ο Στέλιος, αλλά οι γυναίκες (γενικώς και η πρώην γυναίκα του ειδικώς) έχουν άλλη άποψη: «Γι’ αυτό δεν θέλω να περνάς απ’ τα στενά της Κοκκινιάς, με κρεμεζί πουκάμισο, παιδί απ’ την Ανάβυσσο» τραγούδησε η Μαρινέλα (στίχοι Μιχ. Μπουρμπούλη, μουσική Χατζηνάσιου»

Το 1978 που γράφτηκε το τραγούδι ήταν περιπέτεια να πας από την Ανάβυσσο στην Κοκκινιά, αλλά η ανάγκη για ομοιοκαταληξία και βουνά μετακινεί. Ναι, είναι ομοιοκαταληξία το «πουκάμισο-Ανάβυσσο» (είχε γράψει κάτι πρόσφατα ο Κ. Κουτσουρέλης για τις όχι τέλειες ομοιοκαταληξίες), δεν θα τον στείλουμε τον άνθρωπο από τον Παροπάμισο στην Κοκκινιά μονο και μόνο για να ριμάρει το πουκάμισο!