Τα ολοίσθια και τα φατσέικα

Τα φατσέικα είναι ο τρόπος που μιλάει ο Βαγγέλης Φατσέας, ο ήρωας στο σίριαλ Καφέ της Χαράς: όλο μαργαριτάρια, στην προσπάθειά του να χρησιμοποιήσει λόγιες εκφράσεις και «δύσκολες» (απαιτητικές, που λέει κάποιος) λέξεις. Στο Γιουτούμπ μπορεί κανείς να βρει διάφορες ανθολογίες με ατάκες του Φατσέα, από την πρώτη περίοδο του πολύ καλού σιριαλ (σε σενάριο Άννας Χατζησοφιά και Χάρη Ρώμα), για παράδειγμα εδώ. (Κατά σύμπτωση, αυτό τον καιρό προβάλλεται δεύτερη εποχή του σίριαλ, με πολλούς ίδιους ήρωες, ανάμεσά τους και τον Φατσέα, δηλαδή τον Γεράσιμο Σκιαδαρέση -και, απ’ όσο είδα, με την ίδια έφεση στα φατσέικα).

Ο Φατσέας είναι κωμικός τύπος και πρέπει να βγάλει γέλιο -τα γλωσσικά του λάθη είναι φτιαχτά και πολύ μελετημένα από τους σεναριογράφους και κατά κανόνα δεν είναι τα τυπικά γλωσσικά λάθη που ακούμε γύρω μας. Για να φέρω ένα παράδειγμα, στην αρχη του βίντεο που ανέφερα πριν (περί το 0.22) λέει: «Πήρε την απόφαση μόνος του. Αποφασίζομεν και διατάσσομεν. Την έχει δει διδάκτορας» -και βέβαια εννοεί «δικτάτορας». Πολλοί λαϊκοί άνθρωποι, όπως ξέρουμε, λένε «δικτάκτορας» και «δικτακτορία» -δεν έχω ακούσει κανέναν να λέει «διδακτορία» κατά λάθος, ενώ έχω ακούσει να μπερδεύουν με λογοπαικτικό σκοπό διδάκτορες και δικτάτορες. Επίσης ο Φατσέας λέει «έχω την εύβοια της τύχης», «θα παρεκτραχυνθώ», «είμαι εχέθυμος» και αλλα αμέτρητα, που τα μελέτησε ο γλωσσολόγος Ασημάκης Φλιάτουρας σε σχετική εργασία του (με τον Θεόδ. Κούκο). Ο Φλιάτουρας χαρακτηρίζει «κωμικόγλωσσα» τα φατσέικα, που τα εντάσσει στην παικτική παρετυμολογία, την οποία διακρίνει από τη λαϊκή ετυμολογία, που μας δίνει, ας πούμε, το αγιόκλημα από το αιγόκλημα και το εφτάζυμο από το αυτόζυμο (ξέρω, χρωστάω άρθρο).

Με τον Φατσέα γελάμε, όπως γελούσαμε παλιότερα και με τα μαργαριτάρια της Δέσποινας Στυλιανοπούλου, που και αυτή έπαιζε ρόλους που την ήθελαν να κάνει μαργαριτάρια προσπαθώντας να μιλήσει λογιότροπα και περιδιαγραμμάτου (π.χ. το όνειρο εκάστου γυναίκας – δείτε εδώ μια ανθολόγηση). Γενικά η γλώσσα μπορεί να αποτελέσει πηγή γέλιου στο θέατρο και στον κινηματογράφο -ξεκινώντας από την Βαβυλωνία στην οποία είχαμε αναφερθεί πριν από λίγους μήνες στο ιστολόγιο και προχωρώντας στους διάφορους διαλεκτόφωνους στον Καραγκιόζη ή σε επιθεωρήσεις.

Επίσης, πολλοί γελάνε με τα γλωσσικά λάθη των λαϊκών ανθρώπων, που τα βρίσκουν αστεία -όχι όμως και με τα γλωσσικά λάθη των μεγαλόσχημων. Ο λόγος είναι ότι πιο εύκολα κολλάς τη ρετσινιά του αγράμματου στον λαϊκό άνθρωπο, και γελάς μαζί του επιβεβαιώνοντας τη δική σου ανωτερότητα, παρά σε κάποιον που κάνει «λογιοστρεφή» λάθη, π.χ. «μετέρχεται άθλιων μέσων». Πολύ είχαν χλευαστεί τα γλωσσικά λάθη της λαίδης Άντζελας Δημητρίου. Και μπορεί να βγάζει γέλιο το «τρώω είδη υγιεινής», αν υποθέσουμε ότι το είπε, αλλά πολλοί γέλασαν και με το «ουδείς άσφαλτος», παρόλο που το άσφαλτος = αλάνθαστος που είναι απολύτως υπαρκτός και λεξικογραφημένος τύπος, έστω κι αν συνήθως όταν λέμε «ασφαλτος» εννοούμε το υλικό με το οποίο στρώνονται οι δρόμοι. Κάποιοι επέμειναν: «Σύμφωνοι, υπάρχει λέξη «άσφαλτος» αλλά σιγά μην την ήξερε η Άντζελα Δ. όταν το είπε» -λες και θα ήταν αφύσικο να ξέρει μια υπαρκτή (και όχι λόγια!) λέξη της γλώσσας της ή να τη σχηματίζει με φυσικό σχηματισμό.

Τα σκέφτηκα όλα αυτά τις προάλλες, όταν στη γλωσσική ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ κάποιος χλεύασε την έκφραση «πνέει τα ολίσθια» που ακουσε να λένε (ή «πνέει τα ολοίσθια», αφού ήταν προφορικός λόγος). Ο λόγος είναι ότι ο τύπος «ολοίσθια» (ή ολίσθια) κατά τη γνώμη μου δεν είναι μαργαριτάρι, δεν είναι σαρδάμ, δεν ανήκει στα φατσέικα, αλλά είναι υπαρκτός από παλιά λαϊκός τύπος, που διατηρείται και στις μέρες μας, κυρίως σε ιδιώματα.

Οι περισσότεροι βέβαια ξέρουμε την έκφραση «πνέει τα λοίσθια», που είναι μια λόγια έκφραση που τη λέμε για κάποιον ετοιμοθάνατο, που ψυχορραγεί. Μπορούμε να την πούμε κυριολεκτικά (μακριά από εμάς), μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε και μεταφορικά, π.χ. «το πλυντήριο πνέει τα λοίσθια» δηλ. κοντεύει να σταματήσει να λειτουργεί, όπου να’ναι θα χαλάσει.

Στη σημερινή γλώσσα μόνο σε αυτή τη στερεότυπη φράση χρησιμοποιούμε τα λοίσθια. Η λέξη «λοίσθιος» είναι αρχαία, παράλληλος τύπος του λοίσθος = τελευταίος. Για την ετυμολογία της αρχαίας λέξης μόνο υποθέσεις διατυπώνονται. Ίσως συνδέεται με το ρήμα θέω ( = τρέχω), άρα ο λοίσθιος θα ήταν αυτός που «έτρεξε λιγότερο» και βγήκε τελευταίος. Άρα, αυτός που «πνέει τα λοίσθια» αναπνέει τις τελευταίες του ανάσες.

Πριν από 7 χρόνια, σε μεζεδοάρθρο, σχολιάζοντας τη φράση «πλέει τα λοίσθια» που είχε γραφτεί κάπου (και διορθώθηκε), είχα γράψει: Νόμιζα ότι έχω γράψει άρθρο για την προέλευση της νεοελληνικής φράσης «πνέει τα λοίσθια», αλλά μάλλον λάθος έκανα -ίσως γράψω κάποτε, έχει κάποιο ενδιαφέρον. Το θέμα είναι πάντως ότι «πνέει» κάποιος τα λοίσθια, δηλαδή, περίπου, ανασαίνει τις τελευταίες του ανάσες, αφού λοίσθιος είναι ο τελευταίος, ο ύστατος, και σίγουρα δεν τα «πλέει», όπως γράφτηκε στον τίτλο ενός άρθρου, που μπήκε σε αρκετούς ιστότοπους, ότι «Το εξάμβλωμα πλέει τα λοίσθια«. Ο φίλος που μου το επισήμανε, ρώτησε καλού-κακού: «Λάθος δεν είναι;» «Λάθος είναι», του απάντησα, «το σωστό είναι ‘πλέει τα νοίσθια’», κι έβαλα, καλού-καλού κι εγώ, μια χαμογελαστή φατσούλα.

Όπως βλέπετε, με το σημερινό άρθρο ξεπληρώνουμε την ασαφή εκείνη παλιά υπόσχεση. Αλλά στα σχόλια εκείνου του παλιού άρθρου κάποιοι φιλοι (και ο Λεώνικος ανάμεσά τους) ανέφεραν την παραλλαγή «πνέει τα ολίσθια» (ή ολοίσθια) που την άκουγαν στο οικογενειακό τους περιβάλλον. Και είχα τότε γράψει: Να πω κάτι για τα λοίσθια, αν και αξίζει άρθρο: ο τύπος «τα ολίσθια / ολίστια» είναι λαϊκός τύπος που θα τον κρίναμε αποδεκτό παλιότερα. Ο Μακρυγιάννης έχει «η πατρίδα είναι στα ολίστια».

Πράγματι, ο Μακρυγιάννης θυμάται μια συζήτηση που είχε με τον Καραϊσκάκη στα 1827, στο Κερατσίνι (τότε Τσερατσίνι με τον τσιτακισμό του παλαιοαθηναϊκού ιδιώματος). Ο Καραϊσκάκης τού έλεγε να σηκωθούν να φύγουν, σε αντίδραση σε κάποιες δολοπλοκίες των πολιτικών, και ο Μακρυγιάννης απάντησε: Δεν σε γελάγω, δεν μπορώ να φύγω εγώ· ότ’ είμαι κεφαλή των Αθηναίων και οι Τούρκοι είναι εις την Αθήνα. Τότε εγώ δεν είμαι διά τούτον τον κόσμον. Εγώ θα κάμω το χρέος μου. Ούτε να φύγωμεν είναι καιρός τώρα, ούτε εφύλιον πόλεμον να κάμωμεν. Ότι η πατρίδα είναι ’στα ολίστια – η Ρούμελη και η Πελοπόννησο γιομάτη Τούρκους.

«Και λοιπόν; Ο Μακρυγιάννης ήξερε ελλιπέστατα ελληνικά», μου έγραψε κάποιος. Κατά τη γνώμη μου αυτό δεν στέκει, είναι μάλιστα οξύμωρο. Ο Μακρυγιάννης ήταν ολιγογράμματος, πρακτικά αναλφάβητος, πράγματι -αλλά μπορούμε τάχα να πούμε ότι κάποιος ενήλικος και χωρίς κάποια ειδική πάθηση, και απόλυτα αναλφάβητος αν είναι, «ξέρει ελλιπέστατα» τη μητρική του γλώσσα; Τέλος πάντων, να μη σταθώ εδώ. Πάντως, προσωπικά το βρίσκω εντελώς άστοχο να το λέμε αυτό για κάποιον που χρησιμοποιούσε με τόση αποτελεσματικότητα τον λόγο στη στρατιωτική και πολιτική του δράση.

Μια αλλη αντίρρηση είναι πιο βάσιμη. «Επειδή το είπε ο Μακρυγιάννης, σημαίνει αυτό πως ο τύπος είναι υπαρκτός και δόκιμος;» Αλλά εγώ δεν ισχυρίζομαι ότι ο τύπος «τα ολοίσθια» είναι υπαρκτός επειδή τον έχει ο Μακρυγιάννης. Το ότι τον έχει ο Μακρυγιάννης είναι μια ένδειξη ότι πρόκειται για τύπο που χρησιμοποιόταν ευρύτερα, είναι κάτι που πρέπει να μας δώσει το έναυσμα να ψάξουμε.

Και ψάχνοντας βρίσκουμε πολλές εμφανίσεις του τύπου κατά τον 19ο αιώνα. Για παράδειγμα, από την ίδια με τον Μακρυγιάννη εποχή, και σε σχέση περίπου με το ίδιο θέμα, οι Έφοροι της Σαλαμίνας απευθύνονται στο βουλευτικό, που συνεδρίαζε στην Ερμιόνη:

Η Εφορία … θεωρούσα κεφαλαιωδέστερον των συμφερόντων μας το Φρούριον των Αθηνών έκρινεν επάναγκες να Σας πληροφορήση την κατάστασιν αυτού, πέμπουσα αντίγραφον της επιστολής οπού χθες έλαβε παρά των εν τω Φρουρίω σημαντικωτέρων στρατιωτών (μπουλουκτζίδων), ήτις αποτείνεται προς πάντας τους πολιτικούς τε και πολεμικούς, και εις αυτήν βλέπετε Κύριοι, οπού η Ακρόπολις πνέει τα ολίσθια…..

Βλέπουμε πως ο τύπος χρησιμοποιείται και σε κείμενο γραμμένο σε λογιοφανή γλώσσα.

Και πάλι από το Εικοσιένα, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης απευθυνει τον Οκτώβρη του 1823 έκκληση προς το βουλευτικό «να απεράσωμεν αμέσως εις Ύδραν και Σπέτζες προς έκπλευσιν των ελληνικών μας πλοίων, προφθάνοντες το Μεσολόγγιον οπού πνέει εις τα ολοίσθια και ως εκ τούτου κινδυνεύει το παν». (Παλιγγ. 9.288).

Αλλά και ο Σαχτούρης, ο οποίος, όπως και πολλοί ναυτικοί, είχε πάρει καλούτσικη μόρφωση, στο ημερολόγιο του πλοίου του, που το συντάσσει σε λόγια γλώσσα, γράφει τον Ιούλη 1825, πάλι για το Μεσολόγγι: «Απόψε εις τας 3 της νυκτός ελάβομεν με ταχύπλουν γράμματα από Ζάκυνθον δηλωτικά του ότι το Μεσολόγγι πνέει τα ωλίσθια (sic) και να προφθάσωμεν».

Κι αν γκουγκλίσετε τα ολοίσθια ή ολίσθια θα βρείτε πολλές περιπτώσεις χρήσης του τύπου τον 19ο αιώνα, και σε εκκλησιαστικά κείμενα. Ακόμα και σε ερμήνευμα λεξικού -στο αγγλοελληνικό λεξικό του Πολυμέρη, στο λήμμα gasp, η φράση he is to the last gasp αποδίδεται «πνέει τα ολοίσθια».

Ωστόσο, ο τύπος είναι και λαϊκός. Τον βρισκουμε π.χ. σε παραμύθι από τη Σαντορίνη: «Ανοίει αυτή τον κατρέφτη, ίντα να δει. Τον πατέρα τσι στα ολίσθια, εξαιτίας την καλή του κόρη», αλλά και σε καταγραφές της φράσης «είναι στα ολίστια» στο λαογραφικό αρχείο της Ακαδημίας.

Η φράση υπάρχει ακόμα στα χειρόγραφα του Διον. Σολωμού (είχε αρχικά γράψει: στα ολίστια του’χε στείλει τη γλυκιά της τη δροσιά, αλλά μετά άλλαξε τον στίχο σε: είχε στείλει τη δροσιά της εις την ύστερη στιγμή), σε ποίημα του Λασκαράτου, στον Σκαρίμπα (στη Μαθητευόμενη των τακουνιών). Τη βρίσκω και στην ανώνυμη μετάφραση δέκα κωμωδιών του Γκολντόνι, για την οποία έχει συντάξει γλωσσάρι ο Πίτερ Μάκριτζ.

Kαταγράφεται, τέλος, σε λευκαδιτικο γλωσσάρι, σε ποντιακό γλωσσάρι, ενώ είναι και σήμερα ζωντανός στην καθημερινή ομιλία πολλών ομιλητών (ίσως θα πείτε κι εσείς στα σχόλια). Είναι πάρα πολλές αυτές οι λέξεις που έχουν πανελλήνια ή σχεδόν πανελλήνια εξαπλωση (δηλαδή δεν είναι περιορισμένες σε ένα μόνο ιδίωμα) και που χρησιμοποιούνται και σήμερα κι όμως, επειδή είναι λαϊκές, δεν καταγράφονται στα γενικά λεξικά.

Με όλα αυτά δεν λέω ότι από αύριο πρέπει όλοι να λέμε «τα ολοίσθια» ή πως… είναι λάθος να λέμε «πνέει τα λοίσθια». Όχι, αυτός είναι ο κύριος τύπος της φράσης. Θέλω όμως να δείξω ότι ο τύπος «τα ολίσθια/ολοίσθια» δεν είναι λάθος απροσεξίας κάποιου που παράκουσε τον τύπο «τα λοίσθια» αλλά παλιός υπαρκτός λαϊκός κυρίως τύπος.

Κατά τη γνώμη μου μάλιστα δεν προέκυψε από παρετυμολογία με το ολισθαίνω, όπως υπέθεσαν κάποιοι παρασυρμένοι από την ομοηχία. Για να γίνει αυτό θα έπρεπε το «ολισθαίνω» να ανήκει στο λαϊκό λεξιλόγιο. Το αιγόκλημα έγινε αγιόκλημα επειδή ο άγιος είναι καθημερινή λαϊκή λέξη.

Kατά τη γνώμη μου, το ο- αναπτύχθηκε προθετικά, όπως το α- στην αμασκάλη και την απαλάμη. Το έγραψα αυτό διαισθητικά, αλλά ένας φίλος μου έστειλε μια διαλεκτολογική εργασία του αείμνηστου Χ. Συμεωνίδη και άλλων όπου στη σελ. 42 βλέπουμε ότι οι τύποι «ολοίσθια, ουλίσθια» είναι η πιο χαρακτηριστική περίπτωση ανάπτυξης προθετικού ο- (Σάμος, Κάλυμνος, Κάρπαθος). Ο Γ. Χατζιδάκις, που ασχολήθηκε με το θέμα, αλλά δεν προλαβαίνω να αναζητήσω τα Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, το αιτιολογεί, διαβάζω, από την επίδρ. του ρήματος «όλλυμι». Μπορεί να είναι κι έτσι.

Και για να τελειώσουμε, πόσο παλιός είναι ο τύπος «ολοίσθια» (και οι παραλλαγές του); Είδαμε πάμπολλες ανευρέσεις του 19ου αιώνα αλλά αφού είναι λαϊκός τύπος θα πάμε πιο πίσω. Τελικά ίσως πάμε αρκετά πιο πίσω. Διότι βρήκα ένα γραφτό του αγίου Θεοφάνη, μητροπολίτη Περιθεωρίου, ο  οποίος έκανε ηγούμενος στο Βατοπέδι και μετά άγιασε (θα είναι ο προστάτης άγιος των περιθωριακών) που αναφέρει:

Καὶ αὐτὸς ἐγὼ ἐκ τῆς ἱερᾶς μονῆς ὢν τοῦ Βατοπεδίου, ὁ καὶ ἰδὼν τὸν ἅγιον ἀνιπτάμενον τῆς γῆς ὕπερθεν, πολλὰ ἀσθενήσας καὶ πρὸς θάνατον καταντήσας καὶ τὰ ὀλίσθια πνέοντα, μετὰ δακρύων τὸν ἅγιον ἐπεκαλεσάμην·

Μπορεί να είναι ανεξάρτητο αυτό το εύρημα από τα πολλά του 19ου αιώνα; Δεν ξέρω. Ίσως να υπάρχουν και άλλα στους ενδιάμεσους αιώνες. Εγώ πάντως δεν θα χλευάσω όποιον λέει ή γράφει «πνέει τα ολοίσθια». Τα ολίσθια δεν είναι φατσέικα.

(Και, σαν υστερόγραφο. Η επιβίωση τύπων σαν τα ολοίσθια σε τοπικά ιδιώματα και στη λαϊκή γλώσσα αποτελεί ισχυρό επιχείρημα για τη συνέχεια της γλώσσας. Όσοι κόπτονται για τη συνέχεια, θα έπρεπε να αγκαλιάζουν τα ολοίσθια και να τα έχουν κορόνα στο κεφάλι τους αντί να τα πετάνε με περιφρόνηση, ξεγράφοντάς τα σαν λάθος αμορφωσιάς. Αλλά τόσα ξέρουν και τόσα λένε).

Advertisement