Τα δάνεια από τους Πέρσες

Ο τίτλος ίσως είναι παραπλανητικός αλλά θα καταλάβατε ότι δεν μιλάμε για χρήματα -εμείς εδώ μπορεί να μην είμαστε υπεράνω χρημάτων, αλλά πάντως λεξιλογούμε. Οπότε, θα μιλήσουμε για γλωσσικά, λεξιλογικά δάνεια της ελληνικής από τις ιρανικές γλώσσες αλλά και αντίστροφα προς τις ιρανικές γλώσσες.

Μιλάμε για δάνεια της αρχαίας ελληνικής, πολλά από τα οποία συνεχίζουν να υπάρχουν και στη νέα ελληνική. Βέβαια, η νέα ελληνική έχει κι αυτή πολλές λεξεις απώτερης περσικής προέλευσης, που όμως έχουν φτάσει στα νέα ελληνικά μέσω των τουρκικών: αυτές δεν θα μας απασχολήσουν στο σημερινό άρθρο.

Στο σημερινό άρθρο αντλώ αποσπάσματα από το κεφάλαιο «Ελληνική και Ιρανική» της Ιστορίας της ελληνικής γλώσσας από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα. Συγγραφέας του κεφαλαίου είναι η Εlizabeth Tucker.

Παρά τη γοητεία που άσκησε ο ιρανικός πολιτισμός στους Έλληνες κατά την περίοδο των Περσικών πολέμων και αμέσως μετά, και παρά τους δυο αιώνες ελληνικής κυριαρχίας στην πρώην Περσική αυτοκρατορία μετά τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου, οι μαρτυρίες για γλωσσικές επαφές ανάμεσα στην ελληνική και την ιρανική δεν είναι πάρα πολλές. Το μεγαλύτερο εμπόδιο ήταν η στάση των Ελλήνων της κλασικής εποχής απέναντι στις «βαρβαρικές» γλώσσες.

Πολλά ιρανικά κύρια ονόματα έχουν υποστεί αλλαγές στην ελληνική τους απόδοση λόγω παρετυμολογικών συσχετίσεων. Το -farnah («δόξα») αποδόθηκε -φέρνης/-φρένης λόγω επίδρασης του ελλ. φρην π.χ. Ινταφέρνης για το αρχ. περσ. Vinda-farnah «αυτός που βρίσκει τη δόξα». Τα Αγβάτανα, όπως είναι το όνομα της περσικής πρωτεύουσας στον Αισχύλο και τον Ηρόδοτο, από το αρχαίο ιρανικό Hagmatana, αντικαταστάθηκε αργότερα από τον τύπο Εκβάτανα, λόγω συσχέτισης με το εκβαίνω. Το όνομα Ευφρήτης μάλλον μεταφράζει παρά μεταγράφει το πρώτο συνθετικό του ιρανικού Ufratus («με καλά περάσματα»), που με τη σειρά του είναι κι αυτό παρετυμολογική προσαρμογή του ακκαδικού purattu στα ιρανικά. Ο Πόντος Εύξεινος ήταν η «σκούρη μπλε» θάλασσα στην ιρανική (αρχαίο περσικό επίθετο axsaina-) αλλά η αρχική μορφή του δανείου, Άξεινος (έτσι στον Πίνδαρο) υπέστη ευφημιστική μεταμόρφωση στα ελληνικά.

Τα παλαιότερα δάνεια προσηγορικών βρίσκονται ήδη στον Όμηρο -όπως ρόδο και τόξο. Οι πλήρως αφομοιωμένες ιρανικές δάνειες λέξεις που βρίσκονται στους κλασικούς Έλληνες συγγραφείς ανήκουν σε ιδιαίτερες σημασιακές περιοχές που συνδέονται με τους περσικούς/μηδικούς θεσμούς και τον τρόπο ζωής τους. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι η λέξη παράδεισος, στην οποία έχουμε αφιερώσει ειδικό άρθρο.

Η ελληνικη υπήρξε ο δίαυλος διάδοσης ιρανικών λέξεων, όπως παράδεισος, παρασάγγης, μάγος, σατράπης σε μεγάλο αριθμό ευρωπαϊκών γλωσσών.

σατράπης: η αρχαία περσική έχει xsaca-pavan «προστάτης του βασιλείου» αλλά ο δανεισμός έγινε από έναν «μηδικό» τύπο *xsaθra-pa. Στις επιγραφές από Μικρά Ασία εμφανίζονται παραλλαγές της ελληνικής εκφοράς όπως σαδράπας, ξαδράπης, εξατράπης.

μάγος: αρχ. Περσ. magu- «μέλος της αρχαίας περσικής φυλής magu»

κάρδακες «μισθοφόροι»: μεσ. περσ. kardag «ταξιδευτής, μετανάστης»

παρασάγγης «μέτρο αποστάσεων» μέσ. περσ. frasang «λεύγα = 4 ρωμαϊκά μίλια» νέα περσ. farsang.

γαυνάκης/καυνάκης «μάλλινο ή γούνινο πανωφόρι»: αρχαίο περσ. *gaunaka «τριχωτός».

ακινάκης/κινάκης «ξίφος»: βουδ.σογδιανά kyn’k «μαχαίρι, ξίφος»

μανιάκης, μανιάκιον «περιδέραιο»: αβεστ. -maini- «περιδέραιο».

γάζα «θησαυρός», γαζοφυλάκιον «θησαυροφυλάκιο»: μέσο περσικό, νέο περσικό ganj «θησαυρός», αραμαϊκό gnz.

ορίνδης, όρυζα «ρύζι»: μέσο περσικό brinj, νέο περσικό birinj, gurinj

Έχουν επίσης προταθεί ιρανικές ετυμολογίες και για λέξεις όπως άγγαρος, αναξυρίδες, κρίβανος/κλίβανος κτλ.

Επίσης Έλληνες συγγραφείς παραθέτουν ιρανικές λέξεις όχι ως δάνειες αλλά ως αξιοπερίεργα πχ ο Ηρόδοτος: ραδινάκην οι Πέρσαι καλέουσιν το έλαιον· η λέξη παρατίθεται φυσικά προσαρμοσμένη στο ελληνικό τυπικό.

Άλλα δάνεια, που εμφανίζονται πρώτη φορά στους ύστερους κλασικούς ή μετακλασικούς χρόνους είναι:

* μαργαρίτης (Θεόφραστος, Στράβων) από το μέσο περσικό morwarid

* πιστάκιον (Νίκανδρος), μέσο περσικό pistag «φιστίκι»

* παμβακίς (Παλατινή Ανθολογία), μέσο περσικό pambag «βαμβάκι»

* ιάσμη (Αέτιος), μέσο περσικό yasaman «γιασεμί»

Η κλασική ελληνική συχνά αποδίδει ιρανικούς τίτλους μέσω μεταφραστικών δανείων, όπως τα μέγας βασιλεύς, βασιλεύς βασιλέων.

Ο όρος αθάνατοι για την προσωπική φρουρά του βασιλιά ενδέχεται να προέρχεται από μεταφραστικό λάθος: το αρχαίο περσικό anusiya «ακόλουθος, βοηθός» μπορεί να παρανοήθηκε ως *anausiya «αθάνατος».

Και τι γίνεται με την αντίθετη επίδραση -τα ελληνικά στο Ιράν;

Οι αρχαίες ιρανικές πηγές δεν δίνουν καμιά ένδειξη ελληνικής γλωσσικής επίδρασης παρόλο που υπάρχουν πλήθος μαρτυρίες ότι Έλληνες ζούσαν και εργάζονταν στην καρδιά της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών. Για παράδειγμα, οι οικοδομικές επιγραφές του Δαρείου Α’ από τα Σούσα περιγράφουν την εργασία που έκαναν διάφορες εθνότητες: «οι λιθοξόοι που έκαναν τη λιθοδομή ήταν Έλληνες (αρχ.περσ. yauna)» Χωρίς αμφιβολία Έλληνες εργάστηκαν και στην οικοδόμηση της Περσέπολης και έχουν βρεθεί μερικές ελληνικές επιγραφές κοντά στα λατομεία. Στις πινακίδες των οχυρώσεων της Περσέπολης εμφανίζεται κάποιος που προσδιορίζεται απλά ως Yauna ή Yaunaya και είναι βοηθός του Parnaka, του επικεφαλής κυβερνητικού υπαλλήλου. Οι δημόσιες επιγραφές των Αχαιμενιδών ήταν κατά κανόνα τρίγλωσσες (αρχαία περσική, ελαμιτική, ακκαδική). Δεν έχει βρεθεί καμιά με τμήμα της γραμμένο στα ελληνικά -ωστόσο Έλληνες συγγραφείς αναφέρουν επιγραφές στα ελληνικά σε σημεία όπως ο τάφος του Κύρου.

Στα επόμενα χρόνια οι κατακτήσεις του Αλεξάνδρου οδήγησαν στην εξάπλωση της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας σε όλη την έκταση της πρώην αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών (ωστόσο στη μέση περσική γραμματεία ο Αλέξανδρος αποκαλείται hromayig, δηλαδή Ρωμαίος (από τη Ρώμη) ή Έλληνας (του Βυζαντίου).

Οι Αρσακίδες (250 πΧ-225 μΧ) εξακολουθούσαν να τοποθετούν ελληνικές επιγραφές στα νομίσματά τους μέχρι και τα μέσα του 1^ου αιώνα μΧ και η ελληνική συνέχισε να βρίσκεται σε περιορισμένη επίσημη χρήση και κατά τη βασιλεία των Σασανιδών (226-652 μΧ). Όταν ο Σαπούρ ο Α’ κατέγραψε τις νίκες του κατά των Ρωμαίων, οι γλώσσες των τρίγλωσσων επιγραφών ήταν η μέση περσική, η παρθική και η ελληνική.

Η μέση περσική των Σασανιδών περιέχει έναν αριθμό λέξεων ελληνικής προέλευσης, που μάλλον είναι ελληνιστικά δάνεια και που πολλά από αυτά συνέχισαν να υφίστανται στη νέα περσική:

* νέο περσικό dinar < δηνάριος

* μέσο περσ. drahm, νέο περσ dir(h)am < δραχμή

* μέσο και νέο περσικό almas < αδάμας

* μέσο περσ asem, νέο περσικό sim < άσημος (ασήμι)

Υπάρχουν λίγα δάνεια και σε ανατολικές ιρανικές γλώσσες πχ το mecan (χερόμυλος) των pasto του Αφγανιστάν ανάγεται στη μηχανή.

Ενδιαφέρον έχει ότι το μέσω τουρκικών το drahm επανέκαμψε ως αντιδάνειο στο δράμι.

 

Advertisement