Κείμενα του Εικοσιένα – 7: Βλάχος είμαι και ‘ληνικά δεν ηξέρω – Επιστολές κλεφτών το 1799

Μια και μπήκαμε στη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, πριν από λίγο καιρό σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Δεν αποκλείεται να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το έβδομο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Θα παρουσιάσω σήμερα τις επιστολές δυο κλεφταρματολών προς τους άρχοντες της Λευκάδας: του Γιάννη Παραβόλα και του Ραφτογιάννη. Και τα δυο γράμματα στάλθηκαν περί το 1799, σε μια περίοδο δηλαδή όπου η Λευκάδα (τότε Αγία Μαύρα) και τα άλλα Εφτάνησα βρίσκονταν υπό ρωσοτουρκική προστασία -μια παράδοξη συγκατοίκηση που δεν διάρκεσε πολύ και για την οποία το ευρύ κοινό δεν ξέρει πολλά, αλλά τον ναύαρχο Ουσακόφ που την υλοποίησε τον γιορτάζουν ως άγιο στην Κέρκυρα βοηθούντος και του ρωσικού τουριστικού συναλλάγματος.

Τα κείμενα εγώ τα πήρα από το βιβλίο του Σπύρου Ασδραχά «Πρωτόγονη επανάσταση: Αρματολοί και κλέφτες (18ος-19ος αιώνας)» (ΕΑΠ, 2019) αλλά τα είχε πρωτοδημοσιεύσει ο Ν.Γ.Σβορώνος (ΕΕΜΣ 1 (1939) σ. 111-113).

Ο Ασδραχάς τα θεωρεί «από τις καλύτερες περιπτώσεις δημοτικού λόγου» που «διατηρούν όλη την εκφραστική αμεσότητα ενώ σύγχρονα αποτελούν αυθεντικά τεκμήρια για τη διάγνωση της νοοτροπίας του κλέφτη (γράμμα Ραφτογιάννη)» ή για «τα κίνητρα που οδηγούν στην κλεφτουριά (γράμμα Παραβόλα)» ενώ δίνουν πληροφορίες για τις σχέσεις αρματολού και κλέφτη ή για τις σχέσεις του κλέφτη με τον λαό χωρίς εξιδανικεύσεις.

Ο Ασδραχάς έχει κάνει αυτοψία στο Ιστορικό Αρχείο της Λευκάδας οπου βρίσκονται τα δυο έγγραφα και τα παρουσιάζει δηλώνοντας πού χωρίζονται οι γραμμές και ποιες διορθώσεις έχει κάνει ο ίδιος, στοιχεία που όμως δυσκολεύουν την ανάγνωση γι’ αυτό και τα παραλείπω. Χωρίζω επίσης σε παραγράφους για να είναι πιο ευανάγνωστο.

Σημειώνω ότι ο Ασδραχάς έχει επιμεληθεί το κείμενο χωρίζοντας λέξεις κτλ. Για παράδειγμα, ο Ραφτογιάννης γράφει «οπουναηνεμερα κε η πηστηκη τροηρου αμμου βασταν τα ποδαρηα οχη τη νηχτα» αλλά εσείς διαβάζετε «οπού να είναι μέρα και οι πιστικοί τροΰρου, α μου βαστάν τα ποδάρια, όχι τη νύχτα«.

Και στις δυο επιστολές κάνει εντύπωση η αξιοπρέπεια των δυο κλεφτών -που ξέρουν τη θέση τους αλλά και τη δύναμη που τους δίνει το όπλο. Ορισμένα σημεία είναι δυσνόητα για τον σημερινό αναγνώστη -θα τα συζητήσουμε μαζί αν έχετε όρεξη. Ο Ασδραχάς δίνει τις εξής εξηγήσεις λέξεων:

κάνω ζάπι, ζαπίζω = κυριεύω (τουρκ. zapt etmek)
ζαράρι = ζημιά (τουρκ. zarar)
ισμέτι, χισμέτι = υπηρεσία, υποχρέωση (τουρκ. hizmet)
μονοφιλίκικα = μεροληπτικά
ντουρούσικος = ευθύς, ντόμπρος (τουρκ. dürüst)
τζεφτουλίκια = τσιφλίκια

Σε μία από αυτές τις περιπτώσεις διαφωνώ και θα το εξηγήσω στο τέλος. Σημειώνω επίσης ότι α = αν και ότι στο πρώτο γράμμα ο Παραβόλας γράφει το ευφωνικό γ μπροστά από φωνήεν (γή = ή, γείδος κτλ.)

Ο καπετάν Χρίστος που μνημονεύεται στο πρώτο γράμμα είναι ο Χρίστος Κατσικογιάννης, γιος του αρματολού Γιάννη Μπαμπάτσικου ή Κατσικογιάννη, που αργότερα εξοντώθηκε από ανθρώπους του Αλήπασα.

Τον καιρό εκείνο ο Ραφτογιάννης και ο Παραβόλας έχουν διωχθεί απο τη Λευκάδα ύστερα από παρέμβαση του Αλήπασα, που ζήτησε από τις αρχές των Εφτανήσων να εκκαθαρίσουν τα νησιά από τους παράνομους που άφηναν το οθωμανικό έδαφος για να βρουν καταφύγιο εκεί.

Επιστολή Γιάννη Παραβόλα:

Εκλαμπρότατοι αφεντάδες της Αγιομαύρας την εκλαμπρότη σας δουλικώς προσκυνώ και με το ταπεινό μου γράμμα σάς φανερώνω: τί μεγάλα κάζα έκαμα εις τους τόπους σας και με κυνηγάτε;

Εγώ δεν επήρα κανενός μίγια κότα στανικώς, όξου α με φίλεψε κανένας. Με την Τουρκιά οπού έχω να κάμω, μου επήρανε δυο-τρεις φορές το γείδος μου και με κυνηγάνε και μένανε και τους πειράζω και γω. Τώρα εγώ με τους τόπους σας δεν έχω να κάμω, μούνε μου έρχεται παράπονο, οπού δίχως να σας πειράζω να με κυνηγάτε, οπού μ’ έχετε πατριώτη και θενά με κάμετε να την αφήκω την πατρίδα μου.

Και λέτε οπώς σας στενεύει ο καπετάν Χρίστος και σας λέγει να του δώκετε θέλημα να με κυνηγήσει με Τούρκους μέσα στους τόπους σας. Δότε του να φέρει και Τούρκους μέσα ευτού, να σας προδώκει τη χώρα ωσάν και πρώτα. Και σας λέγει οπώς με φυλάτε ευτού μέσα και δεν του λέτε οπώς με φυλάγει ο γίδιος, ωσάν και πέρσι, οπού μ’ έβανε να χαλάσω τα τζεφτουλίκια του πασά. Και τώρα αυτήνοι με φυλάνε, διατί ανί με κυνηγήσουνε, τους σκοτώνω τα βόδια τους και τους ανθρώπους τους και τα γεννήματά τους τα καίγω και ό,τι μπορέσω θενά τους κάμω.

Και δω γείμαι και ας με κυνηγήσει. Να κάμει ζάπι τον εδικό του τον τόπο, όχι χαλεύει να ζαπίσει και της εκλαμπρότης σας τους τόπους. Δεν του λέτε να πάγει στον τόπο του ο καθένας; Τί σας εφορτώθηκε και πολεμάγει να ορίσει τον τόπο σας και σας λέγει οπώς όποιος μου δίνει ψωμί να τόνε κυνηγάτε; Εγώ, μου δίνει όλος ο κόσμος ψωμί. Διατί α δε μου δώκει, του σκοτώνω το βόδι του γή το μουλάρι του γή τ’ άλογό του γή και τον ίδιο φυλάγω μες στην πόρτα του και τόνε σκο­τώνω.

Τώρα γη Εκλαμπρότη σας το γνωρίζετε, μούνε θέλετε να παιδεύετε τους ραγιάδες σας και σας περικαλώ να μην ακούετε τα μονοφι[λί]κικα ψέματα και παιδεύετε τους γειτόνους σας, διατί εγώ θενά κάμω ό,τι να μπορέσω εκεί οπού μου επήρανε το γείδος μου. Και γη Εκλαμπρότη σας κάμετε όπως ορίσετε.

Και ανίσως και σας γράφω και κανένα εναντίο, ας έχω και συμπάθειο, διατί γείμαι γιδιώτης. Και το γράμμα μου να το διαβάσετε όλοι γοι αφεντάδες σας περικαλώ και ανίσως έκαμα κακό, ας το εύρω και όποιονε έβλαψα να μου το φανε­ρώσετε και κείνονε οπού με κυνηγάγει να τόνε ξέρω.

Γιάννης Παραβόλας εδικός σας πάντα.

Των εκλαμπροτάτων κ’ εξουσιαστάδων αφεντάδων σιορ δετόρον Ρόκκο και σιορ Άτζουλου Γκίλη και επίλοιπων προσκυνητώς δοθήτω υγειώς Αγιομαύρα.

Το δεύτερο γράμμα, του Ραφτογιάννη

Αιντεσιμώτατε και ευγενέστατε κύριο κυρ κουμαντάντε της Ρωσίας και επίλοιποι άρχοντες της χώρας Αγιαμαύρας

1799 Αυγούστου π(ρώτη)

σας προσκυνώ και με το δουλικό μου γράμμα σας φανερώνω με το να ήμουν κακός άνθρωπος εις την χώρα σας, για οπού εβήκα ώς και εις τα άγρια τα βουνά· όπου με όρισες να πάγω, επήγα. Μα όπως έχεις η εντιμότη σου νόμο οπού ο κλέφτης να προσκυνάγει, ό,τι πήρε να το δώσει, έτζι έχομε και εμείς νόμο, οπού όποιον πιάσομε τα ό,τι μας έκαμε να πλερώσει. Όμως ένα τουφέκι όρισες και το ’δωκα· μ’ ας είναι καλά οπού θα μου το φτιάσουν ασημένιο και α δε μου αξίζει, το φιλεύω.

Όμως ας αφήσομε την πολυλογία: εγώ είμαι οπού ’μαι ενάντιος της Ρουσίας, ως καθώς το εβεβαιώσετε μαναχοί σας· μα να ξέρετε τον οχτρό σας ήταν καλύτερα. Όμως σας μιλώ να μη ντέσω κανέναν από αυτούθε μέσα, όχι φτωχός να ειπεί, όχι φίλος να ειπεί, και τον πάρει ο θάρρος, διατίμα του Θεού το όνομα είναι γελασμένος και πολύ βασανισμένος. Διατί αν ξαγοράζεται, μπαίνει σε ξαγορά, ειδέ και δεν ξαγοράζεται και είναι φτωχός, θέλα πάρει την ευχαρίστηση τη μύτη και τα αυτιά.

Και όποιος τα βαστάγει αυτά, ας έβγει ούθε θέλει να περπατεί, θέλεις εις το πέλαγο, θέλεις εις τη στεργιά. Διατί εγώ θέλω να πάρω το σφαχτό από την κοπή, οπού να είναι μέρα και οι πιστικοί τροΰρου, α μου βαστάν τα ποδάρια, όχι τη νύχτα και να’ ναι και μαναχά, δίχως πιστικό. Έτζι το ’χω σιασμένο. Διά να με καταλάβετε, ή μπαμπέσης είμαι ή ντουρούσικος είμαι. Εγώ έλεγα να κάμω τον παλιογγαλαντόμο, μα σα με γνωρίσετε για ζαβό, εγώ για οπού σας άδειασα τον τόπο με γεια σας, με χαρά σας.

Μαναχά να διαβάσετε το χαρτί να τ’ αγκούσει η φτωχολογιά να μη με λένε άπιστον. Αν δε φτιαστεί το τουφέκι ασημένιο, δεν τραβώ απ’ αυτό το ισμέτι. Και α δεν το διαβάσετε πούμπλικα, ό,τι ζαράρι έλθει, ας είναι το κρίμα εις το λαιμό του εκεινού οπού να κρύψει το χαρτί. Βλάχος είμαι και ατζαμής και ’ληνικά δεν ηξέρω και βλάχικα αποκρίθηκα, μα να’χω το συμπάθειο.

Ραφτογιάννης βιωγμένος.

Εις τους αιντεσιμώτατους και ευγενέστατους κυρίους κυρ κουμαντάντε της Ρωσίας και επίλοιποι άρχοντες της Άγιας Μαύρας.

Βιωγμένος δηλαδή διωγμένος. Ο Ραφτογιάννης καμαρώνει ότι το σφαχτό θέλει να το παίρνει μέρα μεσημέρι και να το φυλάνε, όχι νυχτα κι αφύλαχτο. Επίσης απαιτεί να διαβαστεί το γράμμα του δημοσια (πούμπλικα) για να το ακούσει η φτωχολογιά -αλλιώς ό,τι κακό γίνει την ευθυνη θα την έχει όποιος απέκρυψε το γράμμα. Βλάχος είμαι, λέει, κι ελληνικά δεν ξέρω, βλάχικα σας μιλάω.

Βλάχος εθνικά; Βλάχος δηλαδή με κτηνοτροφική καταγωγή; Βλάχος δηλαδή ασπούδαχτος; Ο Ασδραχάς πάντως γράφει ότι «ανήκει στους βλαχικούς πληθυσμούς που τροφοδοτούν στις παραπάνω περιοχές τη ληστεία».

Κλείνω με μια διόρθωση που θα τολμήσω να κάνω στον Ασδραχά -ίσως και στον Σβορώνο αν είναι δική του η ανάγνωση «μονοφιλίκικα».

Γράφει ο Παραβόλας: «σας περικαλώ να μην ακούετε τα μονοφίκικα ψέματα». Ο Ασδραχάς (ίσως και ο Σβορώνος νωρίτερα) διορθώνει σε «μονοφιλίκικα», λέξη που την εξηγεί ότι σημαίνει «μεροληπτικά».

Με όλο το θάρρος, νομίζω πως η διόρθωση είναι λάθος. Λέξη «μονοφιλίκικα» δεν ξέρω να υπάρχει. Όμως «μονοφίκικα» μπορεί να υπάρχει. Θα πρόκειται για παράλληλο τύπο του «μαναφούκικα» δηλ. συκοφαντικά. Μαναφούκι (από τουρκ. münafik) είναι η συκοφαντία, η διαβολή. Συνήθως στον πληθυντικό, «βάζω μαναφούκια» θα πει συκοφαντώ, διαβάλλω κάποιον. Τη λέξη τη χρησιμοποιεί ο Παπαδιαμάντης. Ταιριάζει να τους προτρέπει ο Παραβόλας να μη δίνουν σημασία στις διαβολές.

Αν μπορούσαμε να δούμε το χειρόγραφο θα βεβαιωνόμασταν. Αλλά βέβαια αυτό έχει μικρή σημασία.