Τα παπούτσια των άλλων

Δεν πρόκειται για τίτλο ταινίας όσο κι αν θυμίζει τις «Ζωές των άλλων» -έναν τίτλο που εγώ θα τον μετέφραζα «Η ζωή των άλλων» διότι μια ζωή την έχουμε (κι αν δεν τη γλεντήσουμε, τι θα καταλάβουμε, τι θα καζαντίσουμε;) εκτός από τις γάτες κι από εκείνον που ζούσε μονάχα δυο φορές. Αλλά παπούτσια έχουμε τουλάχιστον δύο ο καθένας εκτός από τον μονοσάνδαλο Ιάσονα και κανέναν μονοπόδαρο, οπότε ο τίτλος στέκει.

Τι μας ενδιαφέρουν όμως τα παπούτσια των άλλων; Μας ενδιαφέρουν από φρασεολογική άποψη -όχι στα ελληνικά, ή τουλάχιστον όχι μέχρι πρόσφατα στα ελληνικά. Όμως καθώς τα αγγλικά είναι πλέον παγκόσμια και κυρίαρχη γλώσσα, οι εκφράσεις της αγγλικής περνάνε και στις άλλες γλώσσες -κι έτσι τα παπούτσια των άλλων μπορεί να γίνουν και δικά μας παπούτσια, παρόλο που η παροιμία προειδοποιεί ότι πρέπει να διαλέγουμε παπούτσι από τον τόπο μας.

Το άρθρο λογάριαζα αρκετές μέρες να το γράψω, όμως εχτές έβλεπα το Κόκκινο του Κισλόφσκι και ένας διάλογος με παρακίνησε να το γράψω επιτέλους. Έβλεπα την ταινία στα γαλλικά αλλά είχα βάλει και τους αγγλικούς υποτίτλους. Κι εκεί σε μια συζήτηση του Τρεντινιάν με την κοπέλα, λέει ο Τρεντινιάν, συνταξιούχος δικαστής, για όσους είχε καταδικάσει στην καριέρα του, J’étais pas dans leur peau mais dans la mienne. Μεταφράζει ο υποτιτλιστής: I was in my shoes, not theirs.

Ο Έλληνας υποτιτλιστής σωστά το αποδίδει: Δεν ήμουν στη θέση τους, αλλά στη δική μου.

Η ιδιωματική έκφραση στα αγγλικά είναι to put oneself to someone’s shoes, και σημαίνει «έρχομαι στη θέση του άλλου» ή, αν θέλουμε να το πούμε πιο ιδιωματικά, «μπαίνω στο πετσί του» -όπως είναι η αντίστοιχη γαλλική, dans sa peau. Η έκφραση χρησιμοποιείται αρκετά όταν θέλουμε να πούμε σε κάποιον ότι πρέπει να δει τα πράγματα από τη θέση κάποιου άλλου, να φανταστεί ότι αντιμετωπίζει τα ίδια προβλήματα.

Παράδειγμα από διαδικτυακό λεξικό:

Before being quick to judge someone for their actions, you should always try to put yourself in their shoes. Everyone is human, after all.

Στα διάφορα μανατζεροβιβλία, που μιλάνε πολύ για empathy, γίνεται πολύς λόγος για τα παπούτσια των αλλονών, δηλαδή βλέπουμε πολλές φορές να διατυπώνεται η παραίνεση try to put yourself in their shoes. Αλλά όπως την empathy δεν θα τη μεταφράσουμε «εμπάθεια» στα ελληνικά, έτσι και την παραίνεση δεν θα τη μεταφράσουμε κατά λέξη, δηλ. δεν θα πούμε «προσπαθήστε να μπείτε στα παπούτσια του άλλου» αλλά θα πούμε «προσπαθήστε να έρθετε στη θέση του άλλου», «προσπαθήστε να δείτε τα πράγματα από τη δική του σκοπιά», «προσπαθήστε να δείτε την κατάσταση με τα δικά του μάτια» ή «προσπαθήστε να μπείτε στο πετσί του άλλου» (ή μήπως αυτό λέγεται μόνο για ηθοποιούς;)

Δεν θα το πούμε; Η έλξη της κυρίαρχης γλώσσας είναι πανίσχυρη κι έτσι κάμποσοι λένε «να μπεις στα παπούτσια του» παρόλο που οι περισσότεροι (νομίζω) το θεωρούν αυτό αγγλισμό. Πριν από καμιά βδομάδα, στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ κάποιος έκανε το εξής έξυπνο σχόλιο:

Είναι δυό τρεις βδομάδες στην tv που μερικοί μπαίνουν στα παπούτσια του άλλου. Εσείς μπαίνετε σ´αλλουνού τα παπούτσια ή απλώς προσπαθείτε να έρθετε στη θέση του, παραμένοντας στα δικά σας παπούτσια;

Δεν προσδιόρισε ποιους εννοεί. Πάντως ένας από τους δεινότερους παπουτσοσφετεριστές της ελληνικής δημοσιογραφίας είναι ο κ. Αλέξης Παπαχελάς που από παλιά χρησιμοποιούσε τον αγγλισμό. Σε μεζεδοάρθρο μας πριν από 8 χρόνια είχα γράψει:

Πρόσφατο άρθρο του Αλέξη Παπαχελά στην Καθημερινή, ξεκινάει ως εξής: Όποιος θέλει να καταλάβει τον θυμό του Έλληνα πολίτη με το πολιτικό σύστημα δεν έχει παρά να μπει στα «παπούτσια» ενός άνεργου ή υπερφορολογημένου ανθρώπου το βράδυ της περασμένης Δευτέρας. Μέσα στα δικά του άγχη και τις αγωνίες του συνειδητοποίησε ότι υπάρχουν μεγαλύτερες αγωνίες, που κάνουν τις δικές του να μοιάζουν ταπεινές, τιποτένιες. Καταρχάς, εξακολουθεί να με ενοχλεί ο αγγλισμός «να μπει στα παπούτσια» (Λέω «εξακολουθεί» επειδή και πριν από τέσσερα χρόνια είχαμε ξανασυζητήσει την έκφραση, πάλι από τον κ. Παπαχελά).  Στα ελληνικά έχουμε άλλες εκφράσεις: να μπει στη θέση του, να μπει στο πετσί του.

Τον κ. Παπαχελά είχα κατά νου όταν το 2017 στο συνέδριο της ΕΛΕΤΟ, σε μια ομιλία αφιερωμένη στη μετάφραση παροιμιών και παροιμιακών εκφράσεων, είχα πει τελειώνοντας:

Είπα πιο πάνω ότι κατά λέξη μετάφραση παροιμιακής έκφρασης δεν γίνεται «σχεδόν ποτέ». Ωστόσο, παροιμιακές εκφράσεις μπορεί κατ’ εξαίρεση να μεταφραστούν κατά λέξη όταν η εικόνα τους είναι πολύ ζωντανή έτσι που η σημασία να είναι ξεκάθαρη, ιδίως όταν υπάρχει μεγάλη ανισότητα ανάμεσα στη δύναμη των δύο γλωσσών και δεν υπάρχει αντίστοιχη έκφραση στη γλώσσα υποδοχής. Έτσι, η «καυτή πατάτα» και οι «σκελετοί στη ντουλάπα» πέρασαν στα ελληνικά ακριβώς επειδή η ισχύς της αγγλικής είναι καταθλιπτική για όλες τις άλλες γλώσσες και επειδή δεν είχαμε αντίστοιχη ελληνική έκφραση. Πιο δύσκολο είναι να περάσει ο αγγλισμός όταν υπάρχει αντίστοιχη έκφραση, κι έτσι παρά τις πολύχρονες άοκνες προσπάθειες διαφόρων δημοσιογράφων οι περισσότεροι ομιλητές αρνούμαστε διαρρήδην «να μπούμε στα παπούτσια» του συνομιλητή μας. Προτιμάμε ελληνοπρεπώς να μπαίνουμε στο πετσί του ή να ερχόμαστε στη θέση του.

Και αυτή είναι ακόμα η γνώμη μου. Δεν με ενοχλούν οι ντουλαπίσιοι σκελετοί επειδή δεν έχουμε ανάλογη έκφραση. Εξακολουθεί να με ενοχλεί όταν μπαίνουν στα παπούτσια των άλλων, επειδή έχουμε.

Χαρακτήρισα την έκφραση «να μπεις στα παπούτσια του» αγγλισμό. Εννοώ με αυτό μια κατά λέξη μετάφραση μιας αγγλικής έκφρασης που εκλαμβάνεται από πολλούς στα ελληνικά ως κάτι το όχι ακόμα αφομοιωμένο. Για τον ορισμό των αγγλισμών (και γενικότερα: ξενισμών, αν και τώρα πια μόνο αγγλισμούς έχουμε στα ελληνικά) δεν υπάρχει απόλυτη ομοφωνία καθώς κάποιοι θεωρούν αγγλισμούς κάθε δομή που εισάγεται από τα αγγλικά. Στο ίδιο πνεύμα, στην εργασία του για τους γαλλισμούς της ελληνικής ο Κοντοσόπουλος περιλαμβάνει και εκφράσεις όπως «βυθίζεται στο σκοτάδι», που θα τις έλεγα εντελώς αφομοιωμένες.

Πάντως, όπως και να ορίσουμε τον αγγλισμό, η έκφραση «να μπεις στα παπούτσια του» εκλαμβάνεται έτσι από τους περισσότερους, σαν κάτι μη φυσικό στα ελληνικά -γι’ αυτό και στην παραπάνω συζήτηση στα Υπογλώσσια πολλοί σχολίασαν χιουμοριστικά π.χ. «για μένα είναι εύκολο να μπω στα παπούτσια των άλλων γιατί φοράω 37 νούμερο». Η έκφραση αυτή άλλωστε περιλαμβάνεται σε μια πτυχιακή εργασία της Ουρανίας Παπαδοπούλου, με τίτλο «Η επιρροή της Αγγλικής στη Νέα Ελληνική : εξέταση νεοεισαχθέντων αγγλισμών» (η κ. Παπαδοπούλου έχει έκτοτε εκπονήσει και άλλες εργασίες για το θέμα των αγγλισμών, αλλά επέλεξα αυτήν επειδή είναι η παλαιότερη (2014), ώστε να έχουμε και μια διάσταση χρονολόγησης).

Στην ίδια εργασία βρίσκουμε αγγλισμούς αποδελτιωμένους από τα κοινωνικά μέσα ή γενικά το Διαδίκτυο όπως ορισμένα στανταράκια (θα σε πάρω πίσω, στο τέλος της ημέρας, πάρε τον χρόνο σου) αλλά και άλλους που δεν είχα αντιληφθεί ότι λέγονται π.χ. «την ζήτησε έξω» (μετάφραση του he asked her out, αντί του αναμενόμενου «της ζήτησε να βγουν»). Για την ακρίβεια, η έκφραση που μας απασχολεί αποδελτιώνεται από την κ. Παπαδοπούλου στη μορφή «Αν ήμουν στα παπούτσια σου» και σωστά δίνεται ως αντίστοιχη ελληνική η «αν ήμουν στη θέση σου». Αποδελτιώνεται στην κατηγορία των «νεότερων αγγλισμών» και γι’ αυτό εξετάζεται απλώς συνοπτικά. Νεότερων, βεβαίως, το 2014.

Θα επικρατήσει άραγε ο αγγλισμός; Θα γίνει αποδεκτός δηλαδή -οπότε ίσως σε μερικά (ή μερικές δεκάδες) χρόνια να μη γίνεται αντιληπτός ως ξενισμός; Ή θα εξακολουθήσει να γίνεται αντιληπτός ως ξένο σώμα; Δεν μπορώ να προφητέψω, πάντως καθόλου δεν αποκλείω να επικρατήσει.

Κάτι που δεν ήξερα, και το έμαθα από τη συζήτηση στα Υπογλώσσια, είναι ότι η αγγλική έκφραση έχει αρχαιοελληνικό αντίστοιχο. Πράγματι, στο Λίντελ Σκοτ βρίσκω ότι η έκφραση «εν τούτω πεδίλω πόδα έχειν» (π.χ. στον Πίνδαρο) σημαίνει «βρίσκομαι σε αυτή την κατάσταση». Πολύ κοντινό με τη σημερινή αγγλική, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπάρχει κατ’ ανάγκη και δανεισμός, μπορεί θαυμασια να είναι ανεξάρτητος σχηματισμός.

Και κλείνοντας, εσείς τι κάνετε; Μπαίνετε στα παπούτσια των άλλων ή προτιμάτε να έρχεστε στη θέση τους;

 

Advertisement