Ο κόσμος σε 64 τετράγωνα

Ο αριθμός 64 μπορεί να παραπέμπει σε πολλά πράγματα αλλά τα 64 τετράγωνα αμέσως φέρνουν στο μυαλό ένα κυρίως πράγμα, το σκάκι, τουλάχιστον σε όσους ξέρουν αυτό το παιχνίδι, μια από τις πιο μεγάλες επινοήσεις του ανθρώπινου πνεύματος.

Καθώς σε μιαν άλλη ζωή έπαιζα σκάκι, και στα νιάτα μου είχα φτάσει σε καλούτσικο επίπεδο, παίζοντας στον Σκακιστικό Όμιλο Καλλιθέας, δηλώνω πρώην σκακιστής αλλά εξακολουθώ να είμαι φίλος του σκακιού. Στο ιστολόγιο έχουμε βάλει πολλά άρθρα σχετικά με το σκάκι -και ένα από αυτά, με τίτλο «Ταξίδι στα 64 τετράγωνα» εξετάζει (όχι εξαντλητικά) τα λεξιλογικά του σκακιού.

Ο τίτλος όμως του άρθρου είναι και τίτλος ενός πρόσφατου βιβλίου, που κυκλοφόρησε πριν από μερικούς μήνες από τις φιλικές εκδόσεις Αντίποδες του Κώστα Σπαθαράκη: Σκάκι. Ο κόσμος σε 64 τετράγωνα του Γερμανού Κρίστιαν Μαν, σε μετάφραση του Νίκου Θεοδωρόπουλου.

Ο συγγραφέας ήταν διεθνής μετρ στα νιάτα του, οπότε ξέρει για ποιο πράγμα μιλάει. Το βιβλίο όμως δεν απευθύνεται μόνο σε μυημένους σκακιστές αλλά αποτελεί και μια καλή εισαγωγή για οποιονδήποτε ξέρει απλώς το παιχνίδι ή ενδιαφέρεται να το μάθει.

Να μην παρεξηγηθώ: δεν πρόκειται για εγχειρίδιο που διδάσκει το σκάκι, παρόλο που στο παράρτημα υπάρχει μια δεκασέλιδη συνοπτική έκθεση των κανόνων του παιχνιδιού και της σημειογραφίας του. Ο συγγραφέας εξετάζει το σκάκι σαν πνευματικό επίτευγμα και κοινωνικό φαινόμενο και θεωρεί δεδομένο ότι ο αναγνώστης είναι εξοικειωμένος με τα βασικά του παιχνιδιού.

Στο δοκίμιό του υπάρχουν θέσεις από διάσημες παρτίδες, αλλά όχι πολλές, γύρω στις πέντε ή έξι, που παρατίθενται σαν παραδείγματα της επιχειρηματολογίας του συγγραφέα, όπως επίσης και μερικές θέσεις από φινάλε, όμως ο κύριος όγκος του βιβλίου δεν ασχολείται με αναλύσεις θέσεων.

Μετά την εισαγωγή (όπου ο συγγραφέας εξετάζει και προσπαθεί να εξηγήσει τη γοητεία που ασκεί το σκάκι), η πρώτη μεγάλη ενότητα είναι αφιερωμένη στην ιστορία του σκακιού, από τις απαρχές και τον ερχομό του στην Ευρώπη έως την εποχή των παγκόσμιων πρωταθλητών, που τους εξετάζει έναν προς έναν, από τον Στάινιτς ίσαμε τον Κάρλσεν.

Στη δεύτερη ενότητα εξετάζεται το σκάκι ως αγωνιστικό άθλημα, με ερωτήματα όπως αν μπορεί ένας σκακιστής να βιοποριστεί από το παιχνίδι, πώς πρέπει να προπονείται, πώς σκέφτεται κατά τη διάρκεια της παρτίδας, τι δίνει την υπεροχή σε έναν σκακιστή, ποιος ο ρόλος της ψυχολογίας, πώς οι υπολογιστές έχουν φέρει επανάσταση στον τρόπο που προετοιμάζονται οι σκακιστές και αν οι σκακιστές είναι όντως μεγαλοφυΐες, αν έχουν ανώτερο IQ ή αν βρίσκονται κοντά στην τρέλα, όπως το θέλουν κάποια στερεότυπα.

Στην τρίτη ενότητα, το σκάκι στην κοινωνία, βλέπουμε τις σχέσεις του σκακιού με την επιστήμη, το σκάκι στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, τις έμφυλες σχέσεις στο σκάκι και το σκάκι με υπολογιστή. Τα δύο αυτά τελευταία θέματα έχουν πολύ ενδιαφέρον: Καταρχάς, αν οι γυναίκες είναι κατώτερες στο σκάκι και γιατί μέχρι σήμερα δεν είχαμε καμιά γυναίκα παγκόσμια πρωταθλήτρια και ελάχιστες στις πρώτες 100 θέσεις της παγκόσμιας κατάταξης (να σημειωθεί ότι η πρωτότυπη γερμανική έκδοση βγήκε τον Αύγουστο του 2019, άρα πριν από τη δημοφιλέστατη σειρά Το γκαμπί της βασίλισσας). Κατά δεύτερο, για τους υπολογιστές και με ποιον τρόπο το σκάκι παίζει για την τεχνητή νοημοσύνη τον ίδιο ρόλο που παίζει η δροσόφιλα για τη βιολογία. Στις δυο αυτές υποενότητες, ο συγγραφέας καταφέρνει μέσα σε λίγες σχετικά σελίδες να αναφέρει τις πτυχές δύο πολύπλοκων θεμάτων. Ακολουθεί, όπως είπαμε, το παράρτημα με τους κανόνες, καθώς και βιβλιογραφία και πίνακας με τους παγκόσμιους πρωταθλητές.

Με δυο λόγια, ένα πολύ καλό εισαγωγικό βιβλίο, ωραίο δώρο για οποιονδήποτε ενδιαφέρεται για το σκάκι.

Ομως εμείς είμαστε ιστολόγιο που ενδιαφέρεται για τη λογοτεχνία και τη μετάφραση, οπότε δεν θα σταματήσουμε εδώ. Στο βιβλίο υπάρχει ένα απόφθεγμα του Ρέιμοντ Τσάντλερ, το οποίο κατά τη γνώμη μου δεν δίνεται σωστά από τον συγγραφέα ούτε στην πρωτότυπη ούτε στη μεταφρασμένη ελληνική έκδοση. Αλλά και η ιστορία του αποφθέγματος έχει κάποιο ενδιαφέρον.

Ίσως αδικώ εδώ τον συνάδελφο Νίκο Θεοδωρόπουλο, με την έννοια ότι θα επισημάνω μιαν αστοχία του, αλλά όπως θα δείτε τελικά εκείνος φέρει το μικρότερο μερίδιο ευθύνης για την αστοχία, χώρια που κατά τα άλλα η μετάφρασή του είναι πολύ καλή.

Λοιπόν, στη σελίδα 19 του βιβλίου, διαβάζουμε την εξής παράγραφο με την οποία τελειώνει η Εισαγωγή:

Παρά τις ποικίλες συζητήσεις για το παιχνίδι του σκακιού, ένα πράγμα δεν πρέπει να ξεχνάμε: το σκάκι είναι απόλυτα αφηρημένο, υπερβαίνει κάθε συγκεκριμένη εφαρμογή και δεν έχει καμία άμεση πρακτική χρήση. Ο Αμερικανός συγγραφέας Ρέυμοντ Τσάντλερ περιέγραψε κάποτε δηκτικά το σκάκι ως «την πιο πολύπλοκη μορφή σπατάλης της ανθρώπινης ευφυΐας, τέτοια που όμοιά της μόνο έξω από μια διαφημιστική εταιρεία μπορεί να βρει κανείς». Ίσως όμως ακριβώς αυτή η υποτιθέμενη μη χρησιμότητα να έχει συμβάλει ουσιαστικά στην ακατάσβεστη γοητεία του «βασιλικού παιχνιδιού».

Παρέθεσα ολόκληρη την παράγραφο διότι αξίζει σχολιασμό επί της ουσίας, αλλά θέλω να επικεντρωθώ στο παράθεμα από τον Τσάντλερ.

Επειδή έχω διαβάσει τα περισσότερα μυθιστορήματά του, αμέσως ενοχλήθηκα διότι δεν το θυμόμουν έτσι το παράθεμα. Θυμόμουν λοιπόν ότι ο Τσάντλερ δεν αναφερόταν στο σκάκι γενικώς αλλά σε μια παρτίδα που έληξε ισόπαλη ύστερα από 70 κινήσεις. Έπειτα, η ελληνική μετάφραση δεν λέει αυτό που (θυμόμουν ότι) έλεγε ο Τσάντλερ.

Τώρα με το Διαδικτυο είναι εύκολο να βρεις τα περισσότερα πράγματα, και σε έναν αγγλόφωνο ιστότοπο «διερεύνησης αποφθεγμάτων» βρήκα όλα όσα αναζητούσα -και που θα σας πω στη συνέχεια.

Λοιπόν, ο Τσάντλερ στο μυθιστόρημα «The Long Goodbye», που έχει μεταφραστεί «Ο μεγάλος αποχαιρετισμός» στα ελληνικά και που αξίζει να το διαβάσετε, γραμμένο το 1953, βάζει τον ήρωά του, τον ντετέκτιβ Φίλιπ Μάρλοου, να γυρίζει στο σπίτι το βράδυ και, για να χαλαρώσει, να παίζει μια παρτίδα ήδη παιγμένη σε τουρνουά -οι σκακιστές το κάνουν αυτό πολύ συχνά. Δεν παίζουν με αντίπαλο αλλά στήνουν τη σκακιέρα και ξαναπαίζουν τις κινήσεις διάσημων παρτίδων, όπως τις βρίσκουν στα σκακιστικά βιβλία.

Γράφει λοιπόν ο Τσάντλερ, στην καταληκτική πρόταση ενός κεφαλαίου:

«She hung up and I set out the chess board. I filled a pipe, paraded the chessmen and inspected them for French shaves and loose buttons, and played a championship tournament game between Gortchakoff and Meninkin, seventy-two moves to a draw, a prize specimen of the irresistible force meeting the immovable object, a battle without armour, a war without blood, and as elaborate a waste of human intelligence as you could find anywhere outside an advertising agency.»

Τα ονόματα των δύο Ρώσων σκακιστών είναι φανταστικά. Από όλη την παράγραφο προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι ο Τσάντλερ εδώ (ή τουλάχιστον ο Μάρλοου) δεν εκφράζεται «δηκτικά» για το σκάκι αλλά λατρευτικά. Θεωρεί ότι η «άκαρπη» ισοπαλία ύστερα από 72 κινήσεις είναι ένα αριστούργημα «μη παραδεδεγμένης χρησιμότητας» για να θυμηθώ τον Λέανδρο Παπαδημούλη, το αλτερέγκο του Παπαδιαμάντη.

Τι έγινε ομως; Όπως θα δείτε αν ψάξετε στο γκουγκλ, και όπως συχνά συμβαίνει, από όλη την παράγραφο κάποιοι συμπύκνωσαν και κατασκεύασαν το εξής απόφθεγμα:

Chess is as elaborate a waste of human intelligence as you can find outside an advertising agency.

Ο καθένας μπορεί να κρίνει αν το συμπυκνωμένο απόφθεγμα αποδίδει ή προδίδει το πνεύμα του Τσάντλερ. Εγώ θα έλεγα το δεύτερο. Όμως, στα διάφορα γνωμικολόγια και αποφθεγματολόγια θα βρείτε το συμπυκνωμένο απόφθεγμα και όχι το πλήρες. Πάω στοίχημα ότι ο Γερμανός συγγραφέας βρήκε το απόφθεγμα σε κάποιον τέτοιον κατάλογο, ότι δεν το διάβασε στην πλήρη μορφή του (βλέπουμε λοιπόν τη ζημιά που μπορεί να κάνουν τα αποφθεγματολόγια)

Αλλά και με την απόδοση του αποφθέγματος υπάρχει πρόβλημα. Σύμφωνα με το βιβλίο του Κρίστιαν Μαν, ο Τσάντλερ θεωρεί το σκάκι «την πιο πολύπλοκη μορφή σπατάλης της ανθρώπινης ευφυΐας, τέτοια που όμοιά της μόνο έξω από μια διαφημιστική εταιρεία μπορεί να βρει κανείς»

Εγώ νομίζω ότι δεν είναι σωστή η απόδοση. Κρατώντας τις ίδιες λέξεις, όσο γίνεται, νομίζω ότι το απόφθεγμα πρέπει να αποδοθεί

«την πιο πολύπλοκη μορφή σπατάλης της ανθρώπινης ευφυΐας που μπορεί να συναντήσει κανείς, αν εξαιρέσουμε τα διαφημιστικά γραφεία»

Όπως είναι αποδομένο στην εκδοχή του βιβλίου, φαίνεται σαν ο Τσάντλερ να θεωρεί ότι το σκάκι είναι ανώτερη μορφή   «σπατάλης ευφυΐας» από τη διαφήμιση, ενώ όπως το διαβάζω εγώ λέει περίπου το αντίθετο: το σκάκι είναι η πιο σοφιστικέ μορφή «σπατάλης ευφυΐας» που υπάρχει εκτός από τη διαφήμιση (που, εννοείται, είναι ακόμα πιο σοφιστικέ μορφή σπατάλης).

Φταίει ο μεταφραστής γι’ αυτό το λάθος; Δεν είμαι βέβαιος. Ζήτησα από τον Κώστα Σπαθαράκη και μου έστειλε το γερμανικό πρωτότυπο, που είναι:

«die komplizierteste Vergeudung menschlicher Intelligenz, die sich außerhalb einer Werbeagentur nur finden lässt»

Η σχέση μου με τη γερμανική γλώσσα είναι μάλλον συγκρουσιακή, οπότε δεν μπορώ να αποφανθώ με βεβαιότητα αν η γερμανική μετάφραση αποδίδει το πνεύμα του Τσάντλερ. Θα έλεγα όμως πως όχι.

Οπότε, κατά τη γνώμη μου, το φταίξιμο του μεταφραστή βρισκεται μόνο στο ότι δεν αναζήτησε το αγγλικό πρωτότυπο για να βοηθηθεί στην απόδοση της στρυφνής γερμανικής πρότασης.

Αλλά βέβαια και το γεγονός ότι έγραψα ένα τέτοιο κατεβατό για τη μετάφραση ενός αποφθέγματος κι αυτό «σπατάλη ανθρώπινου μόχθου» μπορεί να χαρακτηριστεί.

Κι έτσι είναι. Τα «μη παραδεδεγμένης χρησιμότητος» πράγματα είναι το αλάτι της ζωής -και το σκάκι είναι μια εξαίσια μορφή «σπατάλης».

Advertisement