Η Σελάνα της Σαπφώς -και του Βάρναλη

Την περασμένη Κυριακή δημοσίευσα ένα χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη που περιλαμβάνεται στον τόμο Ερωτικά, ο οποίος πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Αρχείο στο τέλος της χρονιάς.

Σήμερα θα δημοσιεύσω άλλο ένα από τον ίδιο τόμο, όχι για να κάνω διαφήμιση πριν της ώρας της (αφού το βιβλίο δεν έχει βγει ακόμα) ούτε διότι βαριέμαι να ετοιμάσω κάτι άλλο, μα επειδή είναι επίκαιρο. Βλέπετε, σήμερα έχουμε πανσέληνο, και μάλιστα όχι όποια κι όποια μα τη χιλιοπαινεμένη αυγουστιάτικη πανσέληνο. Κι έτσι θα διαβάσουμε σήμερα ένα χρονογράφημα εμπνευσμένο ακριβώς από το αυγουστιάτικο φεγγάρι, ίσως και από μιαν άλλη αυγουστιάτικη πανσέληνο, πριν από 71 χρόνια.

Οπότε, συνεχίζουμε σεληνιακά, αφού και χτες είχαμε «μεζεδάκια με πανσέληνο», σήμερα θα διαβάσουμε ένα χρονογράφημα για το φεγγάρι, ενώ, εκτός απροόπτου, αύριο θα δούμε τα λεξιλογικά της σελήνης και του φεγγαριού.

Στο χρονογράφημα, ο Βάρναλης αναφέρεται στο πασίγνωστο απόσπασμα της Σαπφώς «Δέδυκε μεν α σελάννα…», που το παραθέτει ίσως από μνήμης γι’ αυτό και με κάμποσες (αλλά ελάσσονες) διαφορές από τη μορφή που βρίσκω στα ηλεκιτάπια μου -σχολιάζω στο τελος.

Το χρονογράφημα δημοσιεύτηκε στις 31 Αυγούστου 1950 στην εφημερίδα Προοδευτικός Φιλελεύθερος, με την οποία συνεργαζόταν ο Βάρναλης. Η εφημερίδα αυτή υποστήριζε το κεντροαριστερό κόμμα ΕΠΕΚ του Νικ. Πλαστήρα, ο οποίος είχε αναλάβει πρωθυπουργός μετά τις εκλογές του Μαρτίου αλλά ειχε μόλις παραιτηθεί (στις 21.8.1950) αφού το Κόμμα Φιλελευθερων (του Σοφοκλή Βενιζέλου) απέσυρε την υποστήριξή του. Ο Πλαστήρας είχε ως πολιτική τα «μέτρα επιεικείας» (προς τους ηττημένους του Εμφυλίου) και ο Βάρναλης κάνει έναν σχετικό υπαινιγμό στην αρχή του χρονογραφήματος. Υπαρχει επίσης υπαινιγμός στον πόλεμο της Κορέας (η νέα κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Σοφοκλή Βενιζέλο, επρόκειτο να στείλει Έλληνες στρατιώτες στον πόλεμο της Κορέας) όπως και στην περίφημη «Απαγωγή της Τασούλας» που είχε γίνει μέσα στον Αύγουστο και είχε συγκλονίσει την Κρήτη -κάποτε θα ασχοληθούμε και με αυτό το θέμα.

Το χρονογράφημα του Βάρναλη:

Η «Σελάνα» της Σαπφώς

Δεν υπάρχουν μονάχα Πόλεμοι κι Επιείκεια κι Απαγωγές νύχτα μέρα κάτου στη μαύρη Γης. Υπάρχει και φεγγάρι τη νύχτα στο γαλάζιο ουρανό. Και τι φεγγάρι! Φεγγάρι αυγουστιάτικο! Φέγγαρος! Δεν ανεβαίνουν εξαιτίας του οι τιμές των τροφίμων και δεν εντείνονται τα μέτρα επιείκειας. Ούτε το γράφουν οι εφημερίδες. Κι όμως υπάρχει ο αυγουστιάτικος φέγγαρος. Κι όποιος έχει καιρό το είδε! Κι όποιος το είδε ξέχασε πως είναι θηρίο (ο ιδών δηλαδή!) Κι όποιος το είδε δεν κοιμήθηκε.

Γενιές γενεών το είδανε και δεν κοιμηθήκανε. Ούτε τ’ ανοιχτά τους μάτια, ούτε κλεισμένα τα ’γραψε ποτές η ιστορία. Άνθρωποι  ̶ «φύλων γενεές»! Αλλά το είδε κι ένα υπεράνθρωπο πλάσμα – μια Γυναίκα μεγαλοφυής. Η Σαπφώ. Πριν από 2250 χρόνια. Η «δεκάτη Μούσα» του Πλάτωνος. Το «θαυμαστόν χρήμα» του Στράβωνος. Η «θερμότης καρδίας» του Φιλοξένου.

Κι από τότες είτε Τρυγητής είναι είτε Γενάρης, είτε λάμπει ο Φέγγαρος στον ουρανό διά της παρουσίας του είτε διά της… απουσίας του, η «σελάνα» της Σαπφώς δεν σβήνεται στη θύμηση των ανθρώπων.

*

Έξω στη βίλα της, στη Μυτιλήνη, η Σαπφώ μια τέτοια νύχτα δεν μπορούσε να κοιμηθεί. Βγήκε στον κήπο με τα πασουμάκια, ερωτευμένη με τα μετάξια της Λυδίας. Το γιασεμί στους φράχτες μοσκοβολούσε· τα τσαμπιά στη δράνα[1] και τα μήλα στις μηλιές δεν υπήρχε καρδιά να τ’ αγγίξει. Η Σαπφώ ήτανε πονεμένη. Κι ο πόνος της ερωτικός. Ήτανε περασμένα μεσάνυχτα. Το φεγγάρι κι η Πούλια είχανε βασιλέψει. Κι η πονεμένη καρδιά τραγούδησε λυπημένα:

«Δέδυκε μεν α σελάνα και Πληιάδες, μέσας δε
νύκτας. Παρά δ’ έρχεται ώρα. Εγώ δε μόνα κατεύδω».

Δύο στίχοι. Ολάκερος κόσμος, «γεμάτος μέσα πλούτος»: «περνάν οι ώρες κι εγώ κοιμάμαι μονάχη»!

*

Αλλά πώς μια «δαιμονία» Σαπφώ, η δασκάλα της Ποίησης, της Μουσικής και του Έρωτα, αυτή που τρέλανε το μεγαλύτερο συγκαιρινό της ποιητή, τον Αλκαίο· αυτή, που όπου πατούσε φυτρώνανε βιολέτες· κι όταν τραγουδούσε, κελαηδούσανε τ’ αηδόνια· αυτή η φλεγομένη κάμινος, που την φοβήθηκε κι ο τρομερός τύραννος Πιττακός ο Υρραδίου με τα πλατιά ποδάρια· πώς μια τέτοια Σαπφώ, που τη λατρεύανε σα θεά οι μαθήτριές της, τα ωραιότερα κορίτσια της Μυτιλήνης, των νησιών και της Ασίας, μπορούσε να κοιμάται μοναχή;

*

Δυο εξηγήσεις. Ή θα είχε πια γεράσει. Ή θα γυρνούσε σαν την άδικη κατάρα στην εξορία, όπου την έστειλε ο Πιττακός.

Αλλά δεν αποκλείεται και τρίτη εξήγηση. Να την έκανε ν’ αγρυπνά η απιστία τής πιο πολυαγαπημένης της μαθήτριας, της Ατθίδος, που παράτησε τη Σαπφώ και πήγε στην ποιητική «ακαδημία» μιας άλλης, της Ανδρομέδας.

Οι στίχοι αυτοί θα ’ναι οι μόνοι που σωθήκανε από μεγαλύτερο ποίημα. Δεν είναι δηλ. ένα επίγραμμα, παρά απόσπασμα. Φαντάζεστε τι θα ήτανε ολάκερο το ποίημα με τη θλιμμένη μουσική του!

*

Πάντως έχουμε να παρατηρήσουμε, πως ήτανε αρχές φθινοπώρου. Η Πούλια είναι καλοκαιριάτικος αστερισμός (τέλη Μαΐου ως μέσα Νοεμβρίου). Και για να έχει δύσει το φεγγάρι τα μεσάνυχτα, θα βρισκότανε στο τελευταίο του τέταρτο.

Πάντως τι σημασία έχουν αυτές οι λεπτομέρειες! Το φεγγάρι της Σαπφώς είναι το ωραιότερο φεγγάρι της Ποίησης όλων των λαών!

[1] δράνα: η κληματαριά.

Για να γίνω ψείρας, στο χρονογράφημα ο Βάρναλης κάνει ένα αριθμητικό λάθος, εκτος αν είναι τυπογραφικό της εφημερίδας. Αναφέρει ότι η Σαπφώ ζούσε «πριν από 2250 χρόνια», αλλά πρέπει να είναι 2550 (1950+600).

Και ερχόμαστε στο περίφημο δίστιχο, που ο Βάρναλης το γράφει:

Δέδυκε μεν α σελάνα και Πληιάδες, μέσας δε
νύκτας. Παρά δ’ έρχεται ώρα. Εγώ δε μόνα κατεύδω.

(βέβαια, με πολυτονικό, άρα με δασεία στο ‘α’ που είναι το θηλυκό άρθρο αλλά με ψιλή στην ώρα).

Στο TLG το βρίσκω με ελάσσονες διαφορές:

δέδυκε μὲν ἁ σελάνα καὶ Πληϊάδες, μέσαι δὲ
νύκτες, παρὰ δ’ ἔρχεθ’ ὥρα· ἐγὼ δὲ μόνα καθεύδω.

Η πιο βασική διαφορά είναι ότι στην εκδοχή του Βάρναλη δεν υπάρχει δάσυνση (κατεύδω, έρχεται ώρα), και νομίζω ότι σωστά δεν υπάρχει. Η εκδοχή του TLG (από D.L. Page, Poetae melici Graeci, Oxford: Clarendon Press, 1962 (repr. 1967 (1st edn. corr.)): 484-546, 548-551) πρέπει να είναι εξαττικισμένη.

Επίσης αττικός τύπος είναι η «σελάνα» ενώ ο αιολικός τύπος είναι «σελάννα».

Αλλά θα περιμένω τις γνώμες και άλλων, αν υπάρξουν.

Να σημειώσω εδώ ότι με το απόσπασμα αυτό έχει ασχοληθεί και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο οποίος επίσης ακολουθεί την ψίλωση. Μπορείτε να βρείτε εδώ το (αρκετά γνωστό) κείμενο του Καστοριάδη, με ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για τη μετάφραση.

Ο Καστοριάδης, αφού αναλύσει την πολυσημία της λέξης «ώρα» στα αρχαία ελληνικά, κάνει την τολμηρή επιλογή να την αποδώσει με τρεις λέξεις, ως εξής:

Η Σελήνη και οι Πλειάδες έδυσαν,
είναι μεσάνυχτα· εποχή, ώρα, νιότη
παρέρχονται κι εγώ κοιμάμαι μόνη.

Πάντως, αν δείτε το άρθρο του Καστοριάδη, που γράφτηκε στα γαλλικά, υπάρχουν και δικές του αβλεψίες, που τις επισημαίνει ο Έλληνας μεταφραστής του. Ουδείς άσφαλτος!

Ωραία είναι πάντως να συναντιόμαστε, κάτω από το αυγουστιάτικο φεγγάρι, η Σαπφώ το 580 π.Χ., ο Βάρναλης το 1950, ο Καστοριάδης το 1990 κι εμεις σήμερα. Να χαρείτε την πανσέληνο του Αυγούστου!

 

 

 

 

Advertisement