Κολοκύθια με ρίγανη ή κολοκύθια με τη ρίγανη;

Δεν θα συζητήσουμε συνταγές φαγητών στο σημερινό μας άρθρο, ούτε σκοπεύω να επαναλάβω το παλιότερο άρθρο μας για τα φρασεολογικά του κολοκυθιού.

Το δίλημμα του τίτλου μού το έθεσε με μέιλ φίλη του ιστολογίου, που συχνά με τροφοδοτεί με ερωτήματα. Αν κατάλαβα καλά, συζητήθηκε κάπου στο Φέισμπουκ -αλλά δεν χάνουμε τίποτα να το συζητήσουμε και εδώ με ένα σύντομο αρθράκι.

Το ερώτημα βέβαια δεν αφορά ειδικώς τα κολοκύθια με τη ρίγανη (ή με ρίγανη) -αυτά στάθηκαν η αφορμή. Αλλά ας αρχίσουμε από αυτά.

Κολοκύθια με τη ρίγανη (ή με ρίγανη) είναι βεβαίως όνομα φαγητού, και στο Διαδίκτυο μπορείτε να βρείτε συνταγές πώς να τα μαγειρέψετε (παράδειγμα).

Όμως, «κολοκύθια με τη ρίγανη» είναι και παροιμιακή φράση, που τη χρησιμοποιούμε για να χαρακτηρίσουμε ανόητα ή αβάσιμα ή ανάξια λόγου τα λεγόμενα κάποιου -και μάλιστα υπάρχουν πολλές παραλλαγές, περίπου ή εντελώς συνώνυμες:

* κολοκύθια με τη ρίγανη!

* κολοκύθια στο πάτερο!

* κολοκύθια τούμπανα!

* κολοκύθια νερόβραστα!

* ή και σκέτο: κολοκύθια!

Φαίνεται ότι τα κολοκύθια απέκτησαν τη σημασία των ανόητων λόγων επειδή οι περισσότεροι τα βρίσκουν άνοστα, ακόμα κι αν τα αρτύσουμε με ρίγανη.

Οι εκφράσεις είναι παλιές. Στη δίκη του το 1834, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είπε προς τον εισαγγελέα Μάσον «Αυτά τα κολοκύθια με τη ρίγανη φύλαξέ τα να τα ειπείς σε άλλους, όχι στον Κολοκοτρώνη». Η έκφραση φυσικά προϋπήρχε, ενώ να σημειώσουμε ότι και στα βλάχικα υπάρχει η έκφραση «κουρκουμπιάτι χιάρτι», κατά λέξη «κολοκύθια βραστά» για τα ανόητα λόγια.

Όμως, σήμερα δεν εξετάζουμε ειδικώς αυτή τη φράση.

Το ερώτημα που θέτει η φίλη μου είναι γιατί λέμε, οι περισσότεροι, «κολοκύθια με τη ρίγανη» ενώ λέμε «πατάτες με αυγά», «μακαρόνια με κιμά», «χοιρινό με σέλινο» κτλ. Δηλαδή, για ποιο λόγο στη μια περίπτωση βάζουμε το οριστικό άρθρο («τη ρίγανη») και στις άλλες δεν το βάζουμε;

Πράγματι, στη σημερινή νέα ελληνική, στην κοινή νέα ελληνική που λέμε, οι ονομασίες των φαγητών που έχουν δύο συστατικά εκφέρονται πάντοτε χωρίς άρθρο. Τα εμβληματικά «μακαρόνια με κιμά» ή το απλούστατο «ψωμί με τυρί» θα αρκούσαν, αλλά ο καθένας μας έχει να σκεφτεί δεκάδες παραδείγματα, που μερικά ανέφερα στην προηγούμενη παράγραφο.

Φαίνεται και πιο λογικό, άλλωστε. Όταν λέμε «μακαρόνια με κιμά» δεν ορίζουμε συγκεκριμένα τον κιμά. Θα μπορούσαμε να πούμε «έφτιαξα μακαρόνια με τον κιμά που αγόρασα χτες, γιατί ο άλλος που υπήρχε στο ψυγείο μού φάνηκε χαλασμένος», αλλά το «μαγείρεψα μακαρόνια με τον κιμά για το μεσημέρι» νομίζω ότι ξενίζει τους περισσότερους.

Αυτά όμως ισχύουν μονάχα για τη σημερινή κοινή νέα ελληνική. Σε παλιότερες εποχές ακούγονταν οι έναρθροι τύποι, ενώ το ίδιο ισχύει και σε σημερινές διαλέκτους ή ιδιώματα.

Θυμάμαι τη γιαγιά μου τη Μυτιληνιά να λέει για «αυγά με τις ντομάτες» (και όχι «με ντομάτες») όπως και «κρέας με τα κυδώνια» -και όχι «με κυδώνια», αν και το έλεγε και κυδωνάτο βεβαίως -και το έφτιαχνε και πολύ νοστιμο.

Αλλά και στην Κρήτη, είναι γνωστό το τραγούδι του Ρασούλη που λέγεται «Σησάμι με το μέλι» -είναι δημοτικοφανές αλλά νομίζω πως πρόκειται για προσωπική δημιουργία.

Για να μεινουμε στα τραγούδια, ένα από τα λιγοστά δισκογραφημένα τραγούδια του Γιοβάν Τσαούς είναι και «Η Ελένη η ζωντοχήρα», που είναι περιζήτητη στη γειτονιά, και ο χασάπης της στέλνει ένα αρνάκι και της λέει «Κάνε το με το σπανάκι γιατί θα’ρθω το βραδάκι». Εντύπωσή μου είναι πως η έναρθρη σύνταξη δεν έγινε για να κρατηθεί απλώς το μέτρο, αλλά απηχούσε τη νόρμα της εποχής -άλλωστε, στην πρώτη εκτέλεση ακούγεται και κάποιος να φωνάζει «Ωχ, αρνί με το σπανάκι».

Φαίνεται ότι και στην Κύπρο ακούγεται ακόμα η έναρθρη σύνταξη στις ονομασίες των φαγητών, διότι σε κυπρέικο συνταγολόγιο βρίσκω «Κριθαράκι με τον κεϊμά«, ενώ στην κοινή νεοελληνική θα λέγαμε «κριθαράκι με κιμά».

Επίσης, σε μυκονιάτικο συνταγολόγιο βρίσκω συνταγή για «μπαρμπούνια με τη ντομάτα» άρα κι εκεί θα χρησιμοποιείται αυτός ο τρόπος -το ενδιαφέρον της συγκεκριμένης συνταγής είναι πως οφείλεται στη γιαγιά του Γ. Βέλτσου.

Από την Κρήτη έβαλα πιο πάνω το τραγούδι του Ρασούλη, αλλά και σε κρητικό συνταγολόγιο βρίσκουμε «χοχλιούς με το χόντρο», δηλαδή σαλιγκάρια με σπασμένο στάρι.

Καθώς οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα διασώζουν συχνά παλιότερες μορφές που έχουν χαθεί από την κοινή, μπορούμε να υποθέσουμε ότι παλιότερα η έναρθρη εκφορά των ονομάτων των φαγητών με δύο συστατικά ήταν συχνότερη, ίσως και η επικρατούσα.

Στα «κολοκύθια με τη ρίγανη», η ονομασία του φαγητού έτυχε να γίνει παροιμιώδης και να αποκτήσει μεταφορική σημασία. Έτσι εξηγείται ότι η έναρθρη σύνταξη διατηρήθηκε και στην κοινή νεοελληνική, σε αυτή την περίπτωση μόνο από όλα τα άλλα ονόματα φαγητών.

Κι έτσι απάντησα στο ερώτημα της φίλης μου -αλλά βέβαια περιμένω από τα σχόλιά σας να μου πείτε αν και στη δική σας μητρική γλωσσική ποικιλία επιβιώνει η έναρθρη αναφορά στις ονομασίες των φαγητών, πέρα από τα κολοκύθια με τη ρίγανη, και στα άλλα φαγητά.