Μπουρζουάδες και μπουρτζόβλαχοι

Άκουγα προχτές στο αυτοκίνητο το Les bourgeois του Ζακ Μπρελ, με το φοβερό ρεφρέν Les bourgeois c’est comme les cochons / Plus ça devient vieux, plus ça devient bête (Οι μπουρζουάδες είναι σαν τα γουρούνια, όσο γερνάνε τόσο πιο βλάκες γίνονται).

Η λέξη του τίτλου έχει περάσει και στα ελληνικά: μπουρζουάς, οι μπουρζουάδες, αντί για το εγχώριο «οι αστοί», ενώ έχουμε και το δάνειο «η μπουρζουαζία» για την αστική τάξη, από τα γαλλικά bourgeois, bourgeoisie. Οι παλιότεροι θα θυμούνται την ταινία του Μπουνιουέλ «Η κρυφή γοητεία της μπουρζουαζίας» (Le charme discret de la bourgeoisie).

Η λέξη σήμερα δεν χρησιμοποιείται τόσο όσο στις δεκαετίες του 1970-80, νομίζω. Το λεξικό Μπαμπινιώτη σημειώνει ότι ο όρος χρησιμοποιείται «κυρίως στην ορολογία της Αριστεράς», πράγμα που μάλλον ισχύει. Επίσης, ο όρος έχει μια, υποδόρια ή όχι, μειωτική χροιά και αναφέρεται περισσότερο στην ανώτερη αστική τάξη, στους πλούσιους.

Ωστόσο, ο τύπος «μπουρζουάς» είχε μπει στη γλώσσα από νωρίτερα, με αρχική σημασία τον Γάλλο αστό, κυρίως σε ανταποκρίσεις από το Παρίσι, το οποίο στις αρχές του αιώνα είχε αίγλη και επιρροή, όπως και η Γαλλία, πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι σήμερα. Έτσι, για παράδειγμα, διαβάζουμε σε ανταπόκριση στο Εμπρός στις 3.12.1915 «Τι διάβολο, παρεπονείτο αγανακτημένος μπουρζουά» -τον καιρό εκείνο, το δάνειο το βλέπαμε και ασυμμόρφωτο, ο μπουρζουά, οι μπουρζουά, μετά όμως προσαρμόστηκε στο δικό μας τυπικό.

Η γαλλική λέξη bourgeois ανάγεται στο υστερολατινικό burgensis από το burgus. Στην ύστερη αρχαιότητα, burgus ήταν ένας πύργος, μια οχυρή θέση που έλεγχε μια βασική οδική αρτηρία, στις παρυφές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Με την επικρατούσα άποψη, το λατινικό burgus έχει ετυμολογία παλαιογερμανική. Από την ίδια ρίζα προέρχονται το γερμανικό Burg και το αγγλικό borough, που τα βρίσκουμε σε αμέτρητα τοπωνύμια στη γηραιά αμς ήπειρο (αλλά και πιο πέρα), από το Λουξεμβούργο και το Αμβούργο έως το Γκέτεμποργκ (με τη συμβατική του προφορά) και το Σκάρμπορο (Scarborough) για να μην πούμε για το Εξωμβούργο της Τήνου.

Η ομοιότητα του burgus και του ελλ. πύργος είναι ολοφάνερη. Υπήρχε η άποψη ότι η γερμανική λέξη μπήκε στα ελληνικά μέσω της αρχαίας μακεδονικής, αλλά όπως λέει το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη αυτή η άποψη «δεν θεωρείται πλέον δυνατή». Και συνεχίζει «Δεν είναι εξακριβωμένο αν το λατ. burgus είναι ομόρριζο ή παράλληλο δάνειο με το αρχαίο «πύργος».» Σημειώνω πάντως ότι ο πύργος είναι ήδη ομηρική λέξη και ότι για την ετυμολογία της έχουν γραφτεί πολλά αλλά επίσης υπάρχει αβεβαιότητα.

Ωστόσο, ο μπουρζουάς έχει κι έναν πρόγονο. Θέλω να πω ότι στα μεσαιωνικά χρόνια είχαμε στη γλώσσα μας τύπους όπως μπουργέζιος και μπουργέζης και βουργέσιος και βουργέσης, που σήμαιναν αυτόν που ανήκει στην τάξη των αστών, που δεν είναι ούτε ευγενής ούτε αγρότης, αλλά και τον κάτοικο της πόλης. Οι τύποι αυτοί αποτελούν δάνειο από παλαιότερο γαλλικό τύπο burgeis (που μετά εξελίχθηκε στο bourgeois) και τους βρίσκουμε στις Ασσίζες της Ιερουσαλήμ, τη συλλογή νόμων που ίσχυαν για τα βασίλεια της Ιερουσαλήμ και της Κύπρου. Δείγμα γραφής: «Ὁμοίως εἰς τὸ αὐτὸ ’σάζουν μέσον τους ὁ νόμος καὶ ἡ ἀσίζα τῶν Ἱεροσολύμων, ὅτι ὁ σκλάβος κανενοῦ βουργέση κλέψει κανένα πρᾶγμαν τοῦ ἀφέντη του, καὶ ἔφυγεν ἀπαὶ τὸν ἀφέντην του….» Παρομοίως, μπουργεζία και βουργεζία ήταν η αστική τάξη.

Η λατινική λέξη burgus όμως πέρασε και πιο ανατολικά, στα αραβικά, και από εκεί στα τουρκικά, όπου burç είναι φρούριο, οχυρό και προμαχώνας και, θα το καταλάβατε, από εκεί προέρχεται και το ελληνικό «μπούρτζι» -όχι το άρτζι μπούρτζι, που έχει άλλη προέλευση, αλλά το μπούρτζι με τη σημασία του φρουρίου, του προμαχώνα.

Σήμερα βέβαια η λέξη λέγεται κυρίως για το νησάκι του Ναυπλίου με το φρούριο, αν και υπάρχουν και άλλα φρούρια, παραθαλάσσια ή σε νησίδες, με το ίδιο όνομα σε άλλα σημεία της χώρας. Στο ΛΚΝ και στο ΜΗΛΝΕΓ μάλιστα, λημματογραφείται το «μπούρτζι» ως κοινό ουσιαστικό, όχι τοπωνύμιο, ακριβώς με τη σημασία του φρουρίου που προστατεύει την είσοδο λιμανιού.

Σε παλιότερα κείμενα, ας πούμε της εποχής του Εικοσιένα, βρίσκουμε και πάλι τη λέξη «μπούρτζι» ως κοινό ουσιαστικό, με τη σημασία του προμαχώνα, χωρίς δηλαδή να είναι αναγκαστικά παραθαλάσσια κατασκευή. Ο Καρώρης, ας πούμε, όταν περιγράφει την πολιορκία της Αθήνας, έχει αρκετές αναφορές, π.χ. «οι Έλληνες το εσπέρας άρχισαν να οχυρώνουν με χώματα τα μπούρτζια εκείνα, να σκάπτουν και χαντάκια περί αυτά διά την ασφάλειάν των παρουσία και του Γκούρα».

Αλλά και ο Μακρυγιάννης έφτιαξε μπούρτζι, στην κρίσιμη μάχη στους Μύλους: «Είπα των συντρόφωνέ μου, αν έρθει μεγάλη σφίξη των Τούρκων και δεν μπορούμεν να τους βαστήσουμεν όξω, να μπούμε όλοι εις τις κούλιες. Έκοψα και χαντάκι ολόγυρα, έφκιασα κι από ’να μπούρτζι με πολλές πολεμίστρες απόξω τις πόρτες των κούλιων». Κούλιες είναι οι πύργοι.

Και εδώ μπαίνουν στην εικόνα οι μπουρτζόβλαχοι. Για τους βλάχους (και τους Βλάχους) δεν έχουμε γράψει άρθρο, είναι ένα από τα πιο μεγάλα χρέη του ιστολογίου, αλλά προς το παρόν ας μην σταθούμε σ’ αυτή την έλλειψη. Ο μπουρτζόβλαχος, σύμφωνα με τα λεξικά, είναι ο αγροίκος, ο απολίτιστος άνθρωπος, που φέρεται με τρόπο χοντροκομμένο. «Πού τον βρήκε, μορφωμένη κοπέλα, αυτόν τον μπουρτζόβλαχο που πήγε και παντρεύτηκε;» -η φράση από το ΜΗΛΝΕΓ.

Αλλά πώς ετυμολογείται ο μπουρτζόβλαχος; Από το μπούρτζι; Έτσι λένε τα λεξικά, δηλαδή το ΛΚΝ και το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη.

Το ΛΚΝ λέει ότι η σημερινή σημασία προήλθε «ίσως από την έννοια ‘καστροφύλακας'».

Το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη αναφέρει ότι το μπούρτζι σήμαινε «πύργος – οχυρό, ύψωμα» και πιθανολογεί ότι «η λέξη θα δήλωνε τον «πυργοδεσπότη» ή τον «ορεσίβιο Βλάχο». Αλλά η έννοια του ορεσίβιου δεν στοιχειοθετείται με ένα απλό ύψωμα ή από οχυρό, αλλιώς η Ολλανδία θα ήταν γεμάτη ορεσίβιους, ούτε βρίσκω κοινά ανάμεσα σε κοτζάμ πυργοδεσπότη και στον μπουρτζόβλαχο.

Πιο πιστευτή, αν και όχι πειστική, βρίσκω την εικασία του Πετρούνια στο ΛΚΝ για τον καστροφύλακα -αλλά και πάλι έχω μεγάλες επιφυλάξεις.

Κι έπειτα, η εντύπωσή μου είναι ότι ο μπουρτζόβλαχος (βοηθήστε εδώ) δεν είναι παλιά λέξη. Με όλες τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα «γλωσσικά ληξιαρχεία» γενικά με τη χρονολόγηση ελληνικών λέξεων αλλά και ειδικότερα με τη χρονολόγηση λαϊκών και προφορικών τύπων, θα έλεγα ότι πρόκειται για λέξη του εικοστού αιώνα, κάτι που αδυνατίζει την προέλευση από το μπούρτζι.

Δεν θα με εξέπληττε αν το πρώτο συνθετικό βγήκε περίπου ηχομιμητικά, ως επιτατικό του ακαλλιέργητου βλάχου, για να επιτείνει με τους «τραχιούς» φθόγγους, την εντύπωση του άξεστου.

Αλλά αυτό δεν είναι παρά μια εικασία.

Advertisement