Γιατί μωρέ;

Ο τίτλος θα μπορούσε να εκφράζει παράπονο, να εννοεί «γιατί μωρέ το έκανες αυτό;», που το λέμε σε κάποιον που μας έκανε κακό χωρίς να το περιμένουμε, όπως θα μπορούσε, λέμε τώρα, να πει κι ο Καίσαρας στον Βρούτο.

Αλλά οι τακτικοί μας φίλοι θα το ξέρουν, το ιστολόγιο ειδικεύεται στους παραπλανητικούς τίτλους· κι έτσι ο σημερινός μας τίτλος δεν εκφράζει κανένα παράπονο, απλώς αναρωτιέται ποια είναι η προέλευση του επιφωνήματος «μωρέ».

Το ερώτημα αυτό μού το είχε θέσει πριν από καιρό σε μέιλ του κάποιος αναγνώστης -του είχα απαντήσει και είχα σημειώσει την ερώτηση και την απάντηση για να τη βάλω στα άρθρα με ερωτήσεις και απαντήσεις που βάζω αραιά και πού. Είδα όμως πως μια πλήρης απάντηση θα ήθελε αρκετή ανάπτυξη, οπότε σκέφτηκα πως θα μπορούσα να αναπτύξω την απάντηση σε αυτοτελές άρθρο -αυτό που διαβάζετε.

Το «μωρέ» είναι επιφώνημα που το χρησιμοποιούμε με διάφορους τρόπους ή μάλλον για να εκφράσουμε διάφορα συναισθήματα και καταστάσεις, ανάλογα βέβαια και με τον χρωματισμό της φωνής μας όπως και με τα συμφραζόμενα.

Μπορεί ας πούμε να εκφράζει χαρά, και μάλιστα απρόσμενη, ένα ευχάριστο ξάφνιασμα: Μωρέ τι έκπληξη ήταν αυτή; Μπορεί να εκφράζει ακόμα και θαυμασμό, π.χ. «Μωρέ τι ωραίο μαλλί που σου έκανε!»

Μπορεί να εκφράζει παράκληση, π.χ. «Έλα μωρέ Γιάννη, κάνε μου το χατίρι».

Από την άλλη, μπορεί να εκφράζει ενόχληση ή αγανάκτηση, σε ήπιο ή σε έντονο βαθμό, π.χ. «Γιατί μωρέ παιδιά κάνετε τόσο θόρυβο» ή «Ως πότε θα σε ανέχομαι, μωρέ χαραμοφάη;».

Μπορεί επίσης να εκφράζει ειρωνεία: Μωρέ μπράβο αναίδεια! Ή διαμαρτυρία: Μωρέ τι μας λες!

Μπορεί να δώσει έμφαση όταν αναφερόμαστε σε κάποιον: Μωρέ αυτός είναι μεγάλος απατεώνας!

Και βέβαια, σε κλητική πτώση λειτουργεί ως προσφώνηση. Εγέρασα, μωρέ παιδιά, σαράντα χρόνους κλέφτης.

Aυτό το άκλιτο «μωρέ», που σήμερα το έχουμε για επιφώνημα, είναι η κλητική του αρχαίου επιθέτου «μωρός». Το να μετατραπεί η κλητική σε επιφώνημα το βρίσκουμε και στο επιφώνημα «καλέ», από το «καλός».

Όπως λέει το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, το επίθ. «μωρός» (μώρος στην αττική διάλεκτο) χρησιμοποιήθηκε ήδη από την κλασική αρχαιότητα ως οικεία προσφώνηση, αρχικά με μειωτικό τόνο και στη συνέχεια συγκαταβατικά. Την προσφώνηση «Ω μώρε» τη βρίσκουμε και στον Αριστοφάνη πολλές φορές αλλά και στον Ξενοφώντα για τον Σωκράτη («Ω μώρε, έφη ο Σωκράτης…»).

Στα ελληνιστικά χρόνια εμφανίζεται ο τύπος «μωρέ», αρχικά «ω μωρέ» και κατόπιν σκέτο «μωρέ», πολλές φορές στον Επίκτητο (π.χ. «μωρέ, χείρας ουκ έχεις;») και βέβαια θυμόμαστε και το ευαγγελικό ὃς δ’ ἂν εἴπῃ, Μωρέ, ἔνοχος ἔσται εἰς τὴν γέενναν τοῦ πυρός.

Από το «μωρέ» παρήχθησαν και άλλοι τύποι που χρησιμοποιούνται ως προσφωνήσεις. Το μωρέ έγινε «μρε» και μετά ηχηροποιήθηκε σε «μπρε», απ’ όπου μετά προέκυψε και ο τύπος «βρε». Παράλληλα έχουμε τον τύπο «ωρέ», απ’ όπου το πολύ συνηθισμένο νεοελληνικό «ρε».

Το «μπρε» είναι μεσαιωνικό. Το βρίσκουμε, ας πούμε, στον Κατζούρμπο, την κωμωδία του Χορτάτζη, όπου ο δάσκαλος πετάει λατινικούρες:

Noli ποτὲ irasci ab re, μὰ πρῶτα θὰ λογιάζης

και ο μαθητής παραπονιέται: Τοῦρκος δὲν εἶμαι, Δάσκαλε, καὶ μπρὲ γιατὶ μὲ κράζεις;

Το «βρε», μεσαιωνικό κι αυτό, το βρίσκω στα Ερωτοπαίγνια.

Όλα αυτά, μωρέ, μπρε, βρε, ρε, κλητικά επιφωνήματα ας τα πούμε, μπορούν φυσικά να χρησιμοποιηθούν και για τα δύο φύλα. Έχουμε όμως άλλο ένα, το «μωρή», που χρησιμοποιείται μόνο προς άτομα θηλυκού γένους. Συνήθως έχει προσβλητική-υποτιμητική χροιά, συχνότερα από το «μωρέ», αν και μπορεί να είναι και ουδέτερη, βέβαια εφόσον υπάρχει οικειότητα, π.χ. «Μωρή ξαδέρφη, δεν φτιάχνεις έναν καφέ;»

Κι αυτή είναι από την κλητική του θηλυκού, και είναι μεσαιωνική επίσης. Τη βρίσκω στο TLG στη μετάφραση του Συντίπα από τον Ανδριόπουλο («ὁ δὲ λέγει· μωρή, οὐκ ἔφερά σοι ἀρτίως ὀψάρια ἃ εὗρον εἰς τὸ χωράφιν;»), που χρονολογείται στον 11ο αιώνα, αλλά και σε πολλά κείμενα του 14ου αιώνα (Πουλολόγος, Σαχλήκης, Σπανός κτλ.)

Όμως, θα θυμάστε ίσως ότι ο αρχαίος τύπος του θηλυκού δεν είναι «μωρή» αλλά «μωρά». Το «ω μωρά» υπάρχει σε πολλά κείμενα της αρχαιότητας, αλλά στην κοινή νεοελληνική δεν επιβίωσε ούτε έδωσε απογόνους.

Έδωσε όμως στην κυπριακή. Πράγματι, στα κυπριακά υπάρχουν οι τύποι «βρα» και «ρα», για προσφωνήσεις, όπως και «βρη», που προέρχονται, αντίστοιχα, από το «μωρά» και το «μωρή».

Στο πολύ γουστόζικο κυπριακό δημοτικό τραγούδι Ο δασονόμος, η μητέρα επιπλήττει την κόρη της:

Τζ΄ίντα τον θέλεις ρα πελλή εσού τον δασονόμο, τζ΄εν παίρνεις ένα δάσκαλον για ένα δικηόρο

Ρα πελλή, θα πει «μωρή τρελή» στην κοινή.

Να κλείσουμε με αυτο το τραγούδι σε πειραγμένη εκτέλεση από τους θαυμάσιους Monsieur Doumani. Το έχω ξαναπαρουσιάσει, αλλά αξίζει:

Advertisement