Metα το Facebook

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε το Σαββατοκύριακο στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως έχω ήδη γράψει, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 13 ως τώρα. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού. Στην εδώ δημοσίευση κάνω μερικές δευτερεύουσες προσθήκες.

Metα το Facebook

Αναμφίβολα η είδηση της εβδομάδας στα σόσιαλ μίντια ήταν η αναγγελία του Μαρκ Ζάκερμπεργκ ότι η εταιρεία Facebook μετονομάζεται σε Meta, αν και η δημοφιλέστατη πλατφόρμα θα εξακολουθήσει να ονομάζεται Φέισμπουκ.

Η είδηση είχε και ιδιαίτερο ελληνικό ενδιαφέρον, αφού ο Ζάκερμπεργκ τόνισε ότι έκανε κλασικές σπουδές στο πανεπιστήμιο και ότι το όνομα της εταιρείας του παραπέμπει στο ελληνικό «μετά» που σημαίνει «πέρα από» (beyond, όπως είπε). Μάλιστα για να τονιστεί η ελληνική προέλευση, στον λογότυπο της εταιρείας, με το μπλε σύμβολο του απείρου, η λέξη Metα γράφεται με ελληνικό άλφα.

Εμείς βέβαια ξέρουμε πως δεν είναι μόνο αυτή η σημασία της πρόθεσης «μετά», είτε στα αρχαία είτε στα νέα ελληνικά. Οπότε σήμερα θα λεξιλογήσουμε γι’ αυτή τη λεξούλα που ξαφνικά συγκέντρωσε πάνω της τους προβολείς όχι της εγχώριας παρά της παγκόσμιας προσοχής.

Στα αρχαία ελληνικά, η λέξη «μετά», που προέρχεται από την ίδια ινδοευρωπαϊκή ρίζα όπως το γερμανικό mit, απαντά αρχικώς ως επίρρημα με τη σημασία «στο μέσον», και στη συνέχεια ως πρόθεση, με αρχική σημασία «μεταξύ, ανάμεσα» και, ήδη στον Όμηρο, επίσης με τις σημασίες «μαζί, με» (ναῦφιν ἀμυνόμενοι μετὰ Βοιωτῶν ἐμάχοντο, Ν700) καθώς και για τη δήλωση χρονικής ή τοπικής διαδοχής. Συντάσσεται συχνότερα με γενική, αλλά και με αιτιατική ή δοτική.

Στη σημερινή γλώσσα, το «μετά» είναι βεβαίως πρόθεση, χρησιμοποιείται όμως και ως επίρρημα (π.χ. Πρώτα θα δουλέψουμε και μετά θα φάμε) αλλά και ως σύνδεσμος, κάποτε με τη μορφή μετά που (Ήρθε μετά που έφυγες). Συντάσσεται κυρίως με αιτιατική, και δηλώνει κυρίως χρονική ή τοπική διαδοχή (π.χ. μετά το μεσημέρι, ο τρίτος δρόμος μετά το φανάρι), ή ακολουθία κατά τάξη (Είναι ο καλύτερος στην τάξη μετά τον Γιάννη), ενώ μπορεί επίσης να δηλώνει σχέση αιτίας-αποτελέσματος, π.χ. «Μετά τον σάλο που προκάλεσαν οι δηλώσεις του, ο υπουργός υπέβαλε την παραίτησή του».

Σύμφωνα με κάποιους λαθολόγους, το «πριν» συντάσσεται πάντοτε με την πρόθεση «από», ενώ το «μετά», επειδή είναι πρόθεση, δεν μπορεί να συνοδεύεται από την πρόθεση «από». Στην πράξη, κανείς από τους δύο αυτούς κανόνες δεν επιβεβαιώνεται απόλυτα στη χρήση, ιδίως ο δεύτερος. (Δεν νομίζω να έχουμε βάλει άρθρο για το θέμα).

Ακόμα, το «μετά» στη σημερινή γλώσσα εμφανίζεται και με γενική πτώση, σχεδόν πάντα σε στερεότυπες εκφράσεις που μας έρχονται από την αρχαία ή την καθαρεύουσα, και τότε δηλώνει συνοδεία ή τρόπο: μετά χαράς, μετά μανίας, μετά βίας, μετά φόβου Θεού, δρόμος μετ’ εμποδίων, άδεια μετ’ αποδοχών, μετά φανών και λαμπάδων, ο Θεός μεθ’ ημών. Στη σημερινή γλώσσα, η χρήση του «μετά» με γενική έχει υποχωρήσει και σχεδόν πάντοτε χρησιμοποιούμε για τον σκοπό αυτό το «με» με αιτιατική (π.χ. με χαρά). Πέρα από στερεότυπες φράσεις όπως οι παραπάνω, δύσκολα θα πει κανείς σήμερα το μετά με γενική, αν και σε επίσημο ύφος, που πάντως ακροβατεί στα όρια του κωμικού, μπορεί να ακούσουμε π.χ. «προσήλθε στη δεξίωση μετά της συζύγου του».

Όμως το μετα- χρησιμοποιείται πολύ και ως πρόθημα, ως πρώτο συνθετικό λέξεων, που παίρνει τη μορφή μετ- όταν το β’ συνθετικό αρχίζει από φωνήεν, ή μεθ- όταν αρχίζει από φωνήεν που κάποτε δασυνόταν: μεταβολή, μετεξέλιξη, μεθεόρτια (αλλά προσοχή, το μεθαύριο σχηματίστηκε από έλξη, αντί του αναμενόμενου «μεταύριο»).

Στη σύνθεση λέξεων, το «μετα-» έχει χαρακτηριστεί πρωτεϊκό, αφού μπορεί να εκφράσει ποικίλες σημασίες όπως: α) αλλαγή της θέσης του αντικειμένου (μετακινώ, μεταφυτεύω)· β) επανάληψη (μεταπωλώ), γ) αλλαγή της κατάστασης του αντικειμένου (μεταγλώττιση, μεταποίηση), δ) συμμετοχή (μετέχω, μεταδίδω), ε) χρονική ακολουθία (μεταθανάτιος, μεταμεσονύκτιος), στ) τοπική ακολουθία (μετόπισθεν, μετατάρσιο), ζ) στη μέση (μεταίχμιο) κτλ.

Ως αντιδάνειο μάς έχει έρθει από τα λατινικά ή τις νεότερες γλώσσες ο όρος «μεταφυσική», από τον τίτλο «Μετά τα φυσικά» που δόθηκε από τους Αλεξανδρινούς σε 13 πραγματείες του Αριστοτέλη που ταξινομήθηκαν, στον κανόνα των έργων του μεγάλου Σταγειρίτη, μετά τα «Φυσικά», τις πραγματείες του για τις φυσικές επιστήμες. Ο όρος παρεξηγήθηκε από τους Ρωμαίους συγγραφείς, που θεώρησαν ότι σημαίνει «η επιστήμη που μελετάει αυτό που βρίσκεται πέρα από τον φυσικό κόσμο».

Στο πρότυπο του metaphysics, τα τελευταία χρόνια έχει εμφανιστεί το meta- (και το μετα-) ως πρώτο συνθετικό στην επιστημολογία, για να δηλώσει την αυτοαναφορική εξέταση, δηλ. metadata/μεταδεδομένα είναι τα δεδομένα για τα δεδομένα, ο μετακανόνας είναι ο κανόνας που διέπει τους κανόνες, η μεταθεωρία είναι μια θεωρία που ελέγχει τις επιστημονικές θεωρίες κτλ.

Στα μεσαιωνικά χρόνια εμφανίστηκε στη λαϊκή γλώσσα το πρόθημα ματα-, που προήλθε από το μετά με αφομοίωση, και δηλώνει την επανάληψη: ματαλέω, ματακάνω, ματαέρχομαι. Να σημειώσουμε επίσης ότι σε ορισμένες διαλέκτους, όπως στα ηπειρώτικα, χρησιμοποιείται αντί του «ματα-» το «μετα-».

Όσο για το Φέισμπουκ, η εταιρεία ανακοίνωσε ότι το όραμά της είναι το metaverse, the next evolution of social connection. Μετασύμπαν θα το λέγαμε αφού πρόκειται για σύνθετη λέξη τηλεσκοπική, όπως το συνηθίζουν στα αγγλικά, από το meta με τη σημασία «πέρα από» και το (uni)verse, το σύμπαν.

Ο όρος metaverse πρωτοεμφανίστηκε στο διήγημα επιστημονικής φαντασίας Snow Crash του Neil Stephenson το 1992· όπως το περιέγραψε ο Ζάκερμπεργκ, θα αποτελείται από τρισδιάστατους χώρους επαυξημένης πραγματικότητας, στους οποίους θα μπορούν οι χρήστες ή τα αβατάρ τους να αλληλεπιδρούν.

Δεν είναι ακόμα πολύ ξεκάθαρο το πώς θα διαμορφωθεί το μετασύμπαν, ούτε αν θα αποκτήσει την αποδοχή που έχει σήμερα το Φέισμπουκ ως πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης· σίγουρα θα έχουμε την ευκαιρία να το συζητήσουμε ξανά.

Πείτε με τεχνοφοβικό, αλλά αντιμετωπίζω με δυσπιστία αυτή την ολοένα και μεγαλύτερη διείσδυση ανεξέλεγκτων ιδιωτικών εταιρειών στην καθημερινή ζωή μας. Αλλά να μην ξεχνάμε ότι η παλιότερη σημασία του «μετά» ήταν «μαζί»…