Από πού δανειστήκαμε τα ράντζα;

Είδα χτες το πρωί στην τηλεόραση την απάντηση της κ. Ματίνας Παγώνη προς τη διοίκηση του νοσοκομείου Γεννηματάς σχετικά με τα ράντζα που επιστρατεύτηκαν από το νοσοκομείο στη δύσκολη εφημερία της Κυριακής, την οποία η ίδια είχε προχτές χαρακτηρίσει «νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου», προκαλώντας την απάντηση της διοίκησης.

Δεν ξέρω ποιος έχει δίκιο και δεν έχει και μεγάλη σημασία. Το θέμα είναι ότι το σύστημα υγείας της χώρας, όπως είχαμε φοβηθεί ή προβλέψει, έχει φτάσει σε κατάρρευση λόγω της έκρηξης της ανάγκης για νοσηλείες και για εισαγωγή σε ΜΕΘ, κάτι βέβαια που επηρεάζει αρνητικά και το σύνολο των ασθενών, από όλες τις αιτίες, κόβιντ ή όχι, αφού έχουν εξαντληθεί ή κοντεύουν να εξαντληθούν οι δυνατότητες απόκρισης του συστήματος -και που δείχνει πόσο άστοχος είναι ο όρος «πανδημία των ανεμβολίαστων» αφού εμβολιασμένοι και μη απειλούνται όχι μόνο από κορονοϊό αλλά και από άλλες αιτίες που δεν θα βρουν σωστή αντιμετώπιση λόγω της πίεσης που ασκεί ο κορονοϊός.

Εμείς όμως εδώ λεξιλογούμε. Οπότε, παίρνω αφορμή από τη φράση της κ. Παγώνη «Το θέμα είναι ότι γέμισε το νοσοκομείο με ράντζα, όχι από πού τα δανείστηκαν» και την αντιστρέφω, αφού εδώ θα εξετάσω «από πού δανειστήκαμε τα ράντζα».

Βέβαια, ακριβώς επειδή λεξιλογούμε, το άρθρο θα αναφερθεί σε λέξεις και σε γλωσσικό δανεισμό. Θα δούμε δηλαδή πώς και από πού πήραμε τη λέξη «ράντζο» -ή τις λέξεις «ράντζο», αν προτιμάτε.

Διότι βέβαια, υπάρχει το ράντζο στο οποίο ξαπλώνουμε, το πτυσσόμενο φορητό κρεβάτι, υπάρχει όμως και το ράντζο το αγρόκτημα των κτηνοτρόφων στην Αμερική, που το βλέπουμε στα γουέστερν. Τα λεξικά, και σωστά, ξεχωρίζουν τις δυο λέξεις, αν και η ετυμολογική τους αρχή είναι ίδια.

Το ράντζο που έχουμε στη χώρα μας, εννοώ το φορητό κρεβάτι, είναι δάνειο από το ιταλικό rancio, που είχε και τη σημασία «κουκέτα στρατιώτη ή ναύτη». Η ιταλική λέξη, πάλι, προέρχεται από το ισπανικό rancho, που είχε τη σημασία «τραπεζαρία, αίθουσα φαγητού» και «ομάδα ανθρώπων που τρώνε και πίνουν μαζί». (Να σημειωθεί ότι σήμερα στα ιταλικά η κύρια σημασία της λέξης rancio είναι το συσσίτιο των στρατιωτών).

Στη συνέχεια, η ισπανική λέξη πήρε τη σημασία «υπνωτήριο για το πλήρωμα πλοίου», οπότε μετά από το γενικό πέρασε στο μερικό, δηλαδή στην ατομική κουκέτα, και μετά στο φορητό κρεβάτι.

Η ισπανική λέξη προέρχεται από το ρήμα ranchear, και αυτό από το γαλλικό ranger, που μάλλον έχει απώτερη γερμανική αρχή.

Στα ελληνικά, η λέξη πέρασε από το ναυτικό λεξιλόγιο -μάλιστα σε παλιά κείμενα και λεξικά εμφανίζεται και τύπος «ο ράντζος».

Ωστόσο, όπως είπαμε, υπάρχει κι άλλο ένα ράντζο, το αμερικανικό: το αγρόκτημα, που το πήραμε μάλλον από τα αγγλικά, ranch, όπως λέει το ΛΚΝ, και όχι απευθείας από το ισπανικό rancho, όπως λέει το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη. Βέβαια και η αγγλική λέξη από τα ισπανικά προέρχεται, στα δε ισπανικά της Αμερικής το rancho είναι το αγρόκτημα του κτηνοτρόφου, σε αντιδιαστολή με την hacienda που είναι αγρόκτημα γεωργού, φυτεία.

Η ισπανική αυτή λέξη έχει ίδια αρχή με την προηγούμενη, δηλαδή αρχικά το rancho σήμαινε «τραπεζαρία, αίθουσα φαγητού» και «ομάδα ανθρώπων που τρώνε και πίνουν μαζί», όπως είπαμε, και είχε μιαν άλλη σημασιαή εξέλιξη και έφτασε να σημαίνει «αγροτόσπιτο, καλύβα βοσκού», για να πάρει μετά τη σημασία του αγροκτήματος, που μπορεί να έχει πολύ μεγάλη έκταση και να στεγάζει πολλά οικήματα, στάβλους κτλ. πλάι στο κεντρικό μεγάλο σπίτι.

Αυτά βέβαια στο Φαρ Ουέστ, διότι στη συνέχεια η λέξη πήρε και άλλες σημασίες στα αμερικάνικα, όπως τη σειρά μονώροφων οικιών στα προάστια των μεγαλουπόλεων, ενώ επίσης ranch λέγονται τα εξοχικά σπίτια, συχνά τεράστια και πολυτελή όταν ανήκουν σε πλούσιους και διάσημους.

Δεν αποκλείω να υπάρχουν και στα μέρη μας τέτοια ράντζα, αλλά δεν έχω δει.

Όμως, «ράντζο» λέμε ή «ράντσο»;

Δεν ξέρω αν το ερώτημα είναι μια υποπερίπτωση του διλήμματος «τσα ή τζα», που μας έχει απασχολήσει και στο ιστολόγιο (βέβαια, το άρθρο αυτό είναι παλιό, ίσως θα άξιζε να το συζητήσουμε ξανά στο μέλλον).

Για την ιστορία, το ΛΚΝ έχει κύριο λήμμα το «ράντζο» (δυο φορές, με τις δύο σημασίες) και δεύτερο τον τύπο «ράντσο», ενώ αντίστροφα; το λεξικό Μπαμπινιώτη δίνει κύριο τύπο τον «ράντσο» και δεύτερο τον «ράντζο».

Εγώ προτιμώ να γράφω «ράντζο». Εσείς; Ράντζο ή ράντσο;

Αλλά υπάρχει και μια τρίτη λύση, που μόλις την είδα σε ανάρτηση φίλου στο Φέισμπουκ: ράτζο.

Οπότε, εσείς τι προτιμάτε; Ράντζο, ράντσο ή ράτζο;

Μακάρι βέβαια να ήταν αυτός ο καημός μας με τα ράντζα (ή ράντσα). Γιατί μπορεί το ράντζο στην εξοχή να φέρνει στο μυαλό εικόνες ανέμελης ξεκούρασης, μετά το μπάνιο ή το φαγητό, αλλά στην πόλη, και ειδικά στο νοσοκομείο και μόνο το άκουσμα της λέξης προκαλεί ανατριχίλα καθώς υποδηλώνει δυσάρεστη και, το χειρότερο, κάποτε καθοριστική ή μοιραία, αναμονή χωρίς την κατάλληλη περίθαλψη.

Οπότε, έχει δίκιο η κυρία Παγώνη, ότι το βασικό δεν είναι «από πού τα δανειστήκαμε τα ράντζα», είτε τη λέξη είτε το πράγμα, ούτε πώς θα τα γράψουμε.