Όλα όσα θέλατε να μάθετε για τη Σταχτοπούτα (μια συνεργασία του Spiridione)

Με μεγάλη χαρά παρουσιάζω σήμερα μια ακόμα συνεργασία του φίλου μας του Spiridione.

Οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου ξέρουν ότι οι συνεργασίες του Spiridione είναι από τα διαμάντια που κοσμούν το ιστολόγιο -αναφέρω με χρονολογική σειρά το άρθρο για τους Μόρτηδες, το άρθρο για τους Τραμπούκους, τη μελέτη για τους 200 της Καισαριανής, ή το άρθρο για την Ψωροκώσταινα, ενώ και σε άλλα άρθρα η συμβολή του υπήρξε πολύτιμη.

Πριν από λίγο καιρό είχαμε συζητήσει στο ιστολόγιο, και όχι για πρώτη φορά, την ετυμολογία της λέξης Σταχτοπούτα, του γνωστού παραμυθιού. Η συζήτηση (στα σχόλια αυτού του άρθρου) είχε δώσει κάποια στοιχεία. Ο Spiridione στο σημερινό του άρθρο ανακεφαλαιώνει και συνοψίζει τις παλαιότερες συζητήσεις μας και προσθέτει κάποια ακόμη στοιχεία από τη δική του έρευνα. Έτσι, αν και δεν δίνει οριστική απάντηση στην ετυμολογία της λέξης, ωστόσο προσφέρει στοιχεία που μας επιτρέπουν να αποκλείσουμε την εκδοχή των λεξικών (μεταφορά του γερμανικού Aschenputtel) ενώ επίσης, και αυτό είναι σημαντικό, μας γνωρίζει τον πυρήνα του λαϊκού παραμυθιού που είναι διαφορετικός από τη Σταχτοπούτα όπως τη γνωρίσαμε π.χ. από τον Ντίσνεϊ ή από την όπερα του Ροσίνι. Στο τέλος, ως επίμετρο, ο Spiridione παραθέτει έναν κατάλογο με πολλές δεκάδες παραλλαγές του ονόματος της ηρωίδας του παραμυθιού, όπως έχουν καταγραφεί σε διάφορες πηγές.

Ο τίτλος είναι δικός μου, όπως και η εικόνα από ξυλογραφία του Ντορέ. Όλα τα άλλα είναι του Spiridione, που τον ευχαριστώ πολύ για ένα ακόμα εξαιρετικό άρθρο.

Το θέμα της Σταχτοπούτας μάς έχει απασχολήσει αρκετές φορές στο ιστολόγιο, τόσο από λαογραφικής, όσο και από γλωσσολογικής πλευράς. Με το σημείωμα αυτό επιχειρώ μια σύνοψη διαφόρων παλιότερων συζητήσεων, με κάποιες ακόμη προσθήκες.

Η Σταχτοπούτα είναι ένα από τα πιο γνωστά και τα πιο διαδεδομένα παγκοσμίως παραμύθια. Παρότι σήμερα οι περισσότεροι το ξέρουμε από τις ταινίες της Ντίσνεϊ, το παραμύθι αυτό έχει μια παλιά και ενδιαφέρουσα ιστορία. Για την λαογραφική ιστορία του που παρατίθεται στη συνέχεια, σε συντομία όμως γιατί το θέμα είναι μεγάλο, έχω βασιστεί κυρίως σε ένα παλιό άρθρο του Δημ. Λουκάτου που δεν υπάρχει ονλάιν, «Το παραμύθι της Σταχτοπούτας στις ελληνικές και στις ξένες παραλλαγές» (Παρνασσός, 1959) και στο βιβλίο των Άννας Αγγελοπούλου, Μαριάνθης Καπλάνογλου και Εμμανουέλας Κατρινάκη «Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών AT 500-559».

Τα στοιχεία δείχνουν ότι τα μοτίβα του παραμυθιού και η σύνθεσή του πρωτοεμφανίστηκαν στην Ανατολή. Στον πυρήνα του παραμυθιού βρίσκεται ένα πανάρχαιο μοτίβο, του κατατρεγμένου ορφανού παιδιού που τρέφεται από ένα ζώο, και γύρω απ’ αυτό συντέθηκαν διάφορα άλλα, όπως της μετεμψύχωσης της μητέρας σε αγαπημένο και προστατευτικό για την ηρωίδα ζώο, του χαμένου παπουτσιού και της εκλογής της νύφης του βασιλιά απ’ αυτό κ.α., που σύμφωνα με τον Λουκάτο θυμίζουν δοξασίες ανατολικές. Η πιο παλιά παραλλαγή του παραμυθιού αυτού, με τα βασικά στοιχεία του, έχει καταγραφεί στην Κίνα τον 9ο αιώνα μ.Χ. (το παραμύθι της Ye Xian). Βέβαια, το χαρακτηριστικό μοτίβο του χαμένου παπουτσιού έχει καταγραφεί αρκετά νωρίτερα, από τον Στράβωνα, στην ιστορία της Ροδώπιδας που εκτυλίσσεται στην Αίγυπτο. Σύμφωνα με τον Λουκάτο, επικρατεί η άποψη ότι το παραμύθι στην πορεία του από την Ανατολή προς τη Δύση πρωτοπέρασε από τον βυζαντινό ελληνισμό, προχώρησε στα Βαλκάνια και τη Ρωσία, ύστερα στην Κεντρική Ευρώπη, και παράλληλα πέρασε στις μεσογειακές χώρες. Επειδή μάλιστα στον τουρκικό πληθυσμό το παραμύθι δεν έχει μεγάλη διάδοση, τούτο είναι ένδειξη κατ’ αυτόν ότι πέρασε απ’ τη Μικρά Ασία πριν από την έλευση των Τούρκων. Αλλά, όλα τα θέματα αυτά που αφορούν την καταγωγή του παραμυθιού, σηκώνουν πολλή συζήτηση.

Η πρώτη καταγραφή του παραμυθιού στην Ευρώπη είναι από τον Giambattista Basile το 1634 με τον τίτλο «La gatta cenerentola» (Η γάτα η σταχτιάρω). Λίγο αργότερα, το 1697, δημοσιεύτηκε από τον Charles Perrault το παραμύθι με τον τίτλο «Cendrillon», που είναι και σήμερα η πιο δημοφιλής παραλλαγή της Σταχτοπούτας παγκοσμίως, και σ’ αυτή βασίζονται θεατρικά έργα, όπερες, όπως του Ροσίνι La Cenerentola, οι ταινίες της Ντίσνει, του Χόλιγουντ κτλ. Η διήγηση του Περό είναι περισσότερο εξευγενισμένη και ηθικοδιδακτική, απευθυνόμενη στα σαλόνια της εποχής και στα παιδιά του Παρισιού και σ’ αυτήν υπάρχουν στοιχεία που δεν απαντώνται σε άλλες παραλλαγές, όπως η νεράιδα που βοηθά την ηρωίδα, η μεταμόρφωση της κολοκύθας και των ποντικών μέχρι τα μεσάνυχτα κτλ. Το 1812, δημοσιεύτηκε από τους αδελφούς Jacob & Wilhelm Grimm η πρώτη γερμανική παραλλαγή του παραμυθιού, με τον τίτλο Aschenputtel, πολύ γνωστή και αυτή, αλλά αρκετά πλησιέστερη προς τα λαϊκά μοτίβα σε σχέση με του Περό.

Στην Ελλάδα, η πρώτη καταγραφή του παραμυθιού έγινε από τον φιλέλληνα Γερμανό γιατρό Franz Zuccarini, που δημοσιεύτηκε το 1832 σε περίληψη στο γερμανικό περιοδικό Das Ausland. O ίδιος γράφει ότι την άκουσε από το στόμα μιας χήρας ρουμελιώτισσας από τα Σάλωνα. Το όνομα της ηρωίδας στη διήγηση είναι Σταητοπούτα (Staetopouta) – που είτε πρόκειται για λάθος, ή ίσως με τον τρόπο αυτόν θέλησε να καταγράψει τον φθόγγο χ. Στη συνέχεια, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα άρχισαν να δημοσιεύονται πολλές προφορικές διηγήσεις του παραμυθιού από όλες τις γωνιές του ελληνόφωνου χώρου, π.χ. την Ήπειρο (Σαματοκουτσουλού), τον Πόντο (Σαχταρίτσα), την Κύπρο (Σταχτού), την Κρήτη (Αθοπουτάκι) κτλ., και, μέχρι το 1970, ο λαογράφος Γ. Μέγας είχε συγκεντρώσει 254 παραλλαγές. Ας δούμε το κείμενο της πρώτης καταγραφής του Zuccarini, σε μετάφραση Δ. Λουκάτου:

«Τρεις αδελφές ζούσαν με τη μητέρα τους σε φριχτή φτώχεια. Για να φάνε μια φορά κρέας, σφάξανε οι δύο μεγαλύτερες αδελφές τη μάνα τους, τη μαγερέψανε και κάνανε σωστό τσιμπούσι. Η πιο μικρή, η Σταχτοπούτα, με κανένα λόγο δεν ήθελε να φάει. Μάζεψε τα κόκαλα της μητέρας, έφερε παπά, λιβάνι και κεριά, κι έθαψε τα κόκαλα κάτω από ένα δέντρο. Εκεί τότε της τραγούδησε ένα πουλί, κι η Σταχτοπούτα βρήκε στον τάφο ολόχρυσα φορέματα και στολίδια, που την έκαναν όμορφη. Οι αδελφές της τη ζήλευαν πιο πολύ και την κακομεταχείριζονταν. Κάποτε πήγαν κι οι τρεις στην εκκλησιά και το βασιλόπουλο που ήταν εκεί ερωτεύτηκε τη Σταχτοπούτα. Έβαλε κι αλείψανε το κατώφλι της εκκλησίας με μέλι, κι όταν έβγαιναν ο γυναίκες εκόλλησαν όλων των παπούτσια. Το μικρότερο παπούτσι ήταν της Σταχτοπούτας, και το βασιλόπουλο έβαλε να διαλαλήσουν ότι θα παντρευόταν την κοπέλα που θα της ταίριαζε. Ζήλεψαν οι αδελφές της Σταχτοπούτας και την έκλεισαν στο κοτέτσι, να μη τη βρουν. Το βασιλόπουλο τη γυρεύει παντού, και στο τέλος τη βρίσκει μέσα στο κοτέτσι και την παντρεύεται».

Βλέπουμε καταρχάς ότι στην Ελλάδα δεν έχουμε κακή μητριά, αλλά μάνα με τρεις κόρες. Μια ελληνική ιδιαιτερότητα είναι η μητροφαγία (απ’ την οποία απέχει η Σταχτοπούτα), που κι αυτό είναι ένα πανάρχαιο μοτίβο, το οποίο θα συμφύρθηκε κάποια στιγμή με το παραμύθι της Σταχτοπούτας. Στις περισσότερες ελληνικές παραλλαγές η μητροφαγία δεν είναι αποτέλεσμα πείνας, όπως στην παραπάνω διήγηση, αλλά ενός μακάβριου στοιχήματος ανάμεσα στις κόρες και στη μάνα που έχει σχέση με το γνέσιμο. Σύμφωνα με τον Λουκάτο, η μητροφαγία της ελληνικής Σταχτοπούτας πιθανόν να οφείλεται σε σύγχυση προς την αρχική παράδοση της θανάτωσης του προστατευτικού προς την ηρωίδα ζώου, δεδομένου και ότι σε άλλες ελληνικές (και ξένες) παραλλαγές έχουμε πρώτα μεταμόρφωση της μάνας σε ζώο, συνήθως αγελάδα, και στη συνέχεια φάγωμα του ζώου από τις άλλες αδελφές. Σε άλλες περιπτώσεις, μετά το φάγωμα η νεκρή μάνα παίρνει τη μορφή του δέντρου, ή η βοήθεια έρχεται από το σημείο που τάφηκαν τα κόκαλά της.

Στην πορεία του ανάμεσα από διάφορους λαούς και περιοχές προστέθηκαν στο παραμύθι και διάφορα άλλα μοτίβα και παρουσίασε ποικίλες μορφές. Ένα από τα στοιχεία που προέκυψαν στην πορεία αυτή είναι και το στοιχείο της στάχτης, που δεν το είχε το παραμύθι στην Ανατολή, και που σύμφωνα με τον Λουκάτο, ίσως να το πρωτοεμφάνισε στην Ελλάδα. Παρατηρούμε ότι σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές παραλλαγές, η ονομασία της ηρωίδας περιέχει τη λέξη στάχτη: σε σλαβικές γλώσσες σερβ. Pepeljuga, τσεχ. Popelka κτλ. (από ρίζα pepel, στάχτη), σε γερμανοσκανδιναβικές γλώσσες γερμ. Aschenputtel, νορβ. Askepott, σουηδ. Askungen κτλ. (από ρίζα aska-asko, στάχτη), σε ρομανικές γλώσσες ιταλ. Cenerentola, ισπαν. Cenicienta, γαλλ. Cendrillon κτλ. (από λατ. cinis-cinerem, στάχτη). Και στα ελληνικά έχουμε ονόματα της ηρωίδας που περιέχουν τόσο βεβαίως την κοινή λέξη στάχτη, όσο και την ιδιωματική άθος, κυρίως στη Κρήτη (Αθοπουτάκι κτλ), και την αχυλιά στο βόρειο Αιγαίο (Αχυλοπουττούρα κτλ.).

Είναι γνωστή η συμβολική σημασία της στάχτης, δείγμα ταπείνωσης και πένθους, όπως την ξέρουμε ιδιαίτερα από την Παλαιά Διαθήκη ή την Οδύσσεια. Έχει επισημανθεί ένα κείμενο της ελληνιστικής εποχής, απόκρυφο βιβλίο της Π. Διαθήκης, «Ιωσήφ και Ασκενέθ», το οποίο έχει αρκετές ομοιότητες με το παραμύθι της Σταχτοπούτας, όπου η Ασκενέθ λόγω της στεναχώριας της γεμίζει το πρόσωπό της και κυλιέται στις στάχτες. Σε όλες τις ελληνικές παραλλαγές παρουσιάζεται έντονο το στοιχείο του πένθους, αφού η Σταχτοπούτα θάβει τα κόκαλα της μάνας, εκτελεί όλες τις ταφικές τελετουργίες πενθώντας για 40 μέρες και κατόπιν ανταμείβεται με τα δώρα της νεκρής μάνας (φορέματα κτλ). Η στάχτη όμως μπορεί να είναι και η αντικατάσταση της κοπριάς ή του σωρού από χώμα, όπου σε άλλες παραλλαγές του παραμυθιού έχουν ρίξει τα κόκαλα του αγαπημένου ζώου ή της πεθαμένης μητέρας – σε κάποιες ελληνικές αφηγήσεις τα κόκαλα της μάνας θάβονται στον σταχτολόγο, ή μέσα στο σπίτι κοντά στην εστία του σπιτιού. Τέλος, οι στάχτες προφανώς τονίζουν και την καταφρονημένη θέση της ορφανής ηρωίδας, η οποία κάθεται συνέχεια ρακένδυτη και απομονωμένη δίπλα στην εστία του σπιτιού, και έτσι δημιουργείται έντονη αντίθεση με τη μετέπειτα μεγαλειώδη μεταμόρφωσή της και τελικά τον γάμο της με το βασιλόπουλο.

Η ηρωίδα του παραμυθιού στα ελληνικά είχε δεκάδες κατά τόπους ονομασίες, όπως φαίνονται και στον κατάλογο στο τέλος του άρθρου. Ο Κωνσταντινουπολίτης λόγιος Σκαρλάτος Βυζάντιος, για παράδειγμα, στα λεξικά που συνέταξε τον 19ο αιώνα αγνοεί τη Σταχτοπούτα και αντ’ αυτής έχει τη Σταχτοπαίπαιλη, γιατί έτσι την έλεγαν στη Θράκη και την Πόλη. Σήμερα, έχει επικρατήσει πανελλήνια να λέγεται Σταχτοπούτα, ενώ η ονομασία Σταχτομπούτα που ακούγεται συχνά, αποτελεί παρετυμολογία. Έχει προβληματίσει όμως αρκετά, και εδώ στο ιστολόγιο, ποια είναι η ετυμολογία της λέξης αυτής. Στα μεγάλα λεξικά μας, Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη και Μπαμπινιώτη, αναφέρεται ότι είναι λόγιο μεταφραστικό δάνειο (εν μέρει) από το γερμανικό Aschenputtel, δηλαδή το πρώτο συνθετικό είναι μετάφραση του Aschen (=στάχτες, πληθ. του Asche), και το δεύτερο συνθετικό αποτελεί μεταφορά του Puttel, που κατά το λεξικό Μπαμπινιώτη σημαίνει κοριτσάκι.

Καταρχάς, το ‘Puttel’ δεν σημαίνει κοριτσάκι, αλλά, σύμφωνα τουλάχιστον με το γερμανικό ιστορικό λεξικό Deutsches Wörterbuch, προέρχεται από το διαλ. ρήμα pud(d)eln, buddeln = σκάβω, δηλαδή η Aschenputtel κυριολεκτικά είναι αυτή που σκαλίζει τις στάχτες∙ η λέξη δε αυτή, σύμφωνα με το λεξικό, πρωτοαπαντάται το 1732 με τη μορφή aschpudel. Να πούμε ακόμη ότι οι Γκριμ στο βιβλίο τους παραθέτουν διάφορες ονομασίες της Σταχτοπούτας από τον γερμανικό χώρο, αλλά επιλέγουν για τίτλο του παραμυθιού το Aschenputtel, λέξη που χρησιμοποιείται περισσότερο στη βόρεια Γερμανία, πιθανόν για να διαφοροποιηθούν από προηγούμενες μεταφράσεις του παραμυθιού του Περό στα γερμανικά, που ήταν με τον τίτλο Aschenbrödel.

Δεύτερον, προκαλεί εντύπωση αυτή η περίεργη επιλογή μετάφρασης του ονόματος στα ελληνικά, που πράγματι παραπέμπει σε λόγιο και όχι σε λαϊκό δανεισμό. Ανάλογη περίπτωση έχουμε στα αγγλικά, όπου η λ. Cinderella (αρχικά Cinderilla) είναι λόγιος δανεισμός, που πλάστηκε όταν μεταφράστηκε και εκδόθηκε στην Αγγλία η Cendrillon του Περό. Στην Αγγλία το παραμύθι αυτό ίσως να μην ήταν προηγουμένως τόσο πολύ διαδεδομένο, στην Ελλάδα όμως ξέρουμε ότι κατείχε σημαντική θέση στην προφορική παράδοσή μας. Κάποιος εδώ μπορεί να αντιλέξει ότι στην Ελλάδα το παραμύθι μπορεί να προϋπήρχε μεν και να ήταν γνωστό στον λαό, αλλά – επειδή υπήρχε και πληθώρα λαϊκών ονομασιών – να απέκτησε νέο όνομα όταν μεταφράστηκε το παραμύθι των Γκριμ από κάποιον λόγιο, και έκτοτε να καθιερώθηκε.

Δεν ξέρω πότε μεταφράστηκε η Σταχτοπούτα των Γκριμ, και γενικά πότε ακριβώς άρχισαν να εκδίδονται παραμύθια στην Ελλάδα∙ λογικά πάντως όχι πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα, αφού από τότε περίπου άρχισε να αναπτύσσεται το ενδιαφέρον γι’ αυτό το είδος, τόσο από λαογραφικής (καταγραφή προφορικών διηγήσεων κτλ.), όσο και εκπαιδευτικής και εκδοτικής πλευράς. Αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε και με μια αναζήτηση στον ηλεκτρονικό κατάλογο ελληνικής βιβλιογραφίας του 19ου αιώνα των Φ. Ηλιού – Π. Πολέμη, ή στην εργασία του Κ. Ντελόπουλου «Παιδικά και νεανικά βιβλία του 19ου αιώνα», όπου οι πρώτες αναφορές σε παραμύθια είναι ουσιαστικά από τη δεκαετία του 1870. Η Σταχτοπούτα εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1872, σε ένα βιβλίο του  M. Deffner: «Συλλογὴ Παραμυθίων μετὰ έξ εικόνων έκαστον. Μιχαὴλ Δέφνερ Εκδότης. Εν Αθήναις 1872» (περιέχει τα παραμύθια: Η βασιλοπούλα και η ρόκα. Ο παπουτσωμένος Γάτος. Η Στακτοπούτα. Ο Κοντορεβιθούλης. Η Πεντάμορφη της χώρας παραμύθιον διά τα καλά παιδία). Ο Δέφνερ εξέδωσε και αυτοτελώς τη Σταχτοπούτα το 1879, με βιβλιογραφική αναφορά ότι είναι μετάφραση απ’ του Περό. Εκείνη την εποχή κυκλοφορούσαν διάφορα λαϊκά φυλλάδια με παραμύθια, που κάποια έχουν βρεθεί στο αρχείο του Ν. Πολίτη, μεταξύ αυτών και μια Σταχτοπούτα του 1887, ενώ λίγο νωρίτερα, το 1881, βρίσκουμε άλλη μία που έχει εκδοθεί στην Πάτρα, μετάφραση κι αυτή απ΄ του Περό. Απ’ ό,τι φαίνεται, τέλος, ο πρώτος που μετάφρασε και εξέδωσε συλλογή παραμυθιών των Γκριμ (στην οποία δεν περιλαμβάνεται η Σταχτοπούτα), ήταν ο Μιλτιάδης Βρατσάνος το 1886.

Αλλά, είδαμε παραπάνω ότι έχουμε αρκετά πρώιμη καταγραφή της λέξης Σταχτοπούτα σε προφορική διήγηση παραμυθιού, ήδη από το 1832. Υπάρχει όμως και αρκετά παλιότερη. Πράγματι, εκατό περίπου χρόνια πριν από την έκδοση του παραμυθιού από τους Γκριμ, εμφανίζεται στο ελληνοïταλικό λεξικό του Σομαβέρα (1709) η λέξη στακτοπούτα, που ερμηνεύεται με μια παλιά ιταλική λέξη που δεν υπάρχει σήμερα στα λεξικά, tizzoniera, που σημαίνει το σκαλιστήρι για τη φωτιά και τη γυναίκα που σκαλίζει τις στάχτες∙ λημματογραφείται και αρσενικό, στακτοπούτης, δηλ. αυτός που κάθεται συνέχεια δίπλα στη φωτιά, covacenere (σπιτόγατος θα λέγαμε), tizzoniere. Και στο «απλορωμαϊκό-γερμανικό-ιταλικό» λεξικό του Καρλ Βάιγκελ (1796), ο οποίος έχει πάρει πολύ υλικό από τον Σομαβέρα, εμφανίζεται πάλι η στακτοπούτα-στακτοπούτης, με τις ίδιες πιο πάνω σημασίες∙ είναι δε χαρακτηριστικό ότι έχει γερμανικό ερμήνευμα Aschenbrödel, και όχι Aschenputtel.

Επομένως, η λ. σταχτοπούτα υπάρχει τουλάχιστον από τον 17ο αιώνα, πράγμα που κάνει πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να την έχουμε δανειστεί από τα γερμανικά, από την Aschenputtel. Και τούτο διότι, αφενός πριν από τους Γκριμ δεν ήταν διαδεδομένη η γερμανική αυτή ονομασία της Σταχτοπούτας, αφετέρου πριν από τον 19ο αιώνα δεν έχουμε και πολλές περιπτώσεις λέξεων που να έχουμε δανειστεί από τα γερμανικά. Και βέβαια, θα ήταν αδύνατος ένας λόγιος δανεισμός, αφού εκείνη την περίοδο στην Ελλάδα το ενδιαφέρον για τα παραμύθια (σε επίπεδο λογίων) ήταν ανύπαρκτο. Να σημειώσουμε ότι έχει υποστηριχθεί και το ακριβώς αντίστροφο, δηλαδή ότι από το ελληνικό όνομα Σταχτοπούτα έχουν επηρεασθεί τα γερμανοσκανδιναβικά Aschenputtel, Askepott, Ashypet κ.α., όπως δέχεται ο Λουκάτος παραπέμποντας στην κλασική μονογραφία της Anna Birgitta Rooth, The Cinderella Cycle (1951), που όμως δεν έχω πρόσβαση και δεν ξέρω πώς ακριβώς το αιτιολογεί.

Αν όμως αν η λ. Σταχτοπούτα δεν προέρχεται απ’ την Aschenputtel, τότε πώς ετυμολογείται; Μια δημοφιλής άποψη λέει ότι προέρχεται από τη μεσαιωνική λέξη πουτ(τ)ί που σημαίνει αιδοίο, κάτι που έχει δώσει αφορμή και για διάφορες ψυχαναλυτικές προεκτάσεις στο παραμύθι. Στο λεξικό Κριαρά υπάρχει η λέξη πουττί, αλλά και πούττος, που συναντάμε στην Ακολουθία του ανοσίου τραγογένη Σπανού, ένα σατιρικό και βωμολοχικό κείμενο του 14-15ου αιώνα. Σήμερα είναι ιδιωματική λέξη, λέγεται στην Κύπρο, στη Χίο και δεν ξέρω πού αλλού, ίσως όμως παλιότερα να είχε ευρύτερη γεωγραφική χρήση. Ετυμολογείται στον Κριαρά από το ιταλικό putta που σημαίνει κορίτσι, αλλά και πόρνη, κατ’ άλλη εκδοχή από την ιταλ. λέξη potta που σημαίνει αιδοίο, ενώ, κατά τον Φιλήντα, από τη λ. πουτσί.

Η ετυμολογική αυτή άποψη (στάχτη + πουτί) βασίζεται προφανώς στο σκεπτικό ότι συχνά αποδίδεται στην καταφρονημένη, ορφανή ηρωίδα μειωτικό ή ακόμη και υβριστικό παρωνύμιο, συνήθως από τις αδελφές της. Για παράδειγμα, και στο παραμύθι του Περό η μεγάλη αδελφή της την αποκαλούσε Cucendron, δηλαδή σταχτοκώλα, ενώ η μικρή της αδελφή, που ήταν πιο συμπονετική, την έλεγε Cendrillon. Αλλά, στην περίπτωσή μας, το πουτί θεωρείται λέξη ταμπού και δυσκολευόμαστε να φανταστούμε ότι θα δινόταν σε μια ηρωίδα παραμυθιού – εκτός αν τις παλιότερες εποχές οι άνθρωποι ήταν λιγότερο σεμνότυφοι. Επίσης, δεν δικαιολογείται εύκολα και η ύπαρξη του αρσενικού τύπου σταχτοπούτης. Ο Φιλήντας, που δέχεται την παραπάνω ετυμολογία, ξεπερνά αυτά τα προβλήματα υποστηρίζοντας ότι στη λέξη Σταχτοπούτα οι περισσότεροι δεν αισθάνονται το άπρεπο, γιατί η λ. πουτί είναι ιδιωματική και το νόημά της άγνωστο στους πολλούς∙ έτσι εξηγεί και το ότι πλάστηκε και αρσενικό, σταχτοπούτης, αυτός που μένει πάντα σπίτι. Ο Λουκάτος, πάλι, λέει ότι το πουτί θα μπορούσε να ειπωθεί και για γάτα, δηλαδή η Σταχτοπούτα παρομοιάστηκε με γάτα της γωνιάς που κάθεται στις στάχτες για να ζεσταθεί και είναι λερωμένη. Η γάτα ξέρουμε ότι συσχετίζεται με το αιδοίο σε διάφορες γλώσσες (π.χ. το αγγλ. pussy), αλλά δεν ξέρω αν αυτό ίσχυε και στα ελληνικά.

Απ’ την άλλη, ο Ν. Ανδριώτης στο Ετυμολογικό Λεξικό του προτείνει ότι η Σταχτοπούτα ετυμολογείται από την στάχτη + πούτα, από το ιταλ. putta = κορίτσι (που το είδαμε παραπάνω). Αυτό όμως, νομίζω προϋποθέτει ότι θα πρέπει να είχαμε δανειστεί τη λέξη putta από τα ιταλικά, αλλά δεν την έχω βρει καθόλου τη λέξη αυτή ούτε στο Λεξικό Κριαρά, ούτε σε κάποιο άλλο λεξικό ή πηγή.

Τέλος, το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, που συζητούσαμε τις προάλλες, δεν έχει φτάσει μεν ακόμη στο γράμμα Σίγμα, στο γράμμα όμως Άλφα έχει το λήμμα αθοπούττης. Εκεί αναφέρεται ότι η λέξη αυτή προέρχεται από την αθοπούττα, που είναι άλλος τύπος της αθόπιττας, διά των μεταβατικών τύπων αθοπιττού, *αθοπουττού, και που σημαίνει αυτόν που κάθεται συνεχώς δίπλα από τις στάχτες της εστίας. Αναφέρεται δε και συνώνυμο σταχτοπιττού. Αθόπιτα ή σταχτόπιτα ή σταχτοκουλούρα είναι η πίτα ή το ψωμί που ψήνεται μέσα στη ζεστή στάχτη, στη χόβολη (σποδίτης ή εγκρυψίας άρτος στα Αρχαία). Άρα, με βάση τα παραπάνω, έχουμε την εξής διαδρομή: σταχτόπιτα > σταχτοπιτού > *σταχτοπουτού (με αφομοίωση ι-ου ου-ου;) > σταχτοπούτα > και σταχτοπούτης. Ενδιαφέρουσα άποψη, και δεν γνωρίζω αν έχει μελετηθεί περισσότερο, δεδομένου ότι όντως σε πολλές εκδοχές της ονομασίας της ηρωίδας βρίσκουμε τη λέξη πίτα σε διάφορες μορφές.

Συνοψίζοντας λοιπόν, δεν είμαστε βέβαιοι για την ετυμολογία της λέξης Σταχτοπούτα, αλλά μπορούμε να πούμε με ασφάλεια ότι αυτή εισάχθηκε στη γλώσσα μας όχι επειδή την έπλασε κάποιος λόγιος μεταφραστής από την Aschenputtel, αλλά υπήρχε από πιο παλιά στο λαϊκό λεξιλόγιο. Καθιερώθηκε δε πανελλήνια, ίσως επειδή αυτήν την ονομασία χρησιμοποιούσαν κυρίως στα ιδιώματα, στα οποία βασίστηκε η κοινή νεοελληνική. Πράγματι, αν δούμε τη γεωγραφική κατανομή στον κατάλογο των ονομάτων της ηρωίδας, βρίσκουμε αρκετές καταγραφές της λέξης σε Μοριά και Ρούμελη, που δεν μπορεί όλες αυτές να έχουν επηρεαστεί από τη μετέπειτα καθιέρωσή της στην κοινή νεοελληνική γλώσσα∙ άλλωστε, όπως είδαμε, έχουμε πολύ πρώιμη εμφάνισή της στη Ρούμελη το 1832.

Ένας ενδεικτικός κατάλογος με ονομασίες της Σταχτοπούτας που έχουν καταγραφεί σε διάφορες προφορικές διηγήσεις από τον 19ο αιώνα μέχρι πρόσφατα από όλον τον ελληνόφωνο χώρο. Βασίζεται στο βιβλίο των Αγγελοπούλου, Καπλάνογλου και Κατρινάκη (με πηγή τη συλλογή του Γ. Μέγα) και στον κατάλογο στο άρθρο του Δ. Λουκάτου:

– Αθαφτουλιώ: Κρήτη

– Αθόκατο: Ηράκλειο

– Αθοκάτσουλο: Ρέθυμνο, Ηράκλειο, Ιεράπετρα
– Αθοκουτάλα: Λατσίδα, Σκάφη, Κριτσά Μεραμπέλλου, Μονοφάτσιο, Βιάνος
– Αθοκουτάλης: Ηράκλειο
– Αθοκουταλούσα: Ηράκλειο
– Αθοπιτάλα: Κρήτη

– Αθοπιταρού: Χανιά
– Αθοπιταρούδα: Ανατ. Κρήτη

– Αθοπιτού: Μάκρη Μ. Ασίας
– Αθοπιτούδικο: Αποκόρωνας, Κίσσαμος

– Αθοπούτα: Χανιά
– Αθοπουτάκι: Κρήτη
– Αθοπουταλού: Ηράκλειο
– Αθοπουτουριάρα: Ρόδος
– Ακχυλοπουτούρα: Χίος, Καρδάμυλα Χίου

– Αχινοπιτού: Χίος

– Αχλιουπταρέλι: Λέσβος
– Αχλιοπιτού: Αίνος Ανατ. Θράκης
– Τ’ αχλιουπτάρ: Αγιάσος Λέσβου
– Αχλοπιπιλού: Λήμνος
– Αχυλοπουτούρα: Χίος, Πυργί Χίου
– Κουτρουλό: Ιεράπετρα
– Μάρω: Φωκίδα

– Μουτζουρομούτρα: Καλαμάτα
– Μυρσίνα: Λοκρίδα
– Μιράφλου: Διδυμότειχο
– Μορφούλα: Στυλίδα
– Σαμαροκουτσουλού (ή Σαμαροκοτσλού): Ήπειρος, Ζαγόρια

– Σαχταρίτσα: Τραπεζούντα Πόντου, (Σαχταρούτσα: Τρίπολη Πόντου, Κοτύωρα)
– Σαχταρίτσα Μαρίτσα: Πόντος
– Σαχταροποδίτσα: Αργυρούπολη Πόντου

– Σταχταδράχτου: Βοιωτία
– Σταχτερού: Κύπρος

– Σταχτάρω και Σταχτιάρω: Κεφαλλονιά
– Σταχτιαρού: Κέρκυρα, Κεφαλλονιά, (Σταχταρού ή Σταχταριά: Οθωνοί), (Σταχτιερού: Κεφαλλονιά)
– Σταχτοβούτα: Κυνουρία
– Σταχτοκοίλου: Βοιωτία

– Σταχτοκόριτσο: Κόρινθος
– Σταχτοκυλισμένη: Ιστιαία, Αμφίκλεια

– Σταχτομαζώχτρα: Βόλος, Καλαμπάκα, Καλαμάτα, Κομοτηνή
– Σταχτομάρω: Θεσπρωτία, Πέτα, Καρδίτσα, Δομοκός, Πήλιο, Βόλος, Ιστιαία Εύβοιας, Σκόπελος, Κεφαλλονιά, Λευκάδα, Ιθάκη, Μεγανήσι, Ναυπακτία, Αιτωλοακαρνανία, Φθιώτιδα, Τυμφρηστός, Βοιωτία, Γορτυνία, Κυπαρισσία, Πάτρα, Καλαμάτα, Καλάβρυτα, Αίγιο, Ηλεία (Πύργος και Τσατσομάρω), (Σταχτουμάρω: Καρδίτσα, Τρίκαλα και Ευρυτανία),
(Σταχτουμάρου: Σκιάθος, Αιτωλία), (Σταχτομάρα: Μύκονος)
– Σταχτομπαμπαλιάρω: Ζαγόρια, Θεσσαλία, Τρίκαλα, Ελασσόνα, Αγιά Λάρισας
– Σταχτομπαμπαμάρω: Κουκούλι Ζαγορίων
– Σταχτομπιμπιλιάρα (ή Σταχτομπιμπιλιάρω): Λάρισα
– Σταχτομπούκο: Ιστιαία
– Σταχτομπούρω: Ηλεία, Γορτυνία, Πελόπι
– Σταχτομπούτα: Λάρισα, Καρδίτσα, Χανιά, Ηλεία, Μεγαλόπολη, Λακωνία, Τρίπολη, Γορτυνία, Φθιώτιδα, (Σταχτομπούτω: Λεχαινά)
– Σταχτοπέπελη: Θράκη, Σουφλί, Ηράκλεια, Κομοτηνή, Κωνσταντινούπολη

– Σταχτοπέταλη: Κομοτηνή

– Σταχτοπεταρίδα: Κύθνος
– Σταχτοπιπιλιάρου: Βέροια, Κασσάνδρα Χαλκιδικής
– Σταχτοπίτα: Καντιρλί Βιθυνίας
– Σταχτοπιταρού: Σμύρνη

– Σταχτοπίταρο: Θήρα, Οία

– Σταχτοπιταρού: Μύκονος
– Σταχτοπίτουρο: Αμοργός

– Σταχτοπιτού: Αίνος Θράκης

– Σταχτοπιτούρα: Ρόδος

– Σταχτοπιτουρί: Κάρπαθος
– Σταχτοπιτιρού: Ικαρία
– Σταχτοπίτω: Αιγιάλεια
– Σταχτοποδοκυλημένη: Λεχαινά, Καλάβρυτα, Αιγιάλεια
– Σταχτοπούτα: Σάλωνα, Χαλκίδα, Μεσσηνία, Ζάρκο Τρικάλων, Αποκόρωνας, Τήνος, Χίος, Λεωνίδιο, Αρεόπολη, Αχαΐα, Μέγαρα, Σαλαμίνα, Δυτική Μικρά Ασία, Μεστά Χίου, Κύθηρα, (Σταχτοπούτου: Λάρισα)

– Σταχτοπουτίτσα: Χαρβάτι Μυκηνών
– Σταχτοπουτουρούδι: Καστελόριζο
– Σταχτοπύρω: Καλάβρυτα
– Σταχτοπιτιρίδι: Πάτμος
– Σταχτού: Κύπρος, Ζάκυνθος, Ερεικούσσα
– Σταχτούλα: Κύπρος
– Σφοντύλου: Βοιωτία
– Φούλα: Καρδίτσα

Advertisement