Λεξιλογώντας με τον Αστερίξ και τη χύτρα

Καθώς πλησιάζουν οι γιορτές, καιρός είναι να βάλουμε μιαν ακόμα από τις περιπέτειες του Αστερίξ.

Όπως θα θυμούνται οι τακτικοί αναγνώστες, το ιστολόγιο έχει ξεκινήσει εδώ και καιρό να παρουσιάζει τις 24 περιπέτειες που συνδημιούργησαν ο Ρενέ Γκοσινί και ο Αλμπέρ Ουντερζό, αφού πιστεύω, έστω και με μια δόση υπερβολής, ότι οι 24 αυτοι τόμοι του Αστερίξ είναι μια από τις σημαντικότερες προσφορές της Γαλλίας στον παγκόσμιο πολιτισμό μεταπολεμικά. Η αλήθεια είναι πως ο ρυθμός της παρουσίασης έχει αραιώσει πολύ.

Η περιπέτεια που θα παρουσιάσω σήμερα είναι η 19η από τις 24, δηλαδή έχουμε πια μπει στην τελική ευθεία.

Ξεκινήσαμε τον Οκτώβριο του 2014, με μια παρουσίαση της περιπέτειας Αστερίξ στους Βρετανούς και μετά με μια γενική παρουσίαση των πρωταγωνιστών του κόμικς. Τον Δεκέμβριο είχαμε τη δεύτερη περιπέτεια, την Κατοικία των θεών, τον Φλεβάρη 2015 είδαμε τον Μάγο (ή Μάντη) ενώ στα τέλη Απριλίου παρουσίασα τον «Αστερίξ στη χώρα των Ελβετών». Τέλη Ιουνίου 2015 παρουσιάστηκε Ο αγώνας των αρχηγών, η πέμπτη περιπέτεια της σειράς. O κύκλος συνεχίστηκε στα μέσα Οκτωβρίου με τον Αστερίξ στην Κορσική και η τελευταία δημοσίευση για το 2015 ήταν την παραμονή των Χριστουγέννων με τον Αστερίξ Λεγεωνάριο. Το 2016 ξεκίνησε με την περιπέτεια Οβελίξ και σία τον Φλεβάρη, ενώ τον Απρίλιο ανέβασα το Δώρο του Καίσαρα. Ξαναπιάσαμε το νήμα τον Οκτώβριο με την Ασπίδα της Αρβέρνης. ενώ τον Δεκέμβριο ακολούθησε το Χρυσό δρεπάνι. Πρώτη περιπέτεια του 2017, τον Φλεβάρη, ήταν το Μεγάλο ταξίδι, που συμπλήρωσε την πρώτη δωδεκάδα. Στη δεύτερη δωδεκάδα μπήκαμε τον Απρίλιο, με την περιπέτεια «Ο Αστερίξ και η Κλεοπάτρα». Μετά αραίωσαν οι ρυθμοί. Τον Αύγουστο του 2017 παρουσιάστηκε η περιπέτεια «Ο Αστερίξ και οι Γότθοι» ενώ τον Δεκέμβριο είχαμε ένα εμβόλιμο άρθρο, αφού παρουσιάσαμε την καινούργια (χωρίς Γκοσινί αλλά και χωρίς Ουντερζό) περιπέτεια «Ο Αστερίξ στην Ιταλία» που είχε πρόσφατα κυκλοφορήσει στα γαλλικά. Το 2018 μία μόνο περιπέτεια παρουσιάσαμε, τον Απρίλιο, τον Αστερίξ στην Ισπανία . Μια ακόμα περιπέτεια παρουσιάσαμε τον Μάιο του 2019, τον Γύρο της Γαλατίας, ενώ τον Νοέμβριο είχαμε ένα εμβολιμο άρθρο, όπου παρουσιάσαμε μια ακόμα καινούργια περιπέτεια, της νέας περιόδου, Ο Αστερίξ και η αδρεναλίνη. Μία περιπέτεια ακόμα παρουσιάσαμε τον Μάρτιο του 2020, τον Αστερίξ Μονομάχο, ενώ φέτος, την εποχή των Ολυμπιακών αγώνων του Τόκιο, τον Αστερίξ στους Ολυμπιακούς αγώνες. Φέτος επίσης είδαμε μια από τις νέες περιπέτειες του Αστερίξ, Ο Αστερίξ και ο γρύπας.

 

Στο μεταξύ, χάρη στην ευγενική προσφορά αρκετών φίλων, έχω πλέον σκαναρισμένες σχεδόν όλες τις περιπέτειες του Αστερίξ στην έκδοση Ψαρόπουλου, επομένως το βραδύ στάδιο της διαδικασίας είναι πλέον το γράψιμο των άρθρων από μένα (αυτό δεν με συνέφερε να το πω). Λείπει μόνο μία, οι Δάφνες του Καίσαρα. Όποιος την έχει και μπορεί να τη σκανάρει, ας τη στείλει.

Θυμίζω ότι οι περιπέτειες του Αστερίξ κυκλοφόρησαν σε αυτοτελείς τόμους στα ελληνικά πρώτη φορά στα τέλη της δεκαετίας του 1970 από τις εκδόσεις Ψαρόπουλου (σε μετάφραση αρχικά του Κώστα Ταχτσή και μετά του Αργύρη Χιόνη) ενώ αργότερα κυκλοφόρησαν σε νέα μετάφραση (της Ειρήνης Μαραντέι) από τις εκδόσεις Μαμούθ, που είναι και η έκδοση που (νομίζω πως) βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο εμπόριο. Λέω «σε αυτοτελείς τόμους» διότι περιπέτειες του Αστερίξ σε συνέχειες είχαν δημοσιευτεί στα τέλη της δεκαετίας του 1960 στο περιοδικό «Αστερίξ».

Tη σημερινή περιπέτεια μου την έστειλε σκαναρισμένη ο φίλος μας ο Χρήστος Τσατσαρώνης. Το σκανάρισμα, παρολο που έγινε σε μαγαζί, δεν είναι πολύ καλό, αλλά αυτό έχουμε και με αυτό θα πορευτούμε.

Τη σημερινή περιπέτεια την ανέβασα εδώ απ’ όπου μπορείτε να τη διαβάσετε ονλάιν ή να την κατεβάσετε.

Ο Αστερίξ και η χύτρα είναι χρονολογικά η 13η περιπέτεια από τις 24 της σειράς. Δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο περιοδικό Pilote από τον Οκτώβριο του 1968 έως τον Απρίλιο του 1969 και στη συνέχεια εκδόθηκε σε βιβλίο. Ο γαλλικός τίτλος είναι Astérix et le chaudron.

Πράγματι, μια χύτρα παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην περιπέτεια. Αλλά να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Μια ειδυλλιακή ανοιξιάτικη μέρα, το γαλατικό χωριό ταράζεται από την επίσημη επίσκεψη ενός άλλου Γαλάτη αρχηγού, του Moralélastix, όνομα και πράμα. Όπως μας πληροφορεί ο Μοναρχίξ, που τον ξέρει, είναι φιλοχρήματος και συνεργάζεται με τους Ρωμαίους. Η Μαραντέι τον αποδίδει κατά λέξη Ηθικελαστίξ, ο Χιόνης πιο εύστοχα Μαυραγορίξ.

Ο Μαυραγορίξ, ας τον πούμε έτσι, έχει έρθει με την ακολουθία του και με μια χύτρα γεμάτη σεστέρσια. Λέει ότι μόλις έμαθε ότι ο Καίσαρας ετοιμάζεται να βάλει καινούργιους φόρους, έχυσε την κρεμμυδόσουπα που έβραζε στη χύτρα του, έβαλε μέσα όλα τα σεστέρσια του χωριού του, και τα έφερε στο ανυπόταχτο χωριό όπου δεν πληρώνουν φόρους. Θα επιστρέψει να τα πάρει όταν περάσει ο φοροεισπράκτορας. Ο Μοναρχίξ δεν μπορεί να αποφύγει την αγγαρεία. Ορίζει τον Αστερίξ φρουρό της χύτρας. Κι έτσι, στο τσιμπούσι που παρατίθεται προς τιμή του Μαυραγορίξ ο Αστερίξ δεν συμμετέχει, αφού φρουρεί τη χύτρα. Σε μια στιγμή, ο Μαυραγορίξ φέρνει φαγητό στον Αστερίξ, κι ύστερα αναχωρεί με την ακολουθία του.

Το πρωί, ο Αστερίξ ανακαλύπτει ότι η χύτρα είναι άδεια -τα σεστέρσια έχουν κάνει φτερά. Οι νόμοι του χωριού είναι αμείλικτοι: ο Αστερίξ δεν εκπλήρωσε την αποστολή που του είχε ανατεθεί, οπότε πρέπει να εξοριστεί -έως ότου καταφέρει να γεμίσει τη χύτρα με σεστέρσια.

Ο Οβελίξ φυσικά τον ακολουθεί (μαζί κι ο Ιντεφίξ) και οι δυο Γαλάτες παίρνουν τον δρόμο σε μια πρωτόγνωρη προσπάθεια: πρώτη φορά στη ζωή τους θα προσπαθήσουν να βγάλουν λεφτά!

Στην αρχή πηγαίνουν στο γειτονικό ρωμαϊκό στρατόπεδο, το Πετιμπόνουμ. Όμως οι λεγεωνάριοι είναι άφραγκοι -μόλις ακούνε για σεστέρσια νομίζουν ότι ήρθε ο μισθός τους και στήνονται στην ουρά. Φυσικά εισπράττουν φάπες.

Ύστερα οι δυο Γαλάτες περνάνε από ένα παραλιακό εστιατόριο που το έχουν ανοίξει οι γνωστοί μας πειρατές -τα κάνουν όλα λίμπα, αλλά μετρητά γιοκ. Μετά, πηγαίνουν στην κοντινή μεγάλη πόλη, την Κονδάτη (η σημερινή Rennes) και προσπαθούν να πουλήσουν τα αγριογούρουνα που έχουν πιάσει -αν και ο Οβελίξ κάνει ό,τι μπορεί για να μείνουν απούλητα, ώστε να τα φάει. Επειδή όμως δεν ξέρουν πόσο κάνουν, πουλάνε τη δωδεκάδα τα αγριογούρουνα για 5 σεστέρσια, όσο κάνει το ένα. Ύστερα, αγοράζουν ένα για να το φάνε -κι έτσι καταλαβαίνουν ότι δεν είναι φτιαγμένοι για εμπόριο. Πηγαίνουν για μονομάχοι, αλλά το μόνο τους κέρδος είναι κάτι αγαλματάκια, που δίνει για έπαθλο στους νικητές ο οργανωτής. Μετά, γράφονται ηθοποιοί σε ένα πρωτοποριακό θέατρο -η παράσταση καταλήγει σε πανωλεθρία. Παίζουν στον ιππόδρομο -και χάνουν. Στο τέλος, αποφασίζουν να ληστέψουν την τράπεζα -μόνο που είναι ήδη άδεια, τα έχει πάρει όλα ο Καίσαρας.

Απελπισμένος ο Αστερίξ αποφασίζει να παραδώσει την άδεια χύτρα στον Μαυραγορίξ και να ζήσει πια οριστικά εξόριστος. Όμως πηγαίνοντας προς το χωριό του Μαυραγορίξ πέφτουν πάνω στον Ρωμαίο φοροεισπράκτορα. Τον ληστεύουν και γεμίζουν τη χύτρα. Εκείνη τη στιγμή, ο Αστερίξ αντιλαμβάνεται ότι τα σεστέρσια που πήρε από τους Ρωμαίους μυρίζουν κρεμμυδίλα, επομένως είναι τα ίδια νομίσματα που είχε η χύτρα και καταλαβαίνει ότι ο Μαυραγορίξ τον είχε εξαπατήσει: όταν πήγε να του μιλήσει το βράδυ που φυλούσε σκοπιά, τον απασχόλησε και την ίδια ώρα οι ακόλουθοί του έκλεψαν τα σεστέρσια.

Ο Αστερίξ μονομαχεί με τον Μαυραγορίξ στην άκρη του γκρεμού -η χύτρα πέφτει και προσγειώνεται μέσα στο πειρατικό καράβι που περνούσε από κάτω. Για μια φορά, οι πειρατές είναι τυχεροί -γέμισαν λεφτά, που επιπλέον μυρίζουν κι ωραία. Και βέβαια, η περιπέτεια τελειώνει με τσιμπούσι.

Ήδη από το πρώτο καρέ της περιπέτειας, που είναι και αισθητικά όμορφο, έχουμε λογοπαίγνιο:

Σου επαναλαμβάνω ότι δεν θα τραγουδήσεις, λέει ο σιδεράς στον βάρδο. Στα γαλλικά, répétition σημαίνει βεβαίως επανάληψη, σημαίνει όμως και «πρόβα». Οπότε, ο βάρδος λέει Με όλες αυτές τις επαναλήψεις/πρόβες θα καταλήξω να μη μπορώ πια να τραγουδήσω σωστά. Το λογοπαίγνιο δύσκολα μεταφράζεται. Ο Χιόνης διάλεξε το «πρόβες», η Μαραντέι, ίσως καλύτερα, το «επαναλήψεις».

Ο Μαυραγορίξ ρωτάει τους Γαλάτες αν πληρώνουν φόρους. Μια φορά ήρθε φοροεισπράκτορας, λέει ο Μοναρχίξ, και μετά απαλλαχτήκαμε -και επικρατεί γενική ιλαρότητα. Και άλλο λογοπαίγνιο: Και δεν ξαναήρθε; – Et il n’est jamais revenu ? ρωτάει. Και απαντάει ο Αστερίξ: – Jamais! Donc, pas de revenu, pas d’impôts! Εδώ, το revenu είναι βεβαίως η μετοχή του revenir, ξαναέρχομαι, αλλά σημαίνει και «εισόδημα». Ο φόρος εισοδήματος στα γαλλικά λέγεται impôt sur le revenu. Οι ελληνικές μεταφράσεις προτιμούν να βάλουν τον Μαυραγορίξ να ρωτάει «Και δεν βρήκε τεκμήρια;» και δίνουν μια ταιριαστή απάντηση.

Στο καπηλειό των πειρατών, αφού έδειραν τους πάντες στη μεγάλη αίθουσα, ο Οβελίξ πηγαίνει στην κουζίνα. Ο μάγειρας, που είναι ο μαύρος πειρατής που τρώει τα ρο, κρύβεται μέσα στο καζάνι, κι όταν ο Οβελίξ πάει να το ανοίξει του φωνάζει «Εδωμέσα έχει μόνο πουρέ από κάστανα».

(Η Μαραντέι προτιμάει να μεταφράσει το marron ως μπρόκολα (!) και να μιλήσει για πουρέ από μπρόκολα, που δεν υπάρχει. Ίσως βέβαια το κάνει για να βρει μια λέξη με ρο, όπως το marron, και να δείξει το ψεύδισμα του μαύρου, αλλά δεν νομίζω ότι είναι καλή επιλογή).

Ο Οβελίξ πείθεται και φεύγει. Μετά λέει στον Αστερίξ «Θα μπορούσαμε να γεμίσουμε τη χύτρα με πουρέ από κάστανα». Μα, δεν είναι η εποχή τους, του απαντάει εκείνος. Οπότε ο Οβελίξ εξοργίζεται: Κάποιος με κορόιδεψε!

Και σε επόμενο καρέ, εκεί που δείχνει μια εικόνα γενικής καταστροφής από το εστιατόριο, υπάρχει η λεζάντα Il semble, pourtant, que la saison des marrons ait été précoce cette année, που σημαίνει βέβαια «Τα κάστανα όμως είχαν έρθει νωρίς εκείνη τη χρονιά» αλλά και πάλι έχει λογοπαίγνιο διότι στα γαλλικά marron είναι όχι μόνο το κάστανο αλλά και οι μπουνιές.

Καθώς οι δυο Γαλάτες φτάνουν στο παζάρι της Κονδάτης, βλέπουμε ένα ωραίο ταμπλό, διανθισμένο με κάμποσα λογοπαίγνια.

Η κυρία αριστερά ζητάει ένα μπουτάκι για ένα όργιο 15 ατόμων. Ο λεγεωνάριος ζητάει λουκάνικο (boudin), αλλά αυτό είναι και υπαινιγμός στον στίχο Tiens, voila du boudin, από το ρεφρέν στο τραγούδι της Λεγεώνας των Ξένων. Και ο άλλος ζητάει από τον μανάβη une frisée, ένα κατσαρό λάχανο, κι αυτός τον στέλνει στον δουλέμπορο, διότι une frisée είναι και η κατσαρή σκλάβα. Αυτό το λογοπαίγνιο η Μαραντέι το σφάζει, διότι έχει τον διάλογο –Ψάχνω μια μάπα; –Θα τη βρείτε στο σκλαβοπάζαρο, λίγο παρακάτω. Ο Χιόνης δεν μεταφράζει κατά λέξη, αλλά καλύτερα: Πού θα βρω βλίτα; Πιο κάτω, στου Βλακομουτρίξ.

Καθώς ο πρωτοποριακός θίασος, στον οποίο συμμετέχουν οι δυο Γαλάτες, ετοιμάζεται να δώσει την παράσταση, βλέπουμε όλη την αφρόκρεμα της Κονδάτης να έχει πάρει θέση στις κερκίδες. — Ακουσα πως είναι απαίσιοι, λέει μία θεάτρια (σικ, ρε). — Φρικαλέοι! Είδα κι έπαθα να βρω θέσεις, απαντάει η άλλη.

Ο ξανθός που μιλάει στον έπαρχο είναι καρικατούρα του Ουντερζό, ενώ ο θεατής στο άκρο δεξιό με το μπλε χιτώνιο είναι καρικατούρα του Γκοσινί. Να σημειώσουμε ότι ο πρωτοποριακός σκηνοθέτης λέγεται Eleonoradus, παρμένο από το όνομα της διάσημης Ιταλίδας ηθοποιού Eleonora Duse (1858-1924) ενώ ένας από τους ηθοποιούς του θιάσου λέγεται Juleraimus, υπαινιγμός για τον διάσημο Γάλλο ηθοποιό Jules Raimu (1883-1946).

Μια κωμικότατη σκηνή διαδραματίζεται όταν σχεδιάζουν τη ληστεία της τράπεζας. Ο Οβελίξ πηγαίνει να δει το μέρος, σφυρίζοντας αδιάφορα. Ο Ρωμαίος φρουρός τον θεωρεί ύποπτο και τον προειδοποιεί να μην επιχειρήσει να ληστέψει την τράπεζα διότι φυλάγεται πολύ καλά, και του λέει όλες τις λεπτομέρειες! Ο Οβελίξ επιστρέφει απογοητευμένος: Με κατάλαβε αμέσως και δεν έμαθα τίποτα! Να σημειώσουμε πως η τράπεζα λέγεται Credit Latin, που θυμίζει τη μεγάλη γαλλική τράπεζα Credit Lyonnais. Λατινική πίστη το αποδίδει ο Χιόνης, Λατινική-Λαϊκή η Μαραντέι. Καλά είναι και τα δύο.

Όταν τελικά βρουν τα χρηματοκιβώτια της τράπεζας άδεια, ο διευθυντής της τράπεζας τούς λέει ότι η τράπεζα έχει χρεοκοπήσει: – Nous avons mergitur, mon vieux, et je ne sais pas quand nous allons fluctuat de nouveau ! Εδώ χρησιμοποιείται το μότο της πόλης του Παρισιού, fluctuat nec mergitur, «επιπλέει και δεν βυθίζεται». Και οι δυο ελληνικές μεταφράσεις το αποδίδουν «Έχουμε παθητικό και δεν ξέρω πότε θα ξαναέχουμε ενεργητικό», διότι δεν έχει νόημα η κατά λέξη μετάφραση.

Μεγάλη πλάκα έχει και η συνάντηση με τον φοροεισπράκτορα, ο οποίος μιλάει με τη φρασεολογία των εντύπων της δημόσιας διοίκησης. Είστε: α) απλοί περαστικοί, β) φιλικά διακείμενοι γ) ληστές, και το αντίστοιχο τετραγωνάκι για να τσεκάρουν. Ο Χιόνης το αποδίδει στην καθαρεύουσα («κινούμενοι εκ φιλικών συναισθημάτων»).

Υπάρχουν κι άλλα που θα μπορούσα να σχολιάσω, αλλά μάλλον σάς κούρασα. Η περιπέτεια συνολικά διαβάζεται ευχάριστα, αν και δεν θεωρώ πως είναι από τις κορυφαίες, ίσως επειδή δεν έχει αβανταδόρικο θέμα αλλά μάλλον στριφνό. Από την άλλη, είναι μια πρωτότυπη περιπέτεια, όπου οι Ρωμαίοι παρόλο που είναι συνεχώς παρόντες έχουν μάλλον δεύτερο ρόλο και όπου οι ήρωές μας γνωρίζουν τη μιαν αποτυχία μετά την άλλη πριν από την τελική λύτρωση.

Σημειώνω κλείνοντας ότι σε κάποιες γαλλικές αναλύσεις, ο Μαυραγορίξ θεωρείται πορτρέτο του Γάλλου collabo, του συνεργάτη των Γερμανών, με το επιχείρημα «Ναι μεν κάνω εμπόριο με τους Ρωμαίους, αλλά τους χρεώνω διπλά απ’ όσο τους Γαλάτες» (Κι όταν τον ρωτάνε αν κάνει πολύ εμπόριο με Γαλάτες απαντάει ότι οι Ρωμαίοι καταναλώνουν όλο του το εμπόρευμα).

Σε κάθε περίπτωση, εδώ τελειώνει η επισκόπηση αυτής της περιπέτειας. Άλλες πέντε μάς έμειναν!