Μπήκε ο χειμώνας…

Από χτες στις 6 μμ, που είχαμε το χειμερινό ηλιοστάσιο, μπήκαμε επισήμως στον χειμώνα -εννοώ όσους βρισκόμαστε στο βόρειο ημισφαίριο βέβαια, διότι οι άλλοι έχουν την αρχη του καλοκαιριού. Και βέβαια, η φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο δείχνει τον χειμώνα σε κάποια βορειότερη χώρα -δεν είναι έτσι ο ελληνικός χειμώνας, όχι τουλάχιστον στην Αττική.

Πάντως, ημερολογιακά ο χειμώνας θα διαρκέσει από χτες έως τις 20 Μαρτίου, που θα έχουμε την εαρινή ισημερία. Αυτές τις μέρες η νύχτα έχει τη μεγαλύτερη διάρκεια του χρόνου και η ημέρα τη μικρότερη: σήμερα ο ήλιος ανέτειλε στις 07.37 και θα δύσει στις 17.09, δηλαδή η μέρα θα διαρκέσει μόλις 9 ώρες και 32 λεπτά, απέναντι στις 14 ώρες και 28 λεπτά της νύχτας. Από αύριο-μεθαύριο θα αρχίσει η μέρα να τσιμπάει από ένα-δυο λεπτά κάθε εικοσιτετράωρο.

Βέβαια, στα δικά μας κλίματα στα μέσα Μαρτίου δύσκολα θα πει κανείς πως έχουμε χειμώνα -για να θυμηθούμε και την παροιμία, «Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα» και, όπως συνηθίζουν οι παροιμίες να αλληλοδιαψεύδονται, «Μήτ’ ο Μάρτης καλοκαίρι, μήδ’ ο Αύγουστος χειμώνας». (Αλλά να θυμόμαστε πως όταν βγήκαν αυτές οι παροιμίες ο Μάρτιος ήταν καμιά δεκαριά μέρες νωρίτερα).

Ακριβώς επειδή από σήμερα αρχίζει η μέρα να μεγαλώνει ή έστω σταματάει να μικραίνει, το ηλιοστάσιο ήταν μεγάλη γιορτή για τους παλιότερους ανθρώπους που δεν είχαν τις σημερινές ανέσεις κι έτσι δικαίως αντιπαθούσαν και φοβούνταν τα σκοτάδια και το κρύο του χειμώνα περισσότερο από εμάς. Οι Ρωμαίοι γιόρταζαν στις 25 Δεκεμβρίου, διότι τα χρόνια εκείνα τότε έπεφτε το ηλιοστάσιο, τον Sol Invictus, τον ακατανίκητο ήλιο, που από τη μέρα εκείνη θα άρχιζε το ταξίδι της επιστροφής του. Διόλου τυχαία λοιπόν η επιλογή της ημέρας των Χριστουγέννων.

Τόσα χρόνια που υπάρχει το ιστολόγιο, έχουμε γράψει άρθρο για τις άλλες τρεις εποχές, περιέργως όμως ο χειμώνας μάς ξέφυγε (ή μάλλον, δεν είναι και τόσο περίεργο: οι 21 και 22 Δεκεμβρίου είναι μέρες χριστουγεννιάτικες, οπότε συχνά αφιερώνονται σε άρθρα για τις λέξεις των γιορτών). Τέλος πάντων, το χρέος το ξοφλάμε σήμερα, που θα λεξιλογήσουμε για τον χειμώνα.

Η λέξη «χειμώνας» της νέας ελληνικής προέρχεται από την αρχαία «χειμών», όταν, τον μεσαίωνα, η αιτιατική (τον χειμώνα) έδωσε νέα ονομαστική. Η αρχαία λέξη σήμαινε ό,τι και η σημερινή, είχε όμως και την επιπλέον σημασία «χειμωνιάτικος καιρός, θυελλώδης καιρός». Τη βρίσκουμε ήδη στον Όμηρο, ας πούμε «χειμῶνος δυσθαλπέος ὅς ῥά τε ἔργων ἀνθρώπους ἀνέπαυσεν επί χθονί» δηλαδή «[σημάδι] βαριού χειμώνα αβάσταγου, που των ξωμάχων κόβει κάθε δουλειά» [Ρ549] στη μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή.

Ως προς την ετυμολογία, η λέξη «χειμών» θεωρείται παράλληλος τύπος της λέξης «χείμα» (με περισπωμένη), που σήμαινε «ψύχος, παγετός» και στη συνέχεια χειμώνας (χείματος ώρη στον Ησίοδο), που ανάγεται σε ινδοευρωπαϊκή ρίζα *gheim, «χειμώνας – παγετός, χιόνι». Άλλωστε και η ίδια η λέξη «χιών» στην ίδια ρίζα ανάγεται, όπως και η χίμαιρα, που αρχικά σήμαινε την κατσίκα που είχε γεννηθεί τον προηγούμενο χειμώνα και μετά πήρε τη σημασία του μυθικού τέρατος», αλλά και ο χείμαρρος.

Από την ιδια ινδοευρωπαϊκή ρίζα έχουμε επίσης το λατινικό hiems (χειμώνας) και hibernus (χειμερινός) και από τη φράση hibernus tempus, χειμερινός καιρός, προήλθαν οι αντίστοιχες λέξεις hiver των γαλλικών, inverno / invierno των ιταλικών-ισπανικών. (Το αγγλικό και γερμανικό winter ανάγονται σε γερμανική ρίζα που ανάγεται σε ινδοευρ. ρίζα *wend-, κατά λέξη «η υγρή εποχή»).

Κι επειδή όταν λέμε «ινδοευρωπαϊκός» συχνά ξεχνάμε το πρώτο συνθετικό, να πούμε ότι και το τοπωνύμιο Ιμαλάια απο την ίδια ρίζα προέρχεται κατά το πρώτο του μέρος, αφού το σανσκριτικό himalayah σημαίνει «κατοικία του χιονιού» (himah το χιόνι).

Χειμέριος, λοιπόν, ο χειμωνιάτικος, λέξη επίσης αρχαία που την ξέρουμε από το «χειμέρια τα πράγματα» στους Αχαρνής του Αριστοφάνη και του Σαββόπουλου. Οι αρχαίοι κάμνανε διάκριση ανάμεσα στο «χειμέριος» που σήμαινε «χειμωνιάτικος» με τη μετεωρολογική σημασία, κρύα και βροχές, και τη «χειμερινός» που σήμαινε «χειμωνιάτικος» με την ημερολογιακή σημασία δηλ. τους μήνες του χειμωνα, αλλά σταδιακά αυτή η διάκριση, όπως τόσες άλλες, κάηκε.

Από την αρχαιότητα έρχεται και το «χειμάδιον», που έγινε στη νεότερη γλώσσα «χειμαδιό». Όσο για το ρήμα «χειμάζομαι» που είχε την αρχική σημασία «περνάω τον χειμώνα», ήδη από την αρχαιότητα πήρε τη σημασία «βασανίζομαι, ταλαιπωρούμαι», και αυτή η σημασία έχει επιβιώσει στη σημερινή γλώσσα, όπου λέμε π.χ. «η χώρα χειμάζεται από εσωτερικές έριδες» (το παράδειγμα από το ΛΚΝ).

Να σημειώσουμε και το χειμωνικό, όπως έλεγαν παλιότερα σε πολλα μέρη το καρπούζι -δείτε το παλιό μας άρθρο. Ο λόγος είναι ότι τα καρπούζια, και ιδίως τις όψιμες ποικιλίες με το παχύ φλούδι, τον παλιό καιρό στα χωριά ήξεραν να τα διατηρούν μέχρι τα Χριστούγεννα και βάλε («τα χειμωνικά τα κρέμασε στο μεσοδόκαρο» γράφει κάπου ο Πρεβελάκης)  –όχι όπως τώρα που τα φέρνουμε αεροπορικώς από τη Χιλή καταχείμωνο και κοστίζει ο κούκος αηδόνι.

Να σημειώσουμε επίσης τον μεσαιωνικό λαϊκό τύπο «χειμός», π.χ. στον Βάρναλη: «Μα σαν επλάκωνε χειμός, μας έπιανε βαρύς θυμός» αλλά και στα ποντιακά (Τρυγομηνάς, χειμός καιρός, και χιόνια σα ραχία»). Κι ο Βιζυηνός έχει γράψει «ο κυρ Χειμός ο τύραννος».

Εύλογα ίσως, ο χειμώνας έχει μεταφορικά πάρει τη σημασία της τρίτης ηλικίας (ο χειμώνας της ζωής) και θεωρείται σύμβολο της θλίψης («μπήκε χειμώνας στη ζωή μου»).

Παλιότερα, το πλησίασμα του χειμώνα σήμαινε πολλές φροντίδες για κάθε σπιτικό, όπως και προμήθειες που έπρεπε να γίνουν, κυρίως σε τρόφιμα αλλά και καύσιμα για τη σόμπα, το μαγκάλι ή το τζάκι. Μπήκε ο χειμώνας κι ο κοσμάκης τάχει χάσει, και παλτουδιά καινούργια τρέχει ν’ αγοράσει, τραγουδούσε ο Στράτος, θαρρώ το 1946.

Στην εποχή μας, οι ανέσεις του πολιτισμού κάνουν πολύ ευκολότερη τη διαβίωση τον χειμώνα, ενώ και οι πολλές γιορτές την κάνουν και ευχάριστη. Κι έτσι, στα κοινωνικά μέσα βλέπει κανείς μια από τις αστείες διαμάχες να είναι αυτή ανάμεσα σε «χειμωνάκηδες» (που τους αρέσει ο χειμώνας) και σε «καλοκαιράκηδες». «Πονάτε χειμωνάκηδες, που μεγαλώνει η μέρα από σήμερα;» έγραψε κάποιος χτες στο Τουίτερ.

Βέβαια, σε συνθήκες πανδημίας, ακόμα και στην παραδοσιακά ευχείμερη Αττική τα πράγματα γίνονται πιο δύσκολα, καθώς αυτή η ρημάδα η κορόνα δυσκολεύει τις συναθροίσεις, ακόμα και τις οικογενειακές. Τον χειμώνα τούτο, άμα τον πηδήξαμε, για άλλα δέκα χρόνια άντε καθαρίσαμε» (ή κάπως έτσι) τραγουδούσε ο Σαββόπουλος, αλλά αυτό ήταν την προηγούμενη χιλιετία. Τώρα, ποιος ξέρει τι θα φέρει ο χειμώνας…

ΥΓ Διαπιστώνω πως ξέχασα να αναφερθώ στα πολλά ποιήματα για τον χειμώνα -αλλά θα επανορθώσετε εσείς στα σχόλια, είμαι βέβαιος.

Επίσης, μην ξεχνάτε την ψηφοφορία για τη Λέξη της Χρονιάς, στην ωραιότατη ειδική μας σελίδα.