Ερωτήσεις και απαντήσεις, νούμερο πέντε

Νούμερο πέντε, επειδή δεν είναι το πρώτο άρθρο της κατηγορίας αυτής, αν και βέβαια πάει αρκετός καιρός από το προηγούμενο αντίστοιχο.

Στις στήλες των χρονογραφημάτων, αν υπάρχουν ακόμα χρονογραφήματα σε εφημερίδες, όσες εφημερίδες υπάρχουν ακόμα, συνέβαινε πότε πότε ο χρονογράφος να δημοσιεύει μία ή περισσότερες επιστολές αναγνωστών, άλλοτε σχολιάζοντας κι ο ίδιος κι άλλοτε παραχωρώντας ολόκληρο τον χώρο της στήλης στους αναγνώστες του. Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στα Νέα έβαζε στα χρονογραφήματα αυτά τον τίτλο «Απ’ όσα μου γράφουν». Τέτοια άρθρα, πέρα από την επικοινωνία, έδιναν στον συντάκτη μιαν ανάπαυλα, διότι είναι μεγάλη καταδίκη να πρέπει να γράφεις κάθε μέρα τις εξακόσιες, οχτακόσιες ή χίλιες λέξεις για να γεμίσεις τη στήλη σου.

Εμείς εδώ δεν είμαστε εφημερίδα και δεν γράφουμε χρονογράφημα, όμως έχουμε κάθε μέρα καινούργιο άρθρο (εντάξει, κάποτε επαναλαμβάνουμε παλιά άρθρα, αλλά με μέτρο). Βέβαια, τη γνώμη σας την εκφράζετε στα σχόλια, δημόσια.

Συχνά συμβαίνει όμως να μου κάνουν ερωτήσεις, για γλωσσικά κυρίως θέματα, είτε γνωστοί είτε άγνωστοι, άλλοτε με ηλεμήνυμα (email που λέει ο κ. Μπαμπινιώτης) κι άλλοτε στο Φέισμπουκ. Όταν μπορώ απαντάω, όπως μπορώ, αν και μερικές φορές δεν προλαβαίνω να το κοιτάξω σε βάθος το θέμα. Μια φορά στο τόσο, κρατάω σε ένα αρχείο την ερώτηση και την απάντηση, μήπως και έχει ενδιαφέρον να ξαναδώ το θέμα ή να το αναπτύξω σε άρθρο στο ιστολόγιο, όπως έχω κάνει όχι λίγες φορές.

Πριν από χρόνια σκέφτηκα ότι θα ήταν ωραίο να βλέπουν κι άλλοι την απάντηση, όχι για να μάθουν αλλά κυρίως γιατί μπορεί να έχουν κάτι να προσθέσουν, κι έτσι βάλαμε τον Ιούνιο του 2015 ένα τέτοιο άρθρο, με ερωτήσεις που μου είχαν γίνει και με τις αντίστοιχες απαντήσεις, και μερικούς μήνες αργότερα ένα ακόμα. Το τρίτο άρθρο της σειράς αυτής το έβαλα το 2017, το τέταρτο το 2019 και σήμερα βάζω το πέμπτο άρθρο της κατηγορίας, διότι έχουν μαζευτεί αρκετές ερωτήσεις ίσως και για δύο άρθρα.

Παρουσιάζω λοιπόν 15 ερωτήσεις που μου έγιναν, μαζί με τις απαντήσεις, που εδώ τις έχω ενδεχομένως αναπτύξει κάπως περισσότερο.

Κάθε διαφωνία, συμπλήρωση ή άλλο σχόλιο είναι ευπρόσδεκτα.

* Καλησπέρα, κύριε Σαραντάκο! Συγνώμη που ενοχλώ καλοκαιριάτικα με γλωσσικές ερωτήσεις, αλλά θέλω τη βοήθειά σας! Πρώτη φορά χρειάστηκε να γράψω κάτι που λέω συχνά: τη φράση «ότι κι ότι» (θέλω να τη βάλω σε μια μετάφραση). Όπως έλεγε κείνη η διαφήμιση «δεν είναι ότι κι ότι, είναι φαρίνα γιώτη». Και κατάλαβα ότι δεν ξέρω πώς γράφεται. Δηλαδή πρέπει να γραφτεί «ότι κι ότι» ή «ό,τι κι ό,τι» ή «ότι κι ό,τι»; Έψαξα στο ίντερνετ, αλλά τζίφος! Ελπίζω να ξέρετε εσείς! Ευχαριστώ!

Καλησπέρα αγαπητέ.

Είναι «ό,τι κι ό,τι», αναφορικό και στις δυο περιπτώσεις. Το έχει το ΛΚΝ αλλά ίσως δεν βγαίνει στην αναζήτηση.

Και βέβαια η συχνή τελευταία έκφραση «ό,τι να’ναι» με το αναφορικό «ό,τι» γράφεται, άσχετο αν στο διαδίκτυο ελάχιστοι τηρούν τη διάκριση ανάμεσα σε «ό,τι» και «ότι».

* Καλησπέρα. Ένας Άγγλος που γνωρίσαμε μας εκανε 2 ερωτήσεις. Πώς μεταφράζεται η λέξη frustration στα ελληνικά και πώς μεταφράζεται η λέξη οιονεί στα αγγλικά.

Γεια σου, χαθήκαμε. Η frustration είναι από τις πιο δυσκολομετάφραστες λέξεις γι’ αυτό και πολλοί συνάδελφοί μου όταν περιγράφανε πώς νιώθουν στο Λουξεμβούργο έλεγαν ‘φρούστρα’. Κάποτε θα πεις ματαίωση, άλλοτε θα πεις διάψευση ή απογοήτευση, αλλά η πικρή αλήθεια ειναι πως δεν έχουμε μονολεκτική καλή απόδοση για όλα τα συμφραζόμενα.

Το οιονεί στα αγγλικά είναι quasi -λατινικό είναι βέβαια.

* Κύριε Σαραντάκο καλησπέρα. Θα ήθελα τα φώτα σας σχετικά με τα ρήματα «διαφευγω» και «διαλανθάνω». Συντάσσονται στη νεοελληνική με γενική ή με αιτιατικη όπως διαβάζω σε διάφορα φόρα; Ευχαριστώ εκ των προτέρων.

Καλησπέρα σας. Ο Μπαμπινιώτης και το Χρηστικό δίνουν και για τα δύο αιτιατική και θεωρούν τη γενική εσφαλμένη. Δηλαδή: διέλαθε την προσοχή μου, δεν πρέπει να διαφύγει την προσοχή σου.

Το ΛΚΝ για το διαφεύγω χρησιμοποιεί αιτιατική και δίνει τη γενική σπάνια και λόγια.

Το ΜΗΛΝΕΓ επίσης δίνει παραδειγματικές φράσεις σε αιτιατική, αλλά χρησιμοποιεί συχνά το «από» που είναι και η δική μου προτίμηση: διέφυγε από την προσοχή μου.

Όμως το ΜΗΛΝΕΓ έχει την εξής ενδιαφέρουσα σημείωση:

Σε όλες τις παραπάνω συντάξεις, όπου αναφέρεται ότι το ρ. συντάσσεται με αιτ., αυτό είναι μια διαπίστωση με βάση την αρχ. ελλ. σύνταξη του ρ. και με βάση τους κανόνες που μας παραδίδουν οι γραμματικές και τα λεξικά. Όμως οι περισσότεροι Νεοέλληνες συντάσσουν το ρ. με γενική, ίσως από μια εσφαλμένη ιδέα ότι τα λόγια ρήματα συντάσσονται με γενική (η γεν. θεωρείται πιο «καθωσπρέπει»). Τι πρέπει να γίνει όμως; Ή πρέπει να εκπαιδεύσουμε όλους τους συμπατριώτες μας να συντάσσουν το ρ. με αιτ., πράγμα αστείο να το πιστεύει κανείς, ή πρέπει κάποτε να τους συγχωρήσουμε το «αμάρτημα» να το συντάσσουν με γεν. Μία συμβουλή όμως είναι η εξής: Μη νομίζετε ότι η γεν. ως αντικ. είναι πιο σωστή.

Ενώ έχει μια βάση η παρατήρηση του ΜΗΛΝΕΓ, διότι πράγματι πολλοί συντάσσουν και τα δύο αυτά ρήματα, που είναι άλλωστε λόγια, με γενική, εγώ θα σας συνιστούσα να σκεφτείτε το «από + αιτιατική» που είναι στα δικά μου αυτιά η πιο φυσιολογική λύση, χωρίς την δυσκαμψία της γενικής και χωρίς τη ναφθαλίνη της απρόθετης αιτιατικής. Προσωπική προτίμηση, εννοείται.

* Καλησπέρα, συγγνώμη για την ενόχληση.Στην πεδιάδα στο νομό Ηρακλείου υπάρχει μια πολύ παλιά λέξη : το βατσιπέτι = ταράτσα . Μήπως γνωρίζετε κάτι για την προέλευση ή έχετε καμιά ιδέα για την προέλευση; Ευχαριστώ

Καλησπέρα. Δεν ενοχλείτε. Βρίσκω ότι έχει τον παράλληλο τύπο «ματσιπέτι». Θα μπορούσε να έχει ιταλική αρχή, έτσι υποθέτει ο Πιτυκάκης στο λεξικό του.

* Καλησπέρα, ποια λέξη χαρακτηρίζει τη σχέση ανάμεσα στα παιδιά του ιδίου πατέρα από διαφορετική μητέρα στα αρχαία ελληνικά; (αφού δεν μπορούν να είναι αδέλφια=αυτάδελφα δλδ από την ίδια μήτρα)

Καλησπέρα. Το αδελφός δεν απέκλειε το να είναι από διαφορετική μητέρα, δεν έμεναν κολλημένοι στην ετυμολογία οι αρχαίοι. Το λέγανε και περιφραστικά, «ουχ ομομήτριος αδελφός», το λέγανε όμως και «αμφιμήτορες».

* Γεια σας! Σε ενα γκρουπ μεταφραστων καποιος ρωτησε για τη φραση «γατα με πεταλα» απο πού κι ως πού τα πεταλα. Εγω ημουν σιγουρη οτι τη φραση τη λεμε για να ειρωνευτουμε καποιον χαζο, αλλα ειδα οτι εκανα εντελως λαθος. Οπότε εψαξα να βρω, οντως, απο πού κι ως πού τα πεταλα; και δεν υπαρχει τιποτα απολυτως! γι’ αυτο σας ενοχλω, αν και όποτε εχετε χρονο να απαντησετε, μηπως εχετε υποψη σας κατι; μου φαινεται πολυ περιεργη εκφραση.

Καλησπέρα. Η έκφραση αυτή έχω την εντύπωση ότι γεννήθηκε στη δεκ 1980, πιο πριν δεν την ήξερα. Έγινε γνωστή από τον Χάρρυ Κλυνν αλλά δεν νομίζω ότι είναι δική του, χωρίς να το αποκλείω.

Πώς την καταλαβαίνω: Λέμε, είναι γάτα ο τάδε, παμπόνηρος, ελίσσεται κτλ. Θέλουμε υπερθετικό της γάτας, και λέμε: γάτα με πέταλα, κάτι παραπάνω από την απλή γάτα.

Βέβαια, αυτό είναι η μαντεψιά μου. Αν βρω κάτι άλλο θα σας πω.

[Ξέρετε εσείς κάτι άλλο; Πείτε!]

* Αγαπητέ κ. Σαραντάκο. Γράφει στο ποίημα Βροχή και άλλα κατακρημνίσματα ο Γκανάς: «Σιούγκραβος στα όρη Τσαμαντά». Απ’ τα συμφραζόμενα μπορούμε να συμπεράνουμε πως ίσως πρόκειται για ονομασία του χαλαζιού που (ίσως) συναντάται στην ΒΔ. Μακεδονία. Δυστυχώς στα λεξικά ΛΚΝ, Μπαμπινιώτη, Κριαρά δεν απαντάται η λέξη. Μήπως γνωρίζετε κάτι; Καλή σας μέρα και καλό καλοκαίρι

Καλημέρα. Να βάλουμε το ποίημα.

Τέτοιες ιδιωματικές λέξεις δεν υπάρχουν στα λεξικά της κοινής. Σε κάποια γλωσσάρια το βρίσκω, αλλά μάλλον για ηπειρώτικο, άλλωστε τα όρη Τσαμαντά βρίσκονται στη Θεσπρωτία. Πράγματι σημαίνει χαλάζι. Βρίσκω ότι είναι σλάβικης αρχής.

[Δική μου ερώτηση, προς Ηπειρώτες και κατοίκους ΒΔ Μακεδονίας (όχι Βόρειας!), αν ξέρουν τον σιούγκραβο]

* Ψιλή ή ψηλή φωνή ;

Ψιλή, διότι λεπτή. Με αυτή τη σημασία. Και όχι σε ψηλές νότες απαραίτητα.

* Νίκο, συμβουλή σε παρακαλώ. Όταν λέμε: «η κυβέρνηση διανέμει δημόσιο χρήμα» το σωστό είναι: σε ημέτερους ή σε υμέτερους;

Εχει επικρατήσει το «ημέτερος» (δικός μας, με τη σημασία της κομματικής πελατείας) ανεξάρτητα από το ποιος και για ποιον το λέει. Άρα, σε ημέτερους, ή κατεβάζοντας τον τόνο, σε ημετέρους. Παρόλο που μπορεί να τον λέει η αντιπολίτευση στον πρωθυπουργό, οπότε είναι, στην πραγματικότητα, σε υμετέρους.

* Διαβάζω την Χαμένη Άνοιξη του Τσίρκα όπου συνάντησα την λέξη «ρατέ» ως προσδιορισμό δημοσιογράφου εννοώντας από τα γαλλικά τόσο τον αποτυχημένο όσο και τον προδότη. Στη σελ 146. Ο Βασιλικός σε μια βιβλιοκριτική του την λέξη την αποδίδει ως ματαιωμένος αλλά στην Χαμένη Άνοιξη του Τσίρκα έχει νομίζω την διπλή σημασία του αποτυχημένου/προδότη που δεν ξέρω ποια ελληνική λέξη θα μπορούσε να αποδώσει.

Δεν έχω πρόχειρη τη Χαμένη άνοιξη, αν και την έχω διαβάσει. Προφανώς ο χαρακτηρισμός «ρατέ» (ή, εξελληνισμένα, «ρατές») αποδίδεται στον Κακομοίρα. Ο Κακομοίρας του μυθιστορήματος πατάει πάνω σε ένα υπαρκτό πρόσωπο, που έχει μεταφερθεί και σε άλλα λογοτεχνικά έργα, αλλά να μην πλατειάσουμε.

Ρατέ, από γαλλ. râté, όταν λέγεται μόνο του είναι νομίζω ο ξοφλημένος, ο αποτυχημένος. Οπωσδήποτε όχι ο προδότης. Ο όρος από τα γαλλικά έχει περάσει στα ελληνικά, αν και έμεινε σε κύκλους που είχαν επαφή με το αριστερό κίνημα και τη γαλλική κουλτούρα. Ο Τσίρκας χρησιμοποιεί τον όρο και στην Αριάγνη.

Στο απόσπασμα του Βασιλικού έχουμε un écrivain râté, κάποιον που θα μπορούσε να γίνει συγγραφέας αλλά δεν έγινε, κι εκεί ταιριάζει το «ματαιωμένος», αλλά σε γενική χρήση θα προτιμούσα το «ξοφλημένος».

* Νομίζετε ότι μπορώ να χρησιμοποιήσω τη φράση «απύλωτη επιθυμία του ανθρώπου»; Στο διαδίκτυο βρήκα πως χρησιμοποιείται μόνο για να συνοδεύσει τη λέξη στόμα.

Γεια σας. Νομίζω πως σωστά το βρήκατε. Χρησιμοποιείται μόνο στην έκφρ. απύλωτο στόμα και έχει αρνητική χροιά, λέγεται για κάποιον που βρίζει ή κακολογεί. Δεν λέγεται ουδέτερα, ούτε βέβαια με θετική χροιά.

Μήπως σας ταιριάζει περισσότερο «η ασίγαστη επιθυμία»;

* Λέμε χιονανθρώπους ή χιονάνθρωπους;

Στα λαϊκά σύνθετα ο τόνος συνήθως δεν κατεβαίνει: του παλιάνθρωπου, του παλιοσίδερου. Το ίδιο και στα πολυσύλλαβα: του μουστοκούλουρου (γενική, έτσι;) ή του αρχοντάνθρωπου. Ούτε θα κατεβάσουμε τον τόνο σε λαϊκές λέξεις, πχ του ανήφορου, του παίδαρου.

Οπότε κατά κανόνα ο τόνος δεν κατεβαίνει. Αλλά θα μπορούσε να επικαλεστεί κανείς, στον χιονάνθρωπο, έλξη από το απλό (τους ανθρώπους) και να κατεβάσει τον τόνο. Εγώ πάντως θα έγραφα «τους χιονάνθρωπους», αν και ομολογώ πως δεν το έχω γράψει ποτέ.

* Καλησπέρα, έχω μια απορία. Με ένα συνάδελφο είχαμε μια διαμάχη για τη χρήση του ένας, μια, ένα. Αυτός λέει ότι είναι λάθος να γράφουμε πχ μια γυναίκα 55 χρόνων σε ένα κείμενο αφού δε γίνεται να είναι δύο άρα πρέπει να γράφουμε σκέτο γυναίκα 55 χρόνων. Ο αντίλογος μου ήταν ότι εκεί το μια/ ένας δεν λειτουργεί ως αριθμητικό, αλλά ως αόριστο άρθρο. Ποιος έχει δίκιο; Δεν πρόκειται να σας επικαλεστώ, απλώς το ‘χω απορία.

Καλησπέρα. Καταρχάς, το «μια» είναι πάντοτε αόριστο άρθρο, το αριθμητικό είναι «μία». Κατά δεύτερο, ίσως δεν είναι καλό το παράδειγμα του φίλου σας. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε άλλα παραδείγματα όπου το άρθρο μπορεί να λείπει. Πχ Ο Καβάφης είναι (ένας) Έλληνας ποιητής. ή Ο καθηγητής κ. Χ. έδωσε (μια) διάλεξη με θέμα την ποίηση του Παλαμά.

Στα παραδείγματα αυτά, το αόριστο άρθρο πράγματι μπορεί να λείπει: Ο καθηγητής έδωσε διάλεξη, ο Καβάφης είναι Έλληνας ποιητής. Παλιότερα μάλιστα έμπαινε πιο σπάνια σε ανάλογες περιπτώσεις, σήμερα από την επιρροή της αγγλικής το βάζουμε περισσότερο.

Παίζει βέβαια ρόλο και το αν έχουμε επίθετα και πόσα, διότι πχ μπορούμε να πούμε «Ο καθηγητής έδωσε διάλεξη με θέμα τον Παλαμά» αλλά θα πούμε «ο καθηγητής έδωσε μια εξαιρετικά τεκμηριωμένη διάλεξη με θέμα τον Παλαμά.

Γενικά λοιπόν, το αόριστο άρθρο δεν μπορούμε πάντα να το αποφύγουμε ή να το απαγορέψουμε, αλλά κάποιες φορές ο φίλος σας, που το αποφεύγει, θα πετύχει πιο σφιχτό στιλ.

* Καλημέρα! Έχουμε ξαναχρησιμοποιήσει τον ενικό, οπότε ελπίζω να μην θεωρηθεί αγένεια που θα το κάνω και τώρα! Θυμήθηκα εκείνη την πολύ ενδιαφέρουσα ανάρτησή σου για το «όντας» [μάλλον αυτήν], που πράγματι δεν ήξερα ότι χρησιμοποιείται και ως επίρρημα (εγώ πάντα χρησιμοποιούσα το «ούσα» για τα θηλυκά πχ), γιατί μου συνέβη τις προάλλες το εξής. Μου ζήτησαν να υπογράψω μία δήλωση μη σύγκρουσης συμφερόντων στο πλαίσιο της συμμετοχής μου σε δημόσιο διαγωνισμό, στην οποία δήλωση είδα μέσα καμιά εικοσαριά φορές το «τυχών αρμοδιοτήτων«. Φυσικά το άλλαξα παντού σε «τυχόν» (διότι βέβαια να μιλάμε για τύχες και.. μοίρες δεν ξέρω αν είναι σωστό σε επαγγελματικό έγγραφο ). Και αναρωτιόμουν το εξής. Έχει άραγε και το «τυχόν» λειτουργία τέτοια; Δηλαδή χρησιμοποιεί ως επίρρημα; Γιατί πράγματι, δεν λέμε πια «τυχουσών αρμοδιοτήτων». Ακούγεται υπερβολικά παλιό. Θα με ενδιέφερε η γνώμη σου. Ευχαριστώ πολύ!

Καλημέρα. Ναι, στον ενικό, προφανώς. Το «τυχόν» είναι επίρρημα ήδη από την αρχαιότητα, και ως επίρρημα χρησιμοποιείται σε προτάσεις όπως «αν τυχόν έρθει….», «μην τυχόν και σε πετύχω κοντά στο σπίτι μου» κτλ.

Αυτό που έχει αλλάξει τα τελευταία (πολλά) χρόνια, είναι ότι χρησιμοποιείται και επιθετικά, ως επίθετο δηλαδή, να συνοδεύει ουσιαστικό, οπότε έχει τη σημασία «πιθανός, ενδεχόμενος». Πχ «τα έστειλε για τυχόν διορθώσεις», «Είσαι υπεύθυνος για τις τυχόν παραλείψεις».

Στην περίπτωση που σε απασχόλησε, έπρεπε να είναι «των τυχόν αρμοδιοτήτων». Ποτέ δεν λέγαμε «των τυχουσών αρμοδιοτήτων» για την περίπτωση αυτή, και νομίζω πως δεν θα μπορούσαμε να το πούμε, διότι υπάρχει μια (λεπτή, αλλά υπαρκτή) διαφορά σημασίας. Λέμε στη γεωμετρία «μια τυχούσα ευθεία» εννοώντας ότι την επιλέγουμε τυχαία, είναι οποιαδήποτε. Ενώ «οι τυχόν αρμοδιότητες» είναι οι πιθανές, οι ενδεχόμενες, αυτές που ενδεχομένως θα ανατεθούν στον υπάλληλο, όχι οι οποιεσδήποτε.

* Κύριε Σαραντάκο, καλησπέρα σας, σας ενοχλώ πάλι, υπάρχει ρήμα κυκλοφορούμαι; Είδα «Κυκλοφορήθηκε η έκδοση….»

Καλησπέρα. Στα αρχαία ήταν «κυκλοφορούμαι» και είχε τη σημασία «περιστρέφομαι». Έτσι, στην καθαρεύουσα διατηρήθηκε το «κυκλοφορούμαι» και για βιβλία, περιοδικά κτλ. δηλαδή πριν από 100 χρόνια έγραφαν «το βιβλίο κυκλοφορήθηκε» ή μάλλον «εκυκλοφορήθη το βιβλίον». Μερικοί το χρησιμοποιούν και σήμερα, και φυσικά παραξενεύουν τους περισσότερους, όπως κι εσάς.

Βέβαια, εδώ και αιώνες έχει εμφανιστεί και ενεργητικός τύπος, «κυκλοφορώ», ίσως από την κυκλοφορία (όπως αδιαφορώ από την αδιαφορία) και αυτός ο τύπος έχει επικρατήσει.

Ο Μπαμπινιώτης σημειώνει ότι «Ορισμένοι προσεκτικοί ομιλητές της Ελληνικής, ακολουθώντας παλαιότερα φιλολογικά διδάγματα» χρησιμοποιούν τον μεσοπαθητικό τύπο κυκλοφορούμαι, αλλά αναγνωρίζει ότι «ο τύπος κυκλοφορώ έχει επικρατήσει».

 

Advertisement