Ο δραγουμάνος χωρίς το κομπολόι του

Τις προάλλες, χάρη σε ένα σχόλιο του φίλου μας του Στάζιμπου, έγινε συζήτηση σε ένα από τα πρώτα άρθρα του ιστολογίου, που είχε δημοσιευτεί την πρώτη-πρώτη μέρα της ζωής του, στις 16 Φεβρουαρίου του μακρινού 2009. Είπα τότε ότι το άρθρο αυτό θα άξιζε αναδημοσίευση, και συμφωνήσατε -δεν θυμόμουν ότι το είχα ήδη αναδημοσιεύσει το 2012. Βέβαια, και το 2012 δεν είναι χτες, οπότε σήμερα το ξαναδημοσιεύω, έχοντας ενσωματώσει διάφορα πράγματα από τα σχόλια των προηγούμενων δημοσιεύσεων.

Στο θαυμάσιο τραγούδι του Κηλαηδόνη, που το τραγουδάει ο Μητσιάς, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος μας λέει ότι «ο δραγουμάνος του βεζίρη πίνει μαστίχα, ρίχνει τα χαρτιά, το’ να του μάτι στο Μισίρι και τ’ άλλο μάτι στην Αρβανιτιά». Όταν πιει τη μαστίχα του και ρίξει τα χαρτιά ο δραγουμάνος, σίγουρα θα βγάλει το κομπολόι του. Κι επειδή οι δραγουμάνοι, όσο και να πεις, είχανε τον τρόπο τους, οι χάντρες του κομπολογιού αυτού, φαντάζομαι, θα’ τανε από πολύτιμο υλικό. Εγώ μάλιστα λέω πως θα’ τανε από μαργαριτάρια. Κι επειδή δεν έχει διασωθεί τέτοιο κομπολόι δραγουμάνου με μαργαριταρένιες χάντρες, σκέφτηκα να φτιάξω εγώ ένα καινούργιο και να το παρουσιάσω στις σελίδες αυτές.

Αυτός ήταν ο πρόλογος που είχα βάλει στην ενότητα «Το κομπολόι του δραγουμάνου» που είχα καθιερώσει στον παλιό μου ιστότοπο για να φιλοξενώ μεταφραστικά μαργαριτάρια που ψάρευα στις εφημερίδες και σε βιβλία. Όταν άρχισα το ιστολόγιο, παραμέλησα το κομπολόι, αφού πια τα μαργαριτάρια τα παρουσιάζω εδώ, όπου έχει επικρατήσει να τα λέμε Μεζεδάκια.

Όμως στο σημερινό άρθρο θα λεξιλογήσουμε για τον δραγουμάνο, οπότε το κομπολόι το αφήνουμε για άλλη φορά.

Ποια είναι λοιπόν η ιστορία της λέξης δραγουμάνος; Η λέξη πάει πολύ πίσω, είναι πιθανότατα τρισχιλιετής, αλλά όχι ελληνική.

Στα ελληνικά είναι δάνειο από… από πού αλήθεια; Το λεξικό Μπαμπινιώτη καταγράφει ως κύριο τον τύπο δραγομάνος και δεύτερο τον τ. δραγουμάνος,και δίνει τη λέξη σαν δάνειο από τα ενετικά (dragomano), αραβικής αρχής, όμως το λεξικό Τριανταφυλλίδη δίνει τον τύπο δραγουμάνος ως δάνειο απευθείας από τα αραβικά. Με τον Τριανταφυλλίδη συμφωνούν και οι Καχανέ (στο Graeca et Romanica Scripta Selecta), που θεωρούν ότι το βυζαντινό δραγομάνος/δραγουμάνος, δάνειο από τα αραβικά, είναι η πηγή για το μεσαιωνικό λατινικό dragomannus απ’ όπου προέκυψαν όλα τα δυτικοευρωπαϊκά, δηλαδή το ιταλικό dragomanno, το γαλλ. drogman ή το μεσαιωνικό αγγλικό dragman, σημερινό dragoman. Πιθανόν ο δανεισμός να έγινε από τα αραβικά της Αιγύπτου (ταργκουμάν, targumān). Την εκδοχή των Καχανέ τη δέχεται και το Μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά.

Πάντως, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ο δραγουμάνος είναι ανατολικής αρχής· στα κλασικά αραβικά ο διερμηνέας είναι ταρτζουμάν (ترجمان, tarjumān), το οποίο ανάγεται τελικά στο ακκαδικό targumānu (διερμηνέας), απ’ όπου και το εβραϊκό targum (μετάφραση, διερμηνεία). Εκεί που είπαμε για τον αραβικό τύπο, κάποιοι θα αναγνώρισαν ήδη τον τίτλο της τουρκικής εφημερίδας Τερτζουμάν. Πράγματι, αυτή είναι η τουρκική μορφή της λέξης.

Πότε μπήκε στα ελληνικά η λέξη; Για κακή μας τύχη, στο TLG τη βρίσκουμε σε κείμενα που δεν επιτρέπουν ασφαλή χρονολόγηση: στη Φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου, ας πούμε, ή στον Διγενή Ακρίτα:

Καὶ καθ’ ὁδὸν Σαρακηνῷ ἀγροίκῳ συναντῶσιν·
ἐκεῖνος ἔφη πρὸς αὐτοὺς διὰ τοῦ δραγουμάνου:
Τίνα ζητεῖτε, ἄγουροι, τίνος χάριν θρηνεῖτε;»

Δραγουμάνος, είπαμε, είναι ο διερμηνέας. Τους προηγούμενους αιώνες, που οι γλωσσομαθείς ήταν ελάχιστοι, ο κάθε αξιωματούχος που είχε συναλλαγές με ξένους, έπρεπε να έχει τον προσωπικό διερμηνέα του, ο οποίος τον συνόδευε παντού στις υποθέσεις του.  Ωστόσο, οι κατ’ εξοχήν δραγουμάνοι ή δραγομάνοι ήταν οι διερμηνείς και μεταφραστές της Υψηλής Πύλης στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Και βέβαια, τα καθήκοντά τους δεν ήταν απλώς μεταφραστικά-γλωσσικά, όπως των κακόμοιρων των μεταφραστών σήμερα, που είναι ο τελευταίος τροχός της αμάξης. Όχι, οι δραγουμάνοι της αυλής του Σουλτάνου είχαν και διπλωματικά καθήκοντα και πολλοί απ’ αυτούς έπαιξαν καίριο ρόλο στην εξωτερική πολιτική του κράτους. (Στον κρατικό μηχανισμό της αυτοκρατορίας υπήρχαν κι άλλοι δραγουμάνοι π.χ. του στόλου, με μικρότερες αρμοδιότητες).

Οι περισσότεροι δραγουμάνοι ήταν Ρωμιοί, φαναριώτες. Ο πρώτος που κατέλαβε επίσημα το αξίωμα του Μεγάλου Δραγουμάνου της Οθωμανικής αυλής, το οποίο στην πράξη πλησίαζε το σημερινό του υπουργού εξωτερικών, ήταν χιώτης στην καταγωγή, ο Παναγιωτάκης Νικούσιος.

Ο Νικούσιος πρέπει να ήταν πανέξυπνος άνθρωπος, δαιμόνιος. Γεννήθηκε το 1613 στην Πόλη. Μαθητής του Μελέτιου Συρίγου, σπούδασε στην Πάντοβα ιατρική, μαθηματικά και αστρονομία. Γνώριζε τουρκικά, αραβικά, περσικά, ιταλικά, γαλλικά, γερμανικά. Το 1661 ανήλθε στο αξίωμα του μεγάλου διερμηνέα, στο οποίο παρέμεινε έως το θάνατό του το 1673. Υπηρέτησε πιστά την Πύλη, μεταξύ άλλων στις διαπραγματεύσεις για την παράδοση του Χάνδακα το 1669, αλλά επίσης μεσολάβησε ώστε να εκδοθεί φιρμάνι που να επιδικάζει τα προσκυνήματα στα Ιεροσόλυμα στους ορθόδοξους. Ήταν διάσημος στην Ευρώπη για τις γνώσεις του. Κατείχε πλουσιότατη βιβλιοθήκη με σπάνια χειρόγραφα, που προκάλεσε το ενδιαφέρον του Κολμπέρ, υπουργού οικονομικών του Λουδοβίκου ΙΔ’, ο οποίος ενδιαφέρθηκε να την αγοράσει. Τον διαδέχτηκε ο γραμματέας του,  ο επίσης χιώτης Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο οποίος ξεκίνησε τη μακρά παράδοση της φαναριώτικης οικογένειας σε ψηλά αξιώματα.

Ακόμα, ο Νικούσιος είχε ενδιαφέρον για την Καμπάλα και για διάφορα χιλιαστικά και αποκαλυπτικά κινήματα της εποχής του και μετάφρασε στα ελληνικά την εγκύκλιο του Σαμπατάι Τσεβί. Περισσότερα στο, πολύ ευχάριστο για επιστημονικό βιβλίο, «Αναμένοντας το τέλος του κόσμου τον 17ο αιώνα. Ο εβραίος μεσσίας και ο μέγας διερμηνέας». (Εκλεκτός φίλος μας είχε δηλώσει ότι έχει κι αυτός πολλά ενδιαφέροντα να πει για τον Νικούσιο, αλλά δεν είναι συνετό, εγώ ειδικά, να υπενθυμίζω αρθρογραφικά χρέη).

Για τον Νικούσιο έχω ξαναγράψει, διότι η περίπτωσή του αποδεικνύει, κατά τη γνώμη μου, ότι είναι ανεδαφική η «ετυμολογία» ορισμένων, που λένε ότι η έκφραση «πράσινα άλογα» προέρχεται, τάχα, από το «πράσσειν άλογα». Ο Νικούσιος λοιπόν είχε στην Πόλη το παρατσούκλι «πρασινάλογος», επειδή ήταν Χιώτης και επειδή οι Χιώτες είχαν φήμη για εκκεντρικοί· υπήρχε και παροιμία, που τη διασώζει και ο Πολίτης, «Πράσινο άλογο και Χιώτης φρόνιμος» (είναι, δηλαδή, εξίσου ανύπαρκτα). Αλλά γι’ αυτά σας παραπέμπω στο σχετικό άρθρο μου, τώρα ας γυρίσουμε στους δραγουμάνους.

Οι δραγουμάνοι, όπως και οι άλλοι Φαναριώτες, γνώριζαν μεγάλες τιμές και πλούτη, είχαν και μεγάλη δύναμη, αλλά η θέση τους δεν έπαυε να είναι επισφαλής. Πολλοί έχασαν τη θέση, την περιουσία ή το κεφάλι τους -συχνά όλα μαζί. Όπως λέει ο Ρήγας στον Θούριο:

Βεζύρης, Δραγουμάνος, Aφέντης κι αν σταθείς,
O Tύραννος αδίκως σε κάμει να χαθείς.

Την εποχή των Φαναριωτών συνυπάρχουν οι τύποι δραγουμάνος και δραγομάνος. Σήμερα ο τύπος δραγουμάνος έχει επικρατήσει –είναι και επώνυμο. Πάντως, σήμερα η λέξη έχει παλιώσει. Σπάνια ακούγεται σε σημερινά συμφραζόμενα, όταν δεν γίνεται αναφορά σε πρόσωπα και πράγματα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Βέβαια,  στο Τσάμικο των Χατζηδάκι-Γκάτσου, «κριτής κι αφέντης είναι ο θεός και δραγουμάνος του ο λαός». Επίσης, τη λέξη τη βρίσκω και σε σημερινά κείμενα, έστω και σπάνια, με την έννοια του διερμηνέα ή του μεσολαβητή. Ο φίλος μας ο Κώστας θυμήθηκε τις προάλλες ότι η λέξη δραγουμάνος ήταν σε σχετικά ευρεία χρήση στα χωριά του θεσσαλικού κάμπου, στο δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα. Ο δραγουμάνος ήταν κατά κάποιο τρόπο ο μεσολαβητής, ο επιστάτης, μεταξύ κτηματιών καλλιεργητών και εργατών γης, κυρίως για καπνά και για βαμβάκια. Έφτιαχνε γκρουπ αγροτοεργατών, συνεννοούνταν με τους καλλιεργητές για σκάλισμα, αραίωμα και συλλογή βαμβακιού ή καπνού αλλά και για την στέγαση και τροφή των εργατών. Ο ίδιος απλώς επέβλεπε, έπαιρνε όμως πολύ καλή αμοιβή.

Επίσης, μια έκφραση που τη βρίσκω και στο slang.gr είναι «τι στέκεσαι σαν δραγουμάνος», που λέγεται ή λεγόταν όταν κάποιος στέκεται επίμονα πάνω από το κεφάλι μας, όπως θα πρέπει να έστεκαν οι δραγουμάνοι πλάι στον αφέντη τους –βέβαια, συνήθως στην περίσταση αυτή λέμε το πολύ πιο δυσοίωνο, «τι στέκεις σαν τον Χάρο;». Υπάρχει επίσης το «δραγουμάνο σε βάλαμε εσένα;» που λέγεται ή λεγόταν σε κάποιον που παρεμβαίνει αυτόκλητος σε έναν καβγά, αλλά πολύ συχνότερο είναι το «δικηγόρο σε βάλαμε»;

Πιο πάνω είπα πως στα εβραϊκά το targum, λέξη ομόρριζη του δραγουμάνου, σημαίνει «μετάφραση, διερμηνεία», αλλά αυτό είναι η μισή αλήθεια. Η λέξη targum (πληθυντικός targumim) σημαίνει επίσης τις αραμαϊκές μεταφράσεις της εβραϊκής Βίβλου, που κυκλοφορούσαν για να βοηθήσουν τους πιστούς που είχαν λησμονήσει τα κλασικά εβραϊκά, ενώ στον μεσαίωνα targum ονομάστηκαν γενικώς τα αραμαϊκά. Τη λέξη αυτή τη συνάντησα τις προάλλες, ενώ έφτιαχνα έναν κατάλογο με τις εκφράσεις κάθε γλώσσας που είναι ισοδύναμες με το ελληνικό «αυτά είναι κινέζικα» ή το αγγλικό that’s Greek to me. Βλέπετε, κάθε λαός έχει άλλη αντίληψη για την κατ’ εξοχήν ακαταλαβίστικη γλώσσα –και το αστείο είναι πως στα Γίντις, τα γερμανοεβραϊκά θα μπορούσαμε να πούμε, η αντίστοιχη έκφραση είναι siz targum-leson tsu mir = Αυτά [είναι] η γλώσσα του Ταργκούμ για μένα. Παναπεί, οι εβραίοι της εποχής εκείνης, αν και επίσης τρισχιλιετείς, είχαν την ειλικρίνεια να παραδεχτούν πως δεν καταλαβαίναν γρυ από τα ιερά τους κείμενα. Αλλά πλατειάζω, ας επιστρέψω στον δραγουμάνο και τις παραφυάδες του.

Και θα κλείσω με μια παραφυάδα. Στο μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά βρίσκω πως πέρα από τον τύπο δραγουμάνος υπάρχει και ο τύπος τζουρτζουμάνος, που είναι προϊόν παράλληλου δανεισμού από άλλον αραβικό τύπο (turjuman). Ο τύπος αυτός έδωσε και στη Δύση διάφορους εντελώς αγνώριστους τύπους, λ.χ. το ιταλικό turcimanno (προφανώς δούλεψε και η παρετυμολογία εδώ), το παλαιογαλλικό trucheman, από το οποίο βγαίνει και το σημερινό “par le truchement de…” που σημαίνει «μέσω τού…» ή το γερμανικό Trutzelmann. Σύμφωνα μάλιστα με τη Βικιπαίδεια, το επώνυμο του Φράνιο Τούτζμαν, του εθνικιστή πρώτου προέδρου της Κροατίας, προέρχεται από την ίδια ρίζα, δηλαδή κι αυτός δραγουμάνους προγόνους θα είχε!

Για να προχωρήσουμε λίγο πιο πέρα την παραφυάδα, στα γερμανικά ο διερμηνέας λέγεται Dolmetscher. Η λέξη ηχεί περίεργα για γερμανική, αλλά ούτε λατινογενής φαίνεται. Στην πραγματικότητα, η λέξη Dolmetscher είναι ένα από τα λιγοστά ουγγρικά δάνεια της γερμανικής γλώσσας. Στα ουγγρικά είναι tolmács, ενώ επίσης βρίσκουμε τη λέξη και σε σλαβικές γλώσσες, για παράδειγμα tolmač στα σλοβένικα, tumač στα σέρβικα, tlumočník στα τσέχικα ή tolmaç/ толмач στα ρώσικα, αλλά και tălmaci στα ρουμάνικα. Η ουγγρική λέξη όμως είναι με τη σειρά της δάνειο από τα τουρκικά (dilmaç) -βλέπουμε δηλαδή ότι, τουλάχιστον όσον αφορά το επάγγελμα του διερμηνέα, ex Oriente lux.

Τέλος, και για να προλάβω δικαιολογημένες ερωτήσεις, το επώνυμο Δραγούμης δεν φαίνεται να έχει σχέση με τον δραγουμάνο, αλλά (κατά μαρτυρία του Φ. Δραγούμη στον Τριανταφυλλίδη, που περιέχεται στο βιβλίο του τελευταίου «Τα οικογενειακά μας ονόματα») από το χωριό Δραγουμή ή Δραγομή της Ηπείρου, που πρέπει να είναι σλαβικής αρχής (Dragomir).

Advertisement