Λέξεις-φίλτρα, δηλαδή ομόγραφες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας

Τις προάλλες, είχαμε ένα άρθρο για τις δυο λέξεις «φίλτρο» που υπάρχουν στη γλώσσα μας, δηλαδή από τη μια το ποτό που δίνει μαγικές ιδιότητες, που είναι λέξη ελληνικής ετυμολογίας (από το ρήμα «φιλώ» και το παραγωγικό τέρμα -τρο) και από την άλλη τον ηθμό, που προέρχεται από το ιταλ. filtro.

Η περίπτωση αυτή, να έχουμε ομόγραφες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας είναι μάλλον σπάνια. Λέξεις με περισσότερες από μία σημασίες υπάρχουν πάρα πολλές, και συχνά αυτές λεξικογραφούνται ως διαφορετικά λήμματα σε ένα λεξικό, όμως τις περισσότερες φορές αυτές οι δυο ομόγραφες λέξεις έχουν την ίδια ετυμολογική προέλευση. Για παράδειγμα, διαβήτης είναι και το γεωμετρικό όργανο και η γνωστή ασθένεια. Μπορεί να φαίνονται πολύ μακρινές οι δυο σημασίες, όμως και οι δυο λέξεις ανάγονται στο ρήμα διαβαίνω. Πρώτα σχηματίστηκε η λέξη που δηλώνει το γεωμετρικό όργανο (επειδή ο διαβήτης της γεωμετρίας έχει τεντωμένα σκέλη) και μετά η λέξη που δηλώνει την ασθένεια (κατά το ΛΚΝ επειδή οι πάσχοντες, λόγω συχνουρίας, αναγκάζονται να έχουν τεντωμένα σκέλη). Το ΛΚΝ έχει δύο ξεχωριστά λήμματα, ένα για κάθε σημασία του διαβήτη, το λεξικό Μπαμπινιώτη ένα ενιαίο λήμμα.

Αλλά εμείς στο σημερινό άρθρο δεν θα ασχοληθούμε με αυτές τις ομόγραφες λέξεις, αλλά με τις άλλες, τις λιγότερες, όπου, όπως στο φίλτρο, οι δυο λέξεις του ομόγραφου ζευγαριού έχουν διαφορετική ετυμολογία. Το ερώτημα το έθεσε στα σχόλια πρώτος ο φίλος μας ο Σταύρος, και κάνατε τις πρώτες προτάσεις σας, οπότε είπα να τις συγκεντρώσω και να βάλω και μερικές ακόμα δικές μου, να μην πάει χαμένος ο κόπος.

Λοιπόν, αναζητούμε ζευγάρια λέξεων που να γράφονται με τον ίδιο τρόπο και να έχουν διαφορετική ετυμολογική προέλευση. Αν βρούμε και τριπλέτες, ακόμα καλύτερα.

Για να θέσω τους όρους, ζητάμε λημματικούς τύπους -δηλαδή όπως καταγράφονται οι λέξεις στο λεξικό, στην ονομαστική, ή, προκειμένου για ρήματα, στο πρώτο πρόσωπο του ενεστώτα. Θέλω να πω, δεν μας ενδιαφέρουν περιπτώσεις όπως «ήπια» (τα ήπια μέτρα) – «ήπια» (εγώ ήπια).

Στο παράδειγμα που εφερα παραπάνω, κάποιος θα παρατηρούσε ότι οι δυο τύποι (τα ήπια – εγώ ήπια) γράφονται βέβαια με τον ίδιο τρόπο αλλά δεν είναι ομόηχοι (ή ομώνυμοι όπως λέγονται επίσης) επειδή ο πρώτος προφέρεται κανονικά τρισύλλαβος κι ο δεύτερος δισύλλαβος. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά δεν αποτελεί λόγο αποκλεισμού. Το συγκεκριμένο ζευγάρι αποκλείεται εξαιτίας του περιορισμού σε λημματικούς τύπους, αλλά υπάρχουν άλλα ζευγάρια ομόγραφων λέξεων που δεν είναι πάντοτε ομόηχες (πχ. τούμπα ή βεντέτα, όπως θα δούμε παρακάτω).

Για να βάλω και μια δεύτερη προϋπόθεση, όταν λέω «διαφορετική ετυμολογία» δεν εννοώ μόνο την άμεση αλλά και την απώτερη. Για το λόγο αυτό, στον κατάλογο που ακολουθεί δεν έβαλα το ράντζο, διότι οι δυο ομόγραφες λέξεις (κρεβατάκι – αγρόκτημα) έχουν μεν διαφορετική άμεση προέλευση αλλά τελικά ανάγονται στην ίδια αρχή (περισσότερα στο άρθρο που είχαμε γράψει πέρσι)

Επειδή η συζήτηση ξεκίνησε από τις δυο λέξεις «φίλτρο», τις λέξεις του σημερινού άρθρου, τις ομόγραφες διαφορετικής ετυμολογίας, είπα να τις ονομάσω λέξεις-φίλτρα (όπως κάποτε είχαμε πει για λέξεις-πεταλούδες). Αλλά δίνω και τον περιφραστικό ορισμό για να καταλαβαινόμαστε.

Λοιπόν, πόσες ομόγραφες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας μπορούμε να βρούμε; Εγώ βρήκα τις εξής:

1. αθόλωτος1 [αυτός που δεν έχει θολώσει] – αθόλωτος2 [αυτός που δεν έχει θόλο]. Η πρώτη λέξη ετυμολογείται από το αρχαίο «θολός», η δεύτερη από το αρχαίο «θόλος», διαφορετικής ρίζας.
2. άρμα1 [το όχημα] – άρμα2 [το όπλο]. Η πρώτη λέξη είναι αρχαία (έπαιρνε και δασεία κάποτε) ενώ η δεύτερη, που συνήθως τη βρίσκουμε στον πληθυντικό, τα άρματα, είναι μεσαιωνικό δάνειο από τα λατινικά, arma (λέξη που ήταν στον πληθυντικό αλλά θεωρηθηκε ενικός).
3. βαλβίδα1 [στον στίβο] – βαλβίδα2 [της καρδιάς]. Η πρώτη, π.χ. στις ρίψεις, είναι αρχαία, ενώ η δεύτερη δάνειο από το γαλλ. valve, που ανάγεται στο λατιν. valva.
4. βεντέτα1 [το έθιμο της εκδίκησης] – βεντέτα2 [διάσημο πρόσωπο]. Οι λέξεις αυτές μπορεί να προφέρονται διαφορετικά από πολλούς ομιλητές. Η πρώτη είναι δάνειο από το ιταλ. vendetta (και τελικά από το λατιν. vindico, εκδικούμαι) και κανονικά προφέρεται έρρινη, η δεύτερη προέρχεται απο το γαλλ. vedette και κανονικά προφέρεται άρρινη.
5. για. Ίσως αξίζει χωριστό άρθρο για τη… συμμορία των Γιαγιάδων δηλ. για τα πολλά και διάφορα «για» της γλώσσας μας. Έχουμε πέντε ή έξι διαφορετικά «για» από τα οποία διαφορετικής ετυμολογίας μετράω τρία ή τέσσερα: την πρόθεση για1, που είναι και το συχνότερο και που προέρχεται από το αρχαίο «διά», τον διαζευκτικό σύνδεσμο για2 (Θέλεις μήλο γιά αχλάδι;) που προέρχεται από το τουρκικό ya, το προτρεπτικό μόριο για3 (Γιά περάστε!) από το αρχαίο «εία», και ίσως μετρήσουμε και το βεβαιωτικό μόριο για4 [Πόντιος είσαι; Ναι για], που κι αυτό τουρκικό είναι, από το επιφώνημα ya! που δεν ξέρω αν ταυτίζεται με το προηγούμενο τουρκικό ya. [Το για = γιατί δεν το μετράω αφού ανάγεται κι αυτό στο αρχαίο «διά»]
6. δίαιτα1 [η ειδική διατροφή] – δίαιτα2 [συνέλευση αντιπροσώπων]. Η πρώτη δίαιτα είναι αρχαία. Η δεύτερη, που χρησιμοποιείται πολύ λιγότερο, αλλά πάντως ακούγεται αρκετά ιδίως σε σχέση με ορισμένες χώρες και την ιστορία τους πχ στα γερμανικα κράτη τον Μεσαίωνα, είναι δάνειο από το μεσν.λατινικό dieta ή το γαλλ. diète. (Το λεξικό Μπαμπινιώτη τη δίαιτα2 τη γράφει «δίετα»).
7. καμπάνα1 [σήμαντρο της εκκλησίας] – καμπάνα2 [οικίσκος σε ξενοδοχείο]. Η πρώτη είναι δάνειο από το υστερολατινικό campana, και από την ίδια ρίζα προέρχονται πολλές λέξεις της γλώσσας μας, όπως κάμπος, καμπάνια κτλ. Η δεύτερη, από το γαλλ. cabane, έχει διαφορετική, αν και σκοτεινή, ετυμολογία -και, κανονικά, θα μπορούσε να προφέρεται διαφορετικά από την πρώτη. Για τις λέξεις αυτές έχουμε γράψει άρθρο.
8. καρπός1 [οπωρικό] – καρπός2 [του χεριού]. Και οι δυο λέξεις είναι αρχαίες, αλλά έχουν ετυμολογία διαφορετική, η πρώτη από την ΙΕ ρίζα *(s)ker-p- (κόβω, δρέπω), η δεύτερη από την *kwerp- (στρέφω, λυγίζω).
9. καφάσι1 [τελάρο ή δικτυωτό παράθυρο] – καφάσι2 [κεφάλι]. Και οι δυο λέξεις είναι τουρκικά δάνεια. Η πρώτη προέρχεται από το τουρκ. kafes «δικτυωτό πλέγμα», αραβικής αρχής που ίσως ανάγεται στο λατιν. capsa, ενώ η δεύτερη, που είναι εύχρηστη μόνο στη φρ. «να μου φύγει το καφάσι» προέρχεται από το τουρκ. kafa «κεφάλι» απ’ οπου και το ποντιακό «ο καφάς».
10. κοκ1 [γαιανθρακας] – κοκ2 [γλύκισμα]. Το πρώτο είναι δάνειο από τα γαλλικά και τελικά ανάγεται στο αγγλ. coke, ενώ το δεύτερο, το γλύκισμα, προέρχεται είτε από το γαλλ. coque = κοχύλι (ΛΚΝ) είτε από το coq = μάγειρας (Μπαμπ.)
11. κόκα1 [φυτό της Αμερικής, κόκα κόλα κτλ.] – κόκα2 [κεφάλι]. Η πρώτη κόκα, η μακράν συχνότερη, ανάγεται τελικά σε κάποια ινδιάνικη γλώσσα, που δηλώνει το φυτό απ’ όπου παράγεται η κοκαΐνη. Η δεύτερη, σπάνια, είναι αρβανίτικο δάνειο και δεν την έχουν τα σημερινά λεξικά.
12. κόλπος1 [κοιλότητα του εδάφους κτλ.] – κόλπος2 [αποπληξία] Η πρώτη λέξη, που έχει διακλαδωθεί σε διάφορες σημασίες, ανατομικές, γεωγραφικές και μεταφορικές, είναι αρχαία. Η δεύτερη, πχ στη φράση «του ήρθε κόλπος» είναι δάνειο από τα ιταλ., όπως και το κόλπο (colpo).
13. κουσκούς1 [το κουτσομπολιό] – κουσκούς2 [το ζυμαρικό]. Το ζυμαρικό είναι τουρκοαραβικής προέλευσης, ενώ το κουτσομπολιό πρέπει να είναι ηχομιμητική λέξη. Δεν με πείθει το ΛΚΝ, που ετυμολογεί το κουσκούς = κουτσομπολιό «από τις κουβέντες που συνηθίζονται κατά την ομαδική προετοιμασία του ζυμαρικού».
14. λάμα1 [έλασμα] – λάμα2 [ζώο της ΝΑμερικής] – λάμα3 [βουδιστής ιερέας, μοναχός Θιβέτ]. Η πρώτη λάμα είναι ιταλικό δάνειο (από την ιδια ρίζα και η λαμαρίνα). Το ζώο, η προβατοκάμηλος, ανάγεται τελικά σε λέξη της γλώσσας Κέτσουα, ενώ η λέξη για τον ιερέα προφανώς σε λέξη θιβετιανή.
15. λεία1 [το θήραμα] – λεία2 [ομαλή, θηλυκό του λείου]. Κάνω φάουλ εδώ διότι είχα πει ότι θα δεχτώ μόνο λημματικούς τύπους, αλλά αφού είναι στην ονομαστική, και για να έχω στρογγυλό τον τελικό αριθμό, και για να μην κάνω διακρίσεις κατά του θηλυκού γένους, το περιλαμβάνω (το είχατε άλλωστε προτείνει). Και οι δυο λέξεις είναι αρχαίες, αλλά με διαφορετική ετυμολογία. Η πρώτη λεία μπορεί να συνδέεται με τον ληστή και τον λαό, η δεύτερη με τις λέξεις λιανός και λιώνω.
16. λίμα1 [εργαλείο] – λίμα2 [πείνα]. Η πρώτη είναι ιταλικό δάνειο, ενώ η δεύτερη, από το μεσαιωνικό λιμάζω, ανάγεται τελικά στον λιμό.
17. μασκαράς1 [ο μεταμφιεσμένος] – μασκαράς2 [ο γελωτοποιός]. Η πρώτη λέξη, βενετικό δάνειο, ανάγεται στο masca, ενώ η δεύτερη είναι τουρκικό δάνειο (maskara) αραβικής αρχής.
18. ματ1 [θαμπό χρώμα] – ματ2 [σκακιστικός όρος]. Το δεύτερο είναι βεβαίως αραβοπερσικής αρχής, ενώ το πρώτο, δάνειο από τα γαλλικά, έχει αβέβαιη αλλά πάντως δυτική ετυμολογία.
19. όρος1 [προϋπόθεση] – όρος2 [βουνό]. Αρχαίες και οι δυο λέξεις, αλλά διαφορετικές -στα αρχαία, άλλωστε, η πρώτη έπαιρνε δασεία και η δεύτερη ψιλή.
20. πάντα1 [πάντοτε] – πάντα2 [το ζώο]. Ολοφάνερα, η δεύτερη λέξη έχει ξενική προέλευση.
21. παραμάνα1 [η τροφός] – παραμάνα2 [η καρφίτσα]. Το πρώτο είναι ελληνικό, η πρόθεση παρα και η μάνα. Το δεύτερο όμως είναι δάνειο από τα βενετικά, paraman, που προστατεύει το χέρι.
22. πόντος1 [η θάλασσα] – πόντος2 [εκατοστόμετρο]. Η πρώτη είναι ελληνική, με αρχική σημασία «θαλάσσιο πέρασμα» όπως είχαμε πρόσφατα συζητήσει. Η δεύτερη είναι δάνειο από το βενετ. ponto, με αρχική σημασία αιχμή.
23. ρόκα1 [εργαλείο για γνέσιμο] – ρόκα2 [σαλατικό]. Και οι δυο λέξεις είναι ιταλικά δάνεια, η πρώτη από το ιταλ. rocca ενώ η δεύτερη από το παλιό ιταλ. ruca. Πιθανώς η πρώτη ελληνική λέξη να επηρέασε τον σχηματισμό της δεύτερης.
24. σούμα1 [το άθροισμα] – σούμα2 [το ποτό]. Το πρώτο είναι μεσαιωνικό δάνειο από το λατ. summa, ενώ το δεύτερο προέρχεται από το τουρκ. soma. Η σούμα είναι ρακί από σύκα, στη Χίο, και μάλλον από εκεί προέρχεται και η σουμάδα, που δεν είναι οινοπνευματώδες και βγαίνει από μύγδαλα.
25. τζιν1 [ύφασμα] – τζιν2 [ποτό]. Το πρώτο, από αγγλ. jean, ανάγεται τελικά στη Γένοβα της Ιταλίας (ναι, αξίζει άρθρο). Το δεύτερο, από αγγλ. gin, ανάγεται τελικά στο λατινικό juniperus, ένα είδος κέδρου με το οποίο αρωματίζεται το ποτό. Με λίγο σπρώξιμο, θα το κάνουμε τριάδα βάζοντας και το τζίν(ι) που είναι τουρκικό δάνειο.
26. τόνος1 [ένταση της φωνής κτλ.] – τόνος2 [χίλια κιλά] – τόνος3 [το ψάρι]. Η πρώτη λέξη είναι αρχαία, η δεύτερη δάνειο από το γαλλ. tonne, η τρίτη αντιδάνειο, αφού το ιταλ. tonno προέρχεται από το αρχαίο θύννος. Το λεξικό Μπαμπινιώτη το ψάρι το γράφει «τόννος» αλλά η σχολική ορθογραφία θέλει και τα τρία με ένα νι, ομόγραφα.’
27. τούμπα1 [κυβίστηση] – τούμπα2 [χωμάτινος λόφος] – τούμπα3 [χάλκινο όργανο]. Η δεύτερη τούμπα, ο χωμάτινος λόφος, όπως η Τούμπα της Θεσσαλονίκης, είναι αντιδάνειο: από το λατινικό tumba, που προέρχεται από τον τύμβο. Η πρωτη τούμπα, η κυβίστηση, ίσως προέρχεται απο τη δεύτερη, αλλά έχει κι άλλες πιθανές ετυμολογίες (αναλυτικά τα έχουμε πει εδώ). Όσο για την τρίτη, το χάλκινο όργανο, είναι δάνειο από το ιταλικό (και λατινικό) tuba, απ’ όπου και το (You)tube. Κανονικά, οι δυο πρώτες προφέρονται έρρινες, η τρίτη όχι.
28. τσίχλα1 [μαστίχα] – τσίχλα2 [το πουλί]. Η πρώτη είναι αγγλοφερμένη, από το chicle και τελικά ανάγεται σε κάποια λέξη των Ναχουάτλ. Το πουλί είναι ντόπιο, κίχλη.
29. φίλτρο1 [μαγικό ποτό] – φίλτρο2 [ηθμός]. Ε, αυτό το ζευγάρι το αναφέραμε ήδη στην εισαγωγή και αναλυτικά στο πρόσφατο άρθρο μας.
30. φόρα1 [ορμή] – φόρα2 [στη φόρα]. Η πρώτη φόρα είναι αρχαία, το φορά με ανέβασμα του τόνου (γι’ αυτό και θα θυμάστε στην ορολογία του στίβου που λέγανε παλιά «άλμα άνευ φοράς»). Η δεύτερη είναι από το παλιό ιταλικό fora (έξω).

Θα ταίριαζε να τελειώσουμε τον κατάλογο των ομόγραφων ζευγαριών με το ζευγάρι λέξεων που έδωσε την αφορμή για τη δημιουργία του, αλλά μας τα χάλασε η φόρα, που την είχατε προτείνει στα σχόλια του περασμένου άρθρου.

Πολλή δουλειά είχατε ήδη κάνει στα σχόλια του προηγούμενου άρθρου, ιδίως ο Σταύρος, ο Σπύρος και η Μαρία, έβαλα κι εγώ κάμποσες άλλες λέξεις.

Εγώ τουλάχιστον δεν έχω να προσθέσω κάτι άλλο -αλλά βέβαια περιμένω τα σχόλια και τις προσθήκες σας.

 

Advertisement