Πολιτειότητα, πολιτότητα και λεξικά

Χτες δόθηκε στη δημοσιότητα η γνωμοδότηση του Επιστημονικού Συμβουλίου της Βουλής για το εκπαιδευτικό νομοσχέδιο της κ. Κεραμέως. Η γνωμοδότηση όχι άδικα χαρακτηρίστηκε «καταπέλτης», αφού επισημαίνει σειρά αντισυνταγματικών διατάξεων και μάλιστα σε καίριες προβλέψεις του νομοσχεδίου.

Ωστόσο, ομολογώ πως δεν είμαι αρμόδιος εγώ να κρίνω το εκπαιδευτικό νομοσχέδιο, πάει πολύς καιρός που δεν ασχολούμαι με τα εκπαιδευτικά, πολύ περισσότερο με τα πανεπιστήμια. Μπορείτε όμως να διαβάσετε τη γνωμοδότηση του Επιστημονικού Συμβουλίου της Βουλής και να δείτε τα σημεία στα οποία ασκείται κριτική. Εγώ τα βρίσκω βάσιμα.

Εμείς όμως εδώ λεξιλογούμε, το έχουμε πει. Κι έτσι, απ’ όλη τη γνωμοδότηση της υπηρεσίας της Βουλής θα σταθώ σε ένα εντελώς δευτερεύον σημείο, που όμως έχει ενδιαφέρον λεξιλογικό -και λεξικογραφικό, θα έλεγα, κι ας είναι παρωνυχίδα της παρωνυχίδας (μια συνάδελφος έλεγε παλιά, όταν εξετάζαμε διά μακρών κάποιο μεταφραστικό ζήτημα σε όλη του τη λεπτομέρεια, ότι φτάσαμε στις αιμορροΐδες της μύγας). Αλλά το κουσούρι μου αυτό, ν’ ασχολούμαι (και) με τα ελάσσονα, το παραδέχομαι.

Λοιπόν, ανάμεσα στα πολλά που επισημαίνονται σχετικά με το νομοσχέδιο, υπάρχει και το εξής:

Στην παράγραφο 2 του άρθρου 371 ορίζεται ότι «iii) Στην τρίτη (3η) ζώνη, «Σχολικοί Μαθητικοί Όμιλοι», εντάσσονται, για συνεχόμενο δίωρο καθημερινά, με ενδιάμεσο ολιγόλεπτο διάλειμμα, οι σχολικοί μαθητικοί όμιλοι, στο πλαίσιο λειτουργίας των οποίων δύναται να προσφέρεται δράση, δημιουργική απασχόληση, ελεύθερη έκφραση και ψυχαγωγία με αντικείμενα σχετιζόμενα με τον αθλητισμό, τα ομαδικά αθλήματα, τους παραδοσιακούς ή μοντέρνους χορούς ….  τη διαπολιτισμική παιδεία, την πολιτειότητα και πολιτότητα, τον εθελοντισμό, την παιδική επιχειρηματικότητα, τη δημιουργία εφημερίδας. … ».

Μεταξύ των δυνητικών αντικειμένων των σχολικών μαθητικών ομίλων συγκαταλέγονται η «πολιτειότητα» και η «πολιτότητα». Λαμβανομένου υπόψη ότι οι όροι αυτοί δεν απαντούν, μέχρι σήμερα, στα λεξικά της ελληνικής γλώσσας, σκόπιμο θα ήταν να αποδοθούν περιφραστικά.

Μας λέει δηλαδή η επιστημονική υπηρεσία της Βουλής ότι ανάμεσα στα αντικείμενα με τα οποία μπορεί να ασχοληθούν οι μαθητικοί όμιλοι συγκαταλέγονται «η πολιτειότητα και πολιτότητα», αλλά οι όροι αυτοί δεν υπάρχουν στα λεξικά οπότε θα ήταν σκόπιμο να αποδοθούν με περίφραση.

Και σε ένα βαθμό έχουν δίκιο οι συντάκτες της γνωμοδότησης. Πράγματι, οι όροι αυτοί, πολιτειότητα / πολιτότητα, δεν είναι γνωστοί στους πάντες. Μπορεί να ξενίσουν όσους διαβάσουν το νομοσχέδιο ή, μετά την αναμενόμενη ψήφισή του, όσους κληθούν να εφαρμόσουν τον νόμο, αν δεν αλλάξει η διατύπωση.

Και επίσης έχει δίκιο ο συντάκτης της γνωμοδότησης, όταν αναφέρεται σε λεξικά. Διότι όταν δεν ξέρουμε μια λέξη, αυτό κάνουμε -ανατρέχουμε σε λεξικό. Βέβαια, στις μέρες μας υπάρχει και το διαδίκτυο, με μηχανές αναζήτησης, οπότε πολλοί προτιμούν αυτή τη λύση -κι εγώ, πολλές φορές-  όμως η μηχανή αναζήτησης δεν θα σου βγάλει απαραιτήτως τον ορισμό (χώρια που μπορεί να υπάρχει και ζήτημα εγκυρότητας της πηγής).

Δίκιο έχει επίσης ο συντάκτης της γνωμοδότησης κατά το ότι ο όρος «πολιτειότητα» όπως και ο όρος «πολιτότητα» δεν απαντούν στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (έκδ. 1998) αλλά ούτε και στο Λεξικό Μπαμπινιώτη (5η έκδοση, 2019).

Όμως, αυτά τα δύο δεν είναι «όλα τα λεξικά». Είναι δύο από τα τεσσερα, όπως μ’ αρέσει να λέω, «μεγάλα σύγχρονα λεξικά μας».

Αν ο συντάκτης ανέτρεχε στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών (που είναι, διάολε, και δημόσιος φορέας) θα έβλεπε ότι σχετικό λήμμα υπάρχει. Κατά το Χρηστικό Λεξικό, πολιτειότητα ή πολιτότητα είναι η ιδιότητα του πολίτη και αποτελεί μεταφορά του γαλλ. citoyenneté. Aυτά, στο λήμμα πολιτειότητα, ενώ στο λήμμα πολιτότητα υπάρχει παραπομπή προς το προηγούμενο.

Πολύ πιο εκτενής πραγμάτευση γίνεται στο ΜΗΛΝΕΓ, το «υπό κατασκευή» ηλεκτρονικό λεξικό των εκδόσεων Πατάκη. Και εκεί οι δυο όροι (πολιτειότητα / πολιτότητα) θεωρούνται συνώνυμα:

πολιτειότητα (λόγ. πολιτειότης) & πολιτότητα (λόγ. πολιτότης):

Η ιδιότητα του πολίτη, αυτού που ανήκει σε μια πολιτικά οργανωμένη κοινωνία, με αποτέλεσμα να αναγνωρίζεται πως στο πλαίσιό της έχει καθορισμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις

Και αναπτύσσονται και μερικά δίλεκτα, όπως το «ενεργός πολιτειότητα»:

ενεργός πολιτειότητα

Η ενεργητική συμμετοχή του ατόμου στα κοινά, πράγμα που προϋποθέτει να είναι ενημερωμένο για αυτά, να γνωρίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του που απορρέουν από την ιδιότητά του να ανήκει σε μια συγκεκριμένη πολιτικά οργανωμένη κοινωνία, να εκφράζει τις απόψεις του, να συμμετέχει ενεργά στις πολιτικές και κοινωνικές δομές διαμόρφωσης απόψεων ή λήψης αποφάσεων, όπως είναι οι αυτοδιοικητικοί θεσμοί, τα πολιτικά κόμματα, οι συνδικαλιστικοί φορείς, οι επιστημονικές ενώσεις, οι σύλλογοι ή άλλες ενώσεις προσώπων, αλλά και οι άτυπες συλλογικότητες κτλ., να απαιτεί να επικρατεί διαφάνεια και δικαιοσύνη και γενικότερα να συμμετέχει ενεργά στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων του στον δημόσιο χώρο

Ο όρος citoyenneté μας είχε απασχολήσει και στο μεταφραστικό της ΕΕ και το είχαμε αποδώσει «ιδιότητα του πολίτη» και ειδικώς το citoyenneté européenne «ιδιότητα του Ευρωπαίου πολίτη». Αυτά στις αρχές του αιώνα. Ωστόσο, ο μονολεκτικός όρος έχει πολλά πλεονεκτήματα κι έτσι, το 2008 ακόμα στη Λεξιλογία οι όροι πολιτειότητα/πολιτότητα εμφανίζονταν ως καθιερωμένοι -δηλαδή πριν εκδοθεί το Χρηστικό Λεξικό. Σε επόμενη συζήτηση ο Ν. Λίγγρης είχε πει ότι προτιμά την «πολιτότητα» διότι είναι πιο διάφανη η σημασία της μέσω του σχηματισμού της.

Ωστόσο, ενώ ο όρος υπάρχει σε λεξικά και σε σώματα κειμένων δεν είναι ευρύτερα διαδεδομένος -και ίσως κάποιους να ξενίζει. (Έλεγε κάποιος, θυμάμαι, σε μια συζήτηση μεταξύ μεταφραστών, πως η πολιτειότητα δεν του αρέσει γιατί θυμίζει την ηλιθιότητα, κάτι που μου θύμισε ένα ωραίο λογοπαίγνιο του Λαπαθιώτη όταν, σχολιάζοντας κάποιες απόψεις του νεαρού Ελύτη περί υπερρεαλισμού, τις αποκάλεσε «ελυτιότητες»).

Οπότε, σκέφτομαι ότι ίσως θα ήταν καλύτερα στο νομοσχέδιο να μπει ο περιφραστικός όρος «ιδιότητα του πολίτη». Επίσης, το παράδοξο είναι ότι ο συντάκτης του νομοσχεδίου αναφέρει  «πολιτειότητα και πολιτότητα», δίνοντας την εντύπωση ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές, έστω και παρεμφερείς, έννοιες, μια εντύπωση που δεν επιβεβαιώνεται από τα λεξικά.

Κι έτσι, αν ήμουν εγώ πρωθυπουργός θα…. Λάθος, αν ήμουν εγώ ο συντάκτης της γνωμοδότησης, στο συγκεκριμένο σημείο θα διάλεγα διαφορετική διατύπωση. Θα έγραφα κάτι σαν:

Μεταξύ των δυνητικών αντικειμένων των σχολικών μαθητικών ομίλων συγκαταλέγονται η «πολιτειότητα» και η «πολιτότητα». Επειδή οι δύο αυτοί όροι δεν απαντούν στα πιο διαδεδομένα λεξικά της ελληνικής γλώσσας, και επειδή, τόσο στα λεξικά όπου λημματογραφούνται όσο και στα σώματα κειμένων, εκλαμβάνονται ως συνώνυμοι, σκόπιμο θα ήταν η φράση «την πολιτειότητα και πολιτότητα» να αντικατασταθεί από τη φράση «την ιδιότητα του πολίτη» το νόημα της οποίας είναι διαυγέστερο.

Κατά τα άλλα όμως, η έκθεση του Επιστημονικού Συμβουλίου θέτει καίρια ζητήματα. Ελπίζω η επόμενη κυβέρνηση να καταργήσει τον νόμο Κεραμέως, λαμβάνοντας υπόψη και αυτές τις επισημάνσεις.

 

 

Advertisement