Και πάλι για τον Ισοκράτη και τους «μετέχοντες της ημετέρας παιδείας»

Δυο ρητά του αρχαίου ρήτορα Ισοκράτη εμφανίζονται τακτικά στη δημόσια συζήτηση. Το ένα είναι το «απόφευγμα», όπως τα λέμε εδώ στο ιστολόγιο, για τη «δημοκρατία που αυτοκαταστρέφεται», για το οποίο έχουμε επανειλημμένα γράψει -σας παραπέμπω σε παλιότερο άρθρο μας.

Το άλλο είναι το απόσπασμα από τον Πανηγυρικό περί ελληνικής παιδείας. Ήρθε και πάλι στην επικαιρότητα, επειδή το ανέφερε ο αποπεμφθείς από τη Νέα Δημοκρατία βουλευτής Κώστας Μπογδάνος, αντιπρόεδρος πλέον του ακροδεξιού κόμματος Εθνική Δημιουργία (που έχει ιδρύσει μαζί με τον Θάνο Τζήμερο και τον Φαήλο Κρανιδιώτη), στην πρόσφατη συζήτηση του νομοσχεδίου για την ανώτατη παιδεία.

Εκεί είπε, ανάμεσα σε άλλα:

Πουθενά δεν δηλώνει ο μεγάλος ρήτωρ ότι όποιος παίρνει ελληνική παιδεία γίνεται αυτομάτως Έλληνας· ας παύσουν λοιπόν ορισμένοι, συμπεριλαμβανομένου και του λογογράφου του κ. πρωθυπουργού, να χρησιμοποιούν το «της ημετέρας παιδείας μετέχοντες», το οποίο ως φράση δεν υπάρχει και πουθενά στο πρωτότυπο, για να μας πείσουν ότι Έλληνας δήθεν γίνεσαι με λίγα χρόνια σε ένα ελληνικό σχολείο … Αν κάποιοι λοιπόν φιλοδοξούν να λύσουν το δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδος με Αφρικανούς ή με Πακιστανούς ας βρουν άλλο πρόσχημα, όχι τον Ισοκράτη. Αυτά, από έναν τριτοδεσμίτη.

Αναφέρεται στον λογογράφο του πρωθυπουργού, αλλά, στη συγκεκριμένη τουλάχιστον συζήτηση ο κ. Μητσοτάκης δεν φαίνεται να επικαλέστηκε τη ρήση του Ισοκράτη. Ωστόσο, είναι πολύ πιθανό να την έχει χρησιμοποιήσει πρόσφατα σε άλλη ευκαιρία. Και πράγματι είναι σωστό αυτό που λέει ο κ. Μπογδάνος ότι η φράση «της ημετέρας παιδείας μετέχοντες» δεν υπάρχει «πουθενά στο πρωτότυπο», αλλά απλώς για δημιουργία εντυπώσεων το λέει, διότι ο Ισοκράτης έλεγε «περί ημετέρας παιδεύσεως». Δεν είναι Κώστας, είναι Κωνσταντίνος.

Να πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή και να δούμε τη ρήση του Ισοκράτη -και τις ενστάσεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί από διαφόρους που αμφισβητούν την ερμηνεία της. Προειδοποιώ ότι παίρνω αφειδώς υλικό από παλαιότερα άρθρα του ιστολογίου.

Λοιπόν, στον Πανηγυρικό του (παράγρ. 50), ο Ισοκράτης είπε/έγραψε:

Τοσοῦτον δ’ ἀπολέλοιπεν ἡ πόλις ἡμῶν περὶ τὸ φρονεῖν καὶ λέγειν τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ὥσθ’ οἱ ταύτης μαθηταὶ τῶν ἄλλων διδάσκαλοι γεγόνασιν, καὶ τὸ τῶν Ἑλλήνων ὄνομα πεποίηκεν μηκέτι τοῦ γένους, ἀλλὰ τῆς διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ μᾶλλον Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας.

Ας δούμε και μια αγγλική μετάφραση:

So far has Athens left the rest of mankind behind in thought and expression that her pupils have become the teachers of the world, and she has made the name of Hellas distinctive no longer of race but of intellect, and the title of Hellene a badge of education rather than of common descent.

Και η δική μου προσπάθεια:

Τόσο πολύ ξεπέρασε η πόλη μας (η Αθήνα) τους υπόλοιπους ανθρώπους στη σκέψη και στο λόγο, ώστε οι μαθητές της έγιναν δάσκαλοι των άλλων, και το όνομα των Ελλήνων το έχει κάνει να φανερώνει όχι πλέον τη φυλή αλλά τη διάνοια, με αποτέλεσμα περισσότερο να αποκαλούνται Έλληνες αυτοί που μετέχουν στη δική μας παιδεία παρά στην κοινή καταγωγή.

Και για να μη μεγαλοπιάνομαι, μια έγκυρη παλιότερη μετάφραση:

«Είναι δε τόσο μεγάλη η απόσταση που χωρίζει την πολιτεία μας από τους άλλους ανθρώπους ως προς την πνευματική ανάπτυξη και την τέχνη του λόγου, ώστε οι μαθητές της έχουν γίνει διδάσκαλοι των άλλων και κατόρθωσε (η πολιτεία μας) ώστε το όνομα των Ελλήνων να είναι σύμβολο όχι πλέον της καταγωγής, αλλά της πνευματικής ανύψωσης, και να ονομάζονται Ελληνες εκείνοι που παίρνουν τη δική μας μόρφωση και όχι αυτοί που έχουν την ίδια καταγωγή». (Ισοκράτους Λόγοι, Πανηγυρικός, Μτφρ. Α. Μ. Γεωργαντοπούλου, Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, 1940.)

Γύρω στο 2000, πολλοί κάτοικοι της Νέας Μηχανιώνας εξεγέρθηκαν όταν μαθεύτηκε ότι ο αριστούχος μαθητής Οδυσσέας Τσενάι, αλβανικής βέβαια καταγωγής, επρόκειτο να είναι σημαιοφόρος στην παρέλαση της 25ης Μαρτίου. Ο τότε πρόεδρος της δημοκρατίας Κωστής Στεφανόπουλος, τασσόμενος υπέρ του να είναι σημαιοφόρος ο αριστούχος Αλβανός, είχε πει ότι «Έλληνες είναι όσοι μετέχουν της ελληνικής παιδείας, όπως είπε ο Ισοκράτης». Επισημάνθηκε τότε, από ελληνοκεντρικούς σχολιαστές που ήθελαν να κρατηθεί η σημαία μακριά από χέρια αλλοδαπών, ότι ο πρόεδρος διαστρέβλωσε τον Ισοκράτη.

Στο ίδιο θέμα, ο πρωην υπουργός Στέλιος Παπαθεμελής είχε προσπαθήσει να «ερμηνεύσει» το ισοκρατικό χωρίο παρερμηνεύοντας τις σημασίες των «πεποίηκεν» και «δοκείν είναι», ως εξής:

Τόσο πολύ ξεπέρασε η πόλη μας η Αθήνα τους άλλους ανθρώπους, ώστε οι μαθητές της έγιναν δάσκαλοι των άλλων. Και το όνομα των Ελλήνων δημιούργησε την πεποιημένη (:πλαστήν) εντύπωση να φαίνεται ότι είναι (:δοκείν είναι) χαρακτηριστικό όχι του γένους, αλλά της διανοίας. Και να αποκαλούνται (καλείσθαι και όχι καλείν) από τους άλλους όχι από μάς, Έλληνες μάλλον οι μετέχοντες της ημετέρας εκπαιδεύσεως και όχι της κοινής καταγωγής.

Εδώ πιάνουμε τον πρώην υπουργό στα πράσα, να χαλκεύει τη μετάφραση! Υποκείμενο του ρήματος πεποίηκεν (το οποίο δεν έχει υποχρεωτικά την απόχρωση της πλαστότητας, όπως θα δούμε πιο κάτω) είναι η πόλις ημών, όχι το όνομα των Ελλήνων. Το όνομα των Ελλήνων είναι αντικείμενο του ρήματος πεποίηκεν, άρα ο κ. Παπαθεμελής ή δεν ξέρει πού παν τα τέσσερα από αρχαία ή ξέρει και το μαγείρεψε, για να μπορέσει να στριμώξει την πεποιημένη εντύπωση που δεν υπάρχει στο κείμενο του Ισοκράτη. Εξίσου εκ του πονηρού είναι και η προσθήκη «από τους άλλους όχι από μας» στο καλείσθαι. Η όλη προσπάθεια θυμίζει πολύ κάποιες μεταφράσεις της Καινής Διαθήκης, που είναι σχεδόν διπλάσιες από το πρωτότυπο, διότι ο θεολόγος μεταφραστής κρίνει σκόπιμο να σουλουπώσει ιδεολογικώς το ιερό κείμενο, μην πάει αλλού ο νους του αναγνώστη.

Όμως, όσο κι αν προσπαθεί ο Παπαθεμελής εδώ (κι άλλοι αλλού) να βγάλουν ξίγγι από τη μύγα, το ποιώ σημαίνει απλώς «κατασκευάζω, φτιάχνω». Διότι, για να σημαίνει το ποιώ ‘μιμούμαι, παριστάνω, δημιουργώ πεποιημένη εντύπωση’, πρέπει να συντάσσεται με κατηγορηματική μετοχή. Για παράδειγμα, ποιώ τινα γελώντα, παριστάνω κάποιον που γελάει. Ενώ με απαρέμφατο όπως έχουμε εδώ, το ποιώ σημαίνει απλούστατα κάνω: ποιώ τινα γελάν, κάνω κάποιον να γελάει.

Και άλλοι ελληνοκεντρικοί τονίζουν το «δοκεί» που σημαίνει, λένε, φαίνεται αλλά δεν είναι. Όμως, το «δοκώ» με απαρέμφατο έχει ακριβώς τη σημασία «νομίζομαι, θεωρούμαι», όπως λέει το Λίντελ Σκοτ (λ. δοκέω, ΙΙ.5) οι δοκούντες είναί τι = άνθρωποι που θεωρείται ότι είναι κάτι. Και πιο καθαρά, όταν λέει ο Δημοσθένης οι δεδογμένοι ανδροφόνοι εννοεί «οι ευρεθέντες ένοχοι ανθρωποκτονίας», όχι «αυτοί που φαίνονται φονιάδες αλλά δεν είναι», όπως θα ήθελε ο Παπαθεμελής!

Άλλοι πάλι σχολιαστές, όπως ο μακαρίτης πια πρώην ΠτΔ Χρήστος Σαρτζετάκης, στήριξαν την αποδομητική τους επιχειρηματολογία στο «καλούνται». Έγραψε ο Χ.Σ. σε κάποιο περιοδικό: «Δεν λέγει, λοιπόν, ο Ισοκράτης ότι ‘Ελληνες «είναι» οι της ημετέρας παιδεύσεως μετέχοντες, όπως, κατά διαστροφήν του κειμένου, διατείνεται ο αρθρογράφος σας, αλλά ότι αυτοί «καλούνται» έλληνες όπως κατά την σύγχρονον εποχήν – πρόκειται περί του ιδίου φαινομένου – αποκαλούμε «αμερικανάκια» αυτούς, οι οποίοι, χωρίς να είναι Αμερικανοί, ομιλούν την γλώσσαν των και μιμούνται αμερικανικά πρότυπα ζωής».

Προσπερνώ το ότι ο χαρακτηρισμός «αμερικανάκια» ήταν (και είναι) πάντοτε μειωτικός και έρχομαι στο ρήμα «καλούμαι», αντιγράφοντας παλιό σχόλιο του φίλου Τιπούκειτου:

Είναι αλήθεια ότι στα νέα ελληνικά το «(απο)καλούμαι» κάποτε λειτουργεί ως αντώνυμο, σχεδόν, του «είμαι»: σημαίνει δηλαδή «είμαι Χ μόνο κατ’ όνομα», «αποκαλούμαι Χ αλλά δεν είμαι στην πραγματικότητα». Ωστόσο, στα αρχαία ελληνικά το «καλούμαι» όχι μόνο δεν αντιδιαστέλλεται προς το «ειμί», αλλά συχνότατα χρησιμοποιείται σχεδόν σαν συνώνυμό του! Ιδού λίγα, ελάχιστα παραδείγματα:

1. Οδ. η 313: ἐμὸς γαμβρὸς καλέεσθαι: δεν πρόκειται βέβαια για κάποιον που απλώς αποκαλείται γαμπρός του ομιλητή, αλλά για κάποιον που είναι πράγματι γαμπρός του.

2. Αισχ. Πέρσ. 1-2: τάδε μὲν Περσῶν τῶν οἰχομένων | Ἑλλάδ’ ἐς αἶαν πιστὰ καλεῖται. Με το «τάδε μὲν … καλεῖται» ο Χορός των περσών συμβούλων αναφέρεται στον εαυτό του. Όταν λένε λοιπόν ότι «οι δώδεκα γέροντες που βλέπετε, αγαπητοί θεαταί, ονομάζονται πιστά (δηλ. πιστοί σύμβουλοι) των Περσών», δεν υπαινίσσονται βέβαια ότι αποκαλούνται απλώς και ότι δεν είναι στην πραγματικότητα πιστοί σύμβουλοι!

3. Ἰλ. Δ 61: οὕνεκα σὴ παράκοιτις κέκλημαι· Γ 138 φίλη κεκλήσῃ ἄκοιτις· Ὀδ. ζ 244 αἲ γὰρ ἐμοὶ τοιόσδε πόσις κεκλημένος εἴη. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η συγγενική σχέση (παράκοιτις, ἄκοιτις, πόσις) είναι πραγματική· η χρήση του «καλείσθαι» δεν τη θέτει υπό αμφισβήτηση!

Έτσι λοιπόν και στο απόσπασμα του Ισοκράτη, η χρήση του «καλείσθαι» δεν κρύβει κανέναν πονηρό υπαινιγμό, δεν αμφισβητεί υπόρρητα τον ελληνισμό όσων της παιδεύσεως της ημετέρας μετέχουσιν. Κάθε άλλο: λέει ότι όσοι μοιράζονται τη δική μας παιδεία ονομάζονται αλλά και είναι Έλληνες. Ή μάλλον ονομάζονται Έλληνες επειδή είναι Έλληνες. Τόσο απλά.

Αυτό ακριβώς λέει ο Ισοκράτης. Και παρατηρώ ότι όσοι οργίλοι καταγγέλλουν για διαστρέβλωση της ισοκρατικής ρήσης, δεν πρόσεξαν, ή πρόσεξαν αλλά προτίμησαν να συγκαλύψουν, την τελευταία φράση του χωρίου: μάλλον… ή τους της κοινής φύσεως μετέχοντας.

Τι λέει εδώ ο Ισοκράτης; Ότι πιο άξιοι να καλούνται Έλληνες είναι όσοι μετέχουν της ημετέρας παιδείας παρά όσοι έχουν ελληνική καταγωγή. Επομένως, κύριε βουλευτή, ο αλλοδαπός που έχει πάρει την ελληνική παιδεία αξίζει περισσότερο ν’ αποκαλείται Έλληνας απ’ ό,τι ο εκ φύσεως Έλληνας που την αγνοεί. Παναπεί, ο αριστούχος Αλβανός είναι απόλυτα άξιος να αποκαλείται Έλληνας και επομένως να φέρει την ελληνική σημαία, εφόσον το επιθυμεί. Έτσι λέει ο Ισοκράτης. Πιο άξιος μάλιστα από τα βλαστάρια μας που είναι σκράπες. Ο Ισοκράτης το λέει.

Όσο για τον Οδυσσέα Τσενάι, δυο φορές νομίζω ότι στερήθηκε την τιμή να είναι σημαιοφόρος, μία στο γυμνάσιο και μία στο λύκειο. Οι οργισμένοι γονείς και κηδεμόνες της Μηχανιώνας κατάφεραν τον σκοπό τους, και ο λαμπρός νέος έφυγε από την Ελλάδα και είναι τώρα καθηγητής κάποιας βαθμίδας σε πανεπιστημιακό νοσοκομείο της Νέας Υόρκης. Το δε δημογραφικό, της Ευρώπης γενικά αλλά και πολύ περισσότερο της Ελλάδας ειδικότερα, δεν θα λυθεί χωρίς συστηματική πολιτική για την αποδοχή, ένταξη και πολιτογράφηση μεταναστών -και παράλληλα, με την οικοδόμηση σύγχρονου κράτους. Δεν αρκεί η παροχή κινήτρων στα νέα ζευγάρια, αλλιώς επιδοτούμε απλώς την οικονομία της Γερμανίας και των άλλων πλούσιων χωρών.

 

 

 

Advertisement