«Πρέπει να σου πω Σταυρούλα»: η γλώσσα των τηλεοπτικών ειδήσεων (Μια συνεργασία του Νίκου Νταή)

Δημοσιεύω σήμερα ένα άρθρο που μου έστειλε με μέιλ ο τακτικός αναγνώστης του ιστολογίου Νίκος Νταής, με θέμα τη γλώσσα των δελτίων ειδήσεων στην τηλεόραση.

Ο συγγραφέας, συνταξιούχος εδώ και λίγα χρόνια, είναι κλασικός φιλόλογος και ιστορικός,  με μάστερ κλασικών σπουδών από το πανεπιστήμιο του Τορόντο. Δίδαξε ιστορία στο Κολέγιο Αθηνών. 

Συχνά, οι τοποθετήσεις για τη «γλώσσα της τηλεόρασης» (ή «των δελτίων ειδήσεων» ή «των δημοσιογράφων της τηλεόρασης») που διαβάζουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά και στον παραδοσιακό τύπο, δεν είναι παρά μια σταχυολόγηση γραμματικών και συντακτικών λαθών (και «λαθών»). Ευτυχώς, ο Ν. Νταής στο σύντομο άρθρο του δεν αρκείται σε αυτή την πλευρά. 

Κάποια δικά μου σχόλια βρίσκονται σε [αγκύλες].

«Πρέπει να σου πω Σταυρούλα»: η γλώσσα των τηλεοπτικών ειδήσεων.

Οι εκφωνητές κι ανταποκριτές των ειδήσεων έχουν δημιουργήσει μια ελληνική σχολή, που παρουσιάζει αρκετή ομοιογένεια ανάμεσα σε διαφορετικά κανάλια. Ας δούμε τους κανόνες της παράξενης δεοντολογίας τους, όπως φανερώνεται στα δελτία ειδήσεων.

1. Αν είσαι ανταποκριτής, μην απευθύνεσαι στο κοινό αλλά στην κεντρική παρουσιάστρια ή παρουσιαστή και προσποιήσου ότι την/τον πληροφορείς από πρώτο χέρι για ό,τι έχει συμβεί, έστω κι αν λόγω θέσης εκείνη ή εκείνος ξέρει τα πάντα.
2. Αυτό το μικρό θέατρο σού δίνει τη δυνατότητα να μετατρέψεις τις κύριες προτάσεις, που κανονικά θα χρησιμοποιούσες για να παρουσιάσεις γεγονότα, σε προτάσεις ειδικές: «πρέπει να σου πω Σταυρούλα ότι, πρέπει να αναφέρω Γιώργο ότι, θέλω να τονίσω Αντριάνα ότι, οφείλω να παρατηρήσω Εύα, είμαι υποχρεωμένος να επισημάνω Σία, πρέπει να υπογραμμίσω Αντώνη, πρέπει να πούμε, να πούμε…». Μ’ αυτό τον τρόπο προβάλλεις τον εαυτό σου και δίνεις έμφαση στις αποκαλύψεις σου, ακόμα κι αν είναι τελείως ασήμαντες.
3. Μην στενοχωριέσαι όταν η κεντρική παρουσιάστρια ή παρουσιαστής ξεστομίζει τη δική σου είδηση πριν την πεις εσύ ή σε διακόπτει άγαρμπα, όπως συνηθίζεται στην Ελλάδα. Πες: «έτσι ακριβώς είναι Σταυρούλα, έχεις δίκιο Εύα, όπως τα λες είναι Σία». [Εμένα πάντως με εκνευρίζει φοβερά όταν η κεντρική παρουσιάστρια ή ο κεντρικός παρουσιαστής διακόπτουν εντελώς άγαρμπα τον δημοσιογράφο]
4. Οι ανταποκρίσεις σου να έχουν συναίσθημα και λογοτεχνική αξία. Κάθε θάνατος να είναι «τραγικός», κάθε έγκλημα «φρικτό». Μη λες ότι αυτό έγινε, αλλά «συγκλονίζει ή συγκινεί βαθύτατα το…», «τραγικό παιγνίδι έπαιξε η μοίρα…». Μη λες ότι κάποιος πέθανε αλλά «έσβησε ή άφησε την τελευταία του πνοή»∙ όχι βρήκαν το σώμα νεκρό αλλά «βρήκαν την άτυχη γυναίκα σε λίμνη αίματος». Μη λες το αυτοκίνητο ή το κτίσμα καταστράφηκε αλλά «μετατράπηκε σε άμορφη μάζα σιδηρικών ή σε βομβαρδισμένο τοπίο», όχι έπιασε φωτιά αλλά «πύρινη λαίλαπα ή πύρινος εφιάλτης κατακαίει αλύπητα στο πέρασμά της», όχι κάηκαν σπίτια αλλά «παραδόθηκαν στις φλόγες ή έγιναν στάχτη»∙ όχι οι δρόμοι και οι πλατείες πλημμύρισαν αλλά «μετατράπηκαν κυριολεκτικά σε ορμητικά ποτάμια και λίμνες», όχι οι άνθρωποι έπαθαν μεγάλες ζημιές αλλά «μετρούν τις πληγές τους», όχι έγινε μεγάλη καταστροφή αλλά «βιβλική καταστροφή, κόλαση του Δάντη».

Μη λες η βουλή ψήφισε αλλά «άναψε το πράσινο φως»∙ όχι οι επιστήμονες προειδοποιούν αλλά «κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου»∙ όχι αυτό προκάλεσε έκπληξη αλλά «ήταν κεραυνός εν αιθρία». Μη λες αυτός διαφώνησε αλλά «έδωσε χαστούκι», όχι ο νόμος απαγορεύει αλλά «βάζει φρένο» κα. Αν σου δοθεί η ευκαιρία, δείξε και την ευσέβειά σου: «άγιο είχαν ή από θαύμα σώθηκαν οι δύο κοπέλες που…» [Για το κλισεδολόγιο των δελτίων ειδήσεων θα μπορούσε να γραφτεί άρθρο -βέβαια, έχουν και τα κλισέ τη θέση τους, με μέτρο]

5. Μολονότι οι θεατές πιστεύουν όσα λες, μην τσιγκουνεύεσαι τα επιρρήματα εντυπωσιασμού γιατί είναι το αλατοπίπερο της είδησης: «πραγματικά συγκλονίζει το δράμα…», «ράγισαν κυριολεκτικά οι καρδιές στην κηδεία…» (έστω κι αν εννοείς «μεταφορικά»). Οι καλοί δημοσιογράφοι φτάνουν μέχρι τα δεκαπέντε «πραγματικά/ κυριολεκτικά/ ουσιαστικά/και βέβαια» σε μια σύντομη ανταπόκριση.
6. Χώνε όσο συχνότερα μπορείς το επίρρημα «ουσιαστικά» ή «στην ουσία»∙ δίνει στο λόγο σου εμβρίθεια και κύρος. Μη σε νοιάζει διόλου ότι το επίρρημα χρησιμοποιείται μόνο για να δείξει λογικό συμπέρασμα∙ ακόμη και πανεπιστημιακοί το χρησιμοποιούν ρητορικά και αδιαφόρετα.
7. Μεταχειρίσου λόγιες φράσεις για να δείξεις το γλωσσικό σου επίπεδο: «οι ψυχολόγοι παράσχουν βοήθεια», «επίγειες δυνάμεις συνδράμουν». Αν σου πουν ότι αυτά είναι γραμματικά λάθη, αγνόησέ τους: κι άλλοι γύρω έτσι τα λένε. Μη χρησιμοποιείς τα ρήματα διαλέγω και προτιμώ∙ είναι προϊστορικά. Επίλεξε το «επιλέγω». Μη λες η συνεδρίαση συνεχίζεται αλλά «εξελίσσεται ή είναι σε εξέλιξη». Ακόμα κι η βροχή ή η λιακάδα «είναι σε εξέλιξη».
8. Δώσε ζωντάνια στο λόγο σου, δείξου μοντέρνος κι αντισυμβατικός. Πες: «συμπληρώνεται το παζλ», «το κερασάκι στην τούρτα ήταν…», «στον αέρα η πρώτη κατοικία», «οι τράπεζες βάζουν τρικλοποδιά», «κλείδωσαν τα μέτρα», «κατέβασαν ρολά οι…», «στα κάγκελα οι…», «σε θρίλερ εξελίσσεται», «η κατάσταση είναι εξίσωση ή γρίφος για γερούς λύτες», «παίζεται πολεμικό πόκερ μεταξύ…», «την είδε παράξενα ο πρόεδρος της κομισιόν» κα.
9. Για να δείξεις ότι έχεις κάνει έρευνα και διασταυρώσει πληροφορίες κι εξακριβώσει τα στοιχεία σου, βάλε ένα-δυο περαστικούς να πουν τι άκουσαν από κάποιον που κάτι πήρε τ’ αυτί του στη γειτονιά. Δεν είν’ ανάγκη να είναι αυτόπτες μάρτυρες, η ζωντάνια της ανταπόκρισης μετράει. Μην τους ρωτάς τι είδαν, αλλά πίεσέ τους πολύ να πουν πώς αισθάνονται.
10. Τα μάτια σου δεκατέσσερα με τους πολιτικούς και τα κόμματα. Να μεταφέρεις αυτούσια τα λόγια τους, λέγοντας πάντα «είπε ή δήλωσε χαρακτηριστικά» (έστω κι αν αυτό το επίρρημα αναφέρεται σ’ ένα διαρκές γνώρισμα ενός ανθρώπου), για να τους κολακέψεις. Μη διανοηθείς να τους κρίνεις δημόσια, γιατί έχουν τη δύναμη να σε ρίξουν στο περιθώριο, τώρα ή στο μέλλον όταν γίνουν κυβέρνηση.
11. Μην ανησυχείς αν χάνεις συχνά τα λόγια σου, αν δε σου βγαίνει όπως το ξεκίνησες και το πιάνεις απ’ την αρχή, αν κάνεις χάσματα, αν επαναλαμβάνεσαι ή απλώνεσαι σε ανούσιες λεπτομέρειες και σε κόβει ο κεντρικός παρουσιαστής. Τα ίδια προβλήματα έχουν αρκετοί συνάδελφοί σου. Τα ελληνικά κανάλια δεν είναι καλορυθμισμένες μηχανές όπως το BBC, το CNN και η DW, όπου οι δημοσιογράφοι μιλούν σε συνεχή λόγο, με καλή διατύπωση και σύνταξη, είτε ερευνούν ένα γεγονός, είτε αναλύουν κριτικά μια κατάσταση απαντώντας σε μια σειρά δύσκολων ερωτήσεων, πάντα μέσα σε χρόνο κανονισμένο από πριν. Δεν είναι BBC, όπου για παράδειγμα οι δημοσιογράφοι συγκεντρώνουν με προσοχή το αποδεικτικό υλικό για να εντοπίσουν αυτουργούς και βαρβαρότητες στον πόλεμο της Ουκρανίας, χωρίς αισθηματολογίες και μελοδραματισμούς. Ναι, η ΕΡΤ δε θα γίνει ανεξάρτητη όπως το BBC. Σύμφωνα με την αξιολόγηση των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα (RSF.org), η Ελλάδα είναι στην 108^η θέση ανάμεσα σε 180 χώρες και τελευταία στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
12. Δείχνε αυτοπεποίθηση και βάζε διαρκώς συνδετικά επιρρήματα στο λόγο σου, κι ας είναι τελείως περιττά: «κατ’ αρχάς/κατ’ αρχήν, στη συνέχεια, από κει και πέρα, όσον αφορά, και βέβαια». Χρησιμοποίησε άφθονους εναντιωματικούς συνδέσμους: «όμως, ωστόσο, ωστόσο όμως», ακόμα κι όταν τους μεταχειρίζεσαι σα συμπλεκτικούς και δεν εκφράζεις καμιά λογική αντίθεση.

………………………………………………………………………………………………….

Το συμπέρασμα είναι ότι οι Έλληνες εκφωνητές των ειδήσεων έχουν διαμορφώσει μια γλώσσα εντυπωσιασμού με άφθονα λάθη: συντακτικά, γραμματικά, εκφραστικά, αισθητικά. Πολλοί φαίνονται εξίσου ανεπαρκείς και στην ουσία της δουλειάς τους: μεταδίνουν τα γεγονότα χωρίς σοβαρή έρευνα, χωρίς κρίση κι ερμηνεία. Μεταδίνουν πολιτικές ανακοινώσεις με στόμφο, σα φερέφωνα πολιτικών και κομμάτων. Με ποιες διαδικασίες αξιολογούνται και προσλαμβάνονται άνθρωποι που χάνουν τα λόγια τους και δεν μπορούν να προετοιμάσουν μια προφορική παρέμβαση λίγων λεπτών; Γιατί οι δημοσιογράφοι μας δε διδάσκονται από τα καλά ξένα κανάλια;

Η καλή διατύπωση είναι αποτέλεσμα της καλής και ελεύθερης δημοσιογραφίας, η κακή διατύπωση αποτέλεσμα της κακής και ανελεύθερης. Οι καλοί ανταποκριτές προσπαθούν να διαπιστώσουν τι ακριβώς έγινε, να το τοποθετήσουν σ’ ένα προϋπάρχον πλαίσιο, να ερευνήσουν αίτια και πιθανά αποτελέσματα, να θέσουν ερωτήματα και να προβληματίσουν. Είναι άνθρωποι με αυτόνομη, αδέσμευτη και καλλιεργημένη σκέψη, γι’ αυτό διαθέτουν αυτόνομη και σκεπτόμενη γλωσσική διατύπωση. Αντίθετα όσοι θέλουν απλώς να εντυπωσιάσουν τον ακροατή και να ξεσηκώσουν το συναίσθημά του, καταφεύγουν στη μελοδραματική μπουρδογλώσσα που συνδυάζει λόγιες με αγοραίες φράσεις, υπερβολές με εκφραστικά λάθη.

Η προχειρότητα συνοδεύεται από στόμφο. Είναι «η ροπή μας προς την επιφανειακή ρητορεία, αυτή τη λοιμική», όπως παρατήρησε ο Γιώργος Σεφέρης σε ένα από τα εξαιρετικά δοκίμιά του (Η Γλώσσα στην Ποίησή μας, Δοκιμές 2^ος τόμος). Οι ρίζες αυτής της τάσης βρίσκονται στην αρχαία ρητορική, που νίκησε τη φιλοσοφία (ο πλατωνικός Φαίδρος είναι συγκλονιστικό κείμενο πάνω στη μάχη αυτή) και επέβαλε την κυριαρχία της, έως την αναγέννηση της φιλοσοφίας στα νεότερα χρόνια και την επικράτηση της επιστημονικής μεθόδου. Δυστυχώς η κριτική μέθοδος δεν έχει έρθει ακόμη σα γενικευμένος θεσμός στην εκπαιδευτική και κοινωνική πραγματικότητα της Ελλάδας. Η μεγάλη έκταση της αποστήθισης και της ανερμάτιστης ρητορείας στα σχολεία και τα πανεπιστήμια το αποδείχνει.

Είναι φανερό ότι οι ανταποκριτές πρέπει να απευθύνονται στο κοινό και να σταματήσουν το θέατρο∙ να εγκαταλείψουν τη γλώσσα της φιγούρας και τα «να πούμε», να προβληματιστούν πάνω στη μέθοδο και το σκοπό της δουλειάς τους, να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους. Υπάρχουν θετικά σημάδια. Μερικοί προτιμούν απλότητα και ουσία. Κάποιοι ετοιμάζουν από πριν τον ολιγόλεπτο λόγο τους, για να έχει ροή και αρτιότητα∙ δεν είναι δα και δύσκολο. Ελπίζω πως κάποιοι άλλοι παρακολουθούν συστηματικά τα καλά ξένα κανάλια.

Νίκος Νταής, Αύγουστος 2022.

Advertisement