Η Πιάφ και ο Βαζέχα, το Μίτσιγκαν και η Γκουέρνικα

Πριν από καμιά σαρανταριά χρόνια, στο περιοδικό Διαβάζω, ο μακαρίτης Βασίλης Ραφαηλίδης είχε κάνει κριτική μιας ιστορίας του παγκόσμιου κινηματογράφου, που την είχε μεταφράσει ο Δημοσθένης Κούρτοβικ, ο οποίος εκτός από κριτικός λογοτεχνίας είναι και πολύ καλός μεταφραστής.

Ανάμεσα σε άλλες παρατηρήσεις που είχε να προσάψει ο Ραφαηλίδης στο βιβλίο ήταν και λάθη σε ονόματα, όπως του Γιόρις Ίβενς, του Ολλανδού κομμουνιστή σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ -στο βιβλίο τον έγραφαν Ίφενς.

Στην αυστηρή κριτική του Ραφαηλίδη απάντησε ο Κούρτοβικ και για το θέμα του Ολλανδού σκηνοθέτη απάντησε ότι ο Ίβενς προφέρεται στα ολλανδικά Ίφενς. Ο Ραφαηλίδης ανταπάντησε σε επόμενο τεύχος, υπήρχε και κόντρα ανταπάντηση, με οξείες εκφράσεις εκατέρωθεν -αλλά δεν έχω κρατήσει τεκμήρια του καβγά, που πάντως ήταν αρκετά ενδιαφερον ανάγνωσμα.

Για το θέμα του Ίφενς/Ίβενς ο Ραφαηλίδης επέμενε ότι ήταν λάθος η επιλογή να γραφτεί Ίφενς κι ας προφέρεται έτσι, εφόσον έχει καθιερωθεί αλλιώς στα ελληνικά. Ο Κούρτοβικ είχε παρεμπιπτόντως αναφέρει ότι έχει μάθει τους φωνητικούς κανόνες 20 γλωσσών ώστε να αποδίδει κατά το δυνατόν με ακρίβεια τα ξένα ονόματα, oπότε ο Ραφαηλίδης ειρωνεύτηκε αυτή την άγονη γνώση -τι ωφελεί, είχε περίπου γράψει, να ξέρεις τη φωνητική μιας γλώσσας που δεν την ξέρεις (αλλά βέβαια δεν είχε δίκιο σ’ αυτό).

Το πρόβλημα της «σωστής» απόδοσης ξένων κύριων ονομάτων επανέρχεται συχνά στη συζήτηση. Τώρα, ειδικά για τον Ίβενς, αλλά και γενικά, εγώ είμαι σε γενικές γραμμές υπέρ της διατήρησης των καθιερωμένων μεταγραφών, κι ας είναι και λάθος.

Διότι βέβαια το πρόβλημα τίθεται επειδή έχουμε διαφορετικό αλφάβητο. Αλλιώς θα κρατούσαμε το Ivens και θα το προφέραμε, βεβαίως, Ίβενς, όπως οι Ισπανοί προφέρουν Θάρα το Zara ή οι Γάλλοι πρόφεραν Τατσέρ την κ. Θάτσερ. Έχοντας διαφορετικό αλφάβητο, έχουμε έναν κόπο παραπάνω να κάνουμε, τη μεταγραφή, αλλά ο αναγνώστης παίρνει μια επιπλέον πληροφορία.

Για τον Ίβενς, έλεγα, ένα στοιχείο που δίνει δίκιο στον Ραφαηλίδη, πέρα από το ότι έτσι είχε καθιερωθει το όνομα στα ελληνικά και έτσι εξακολουθεί να είναι καθιερωμένο, είναι πως ο Ίβενς είχε καριέρα και στις Ηνωμένες Πολιτείες (μέχρι να σφίξουν τα πράγματα για τους κόκκινους, οπότε έφυγε) και σε άλλες χώρες, οπότε μια «διεθνής» προφορά δικαιολογείται. Από την άλλη, είναι αναμφίβολο πως στα ολλανδικά ακούγεται το φ, Ίφενς.

Τον παλιό εκείνο καβγά τον θυμήθηκα στο πρόσφατο άρθρο μας για τα σπουργίτια, προχτές, όταν είχα το δίλημμα αν θα γράψω «Εντίθ Πιάφ», όπως έχει καθιερωθεί, ή «Εντίτ Πιάφ», όπως προφέρεται στα γαλλικά, διότι οι Γαλλοι δεν έχουν το θήτα. Κανονικά το γράφω «Εντίθ», αλλά προχτές προβληματίστηκα, είδα ότι έχω αναφερθεί, σε άλλο άρθρο, στην πολιτικό Εντίτ Κρεσόν, οπότε το έβαλα Εντίτ, χωρίς να υποστηρίζω ότι καλά έκανα.

Η Πιάφ μεσουράνησε στη δεκαετία του 1950. Στην Ελλάδα τότε ξέραμε περισσότερα γαλλικά απ’ όσο σήμερα, ενώ τα αγγλικά δεν είχαν την εξάπλωση που έχουν. Ωστόσο, την είπαμε Εντίθ, αγγλογαλλικώς, παντρεύοντας τα αγγλικά σύμφωνα με τον γαλλικό τονισμό στη λήγουσα. Αυτό ίσως εγινε επειδή το όνομα Edith, αγγλικής προέλευσης άλλωστε, είναι πιο κοινό στα αγγλικά.

Πριν προχωρήσω, να πω ότι στο σημερινό άρθρο θα εξετάσουμε μονάχα κύρια ονόματα. Μόνο στα κύρια ονόματα υπάρχει ως πρότυπο (αν υπάρχει, μάλιστα) το πώς προφέρεται το όνομα στη γλώσσα του συγκεκριμένου προσώπου (ή, γενικότερα, της οντότητας -για να πιάσουμε και τις ομάδες ποδοσφαίρου, ας πούμε, ή τα τοπωνύμια). Όταν έχουμε κοινές λέξεις, ο απόλυτος γλωσσικός νομοθέτης είναι ο λαός, κι αν ο λαός αποφάσισε να κάνει φανέλα τη flannel και μοδίστρα τη modiste, κι όποιος αποφανθεί πως αυτά είναι «λάθος» και τα «σωστά» είναι «φλανέλα» και «μοδίστα» δεν ξέρει πού πατά και πού πηγαίνει.

Να πούμε και κάτι ακόμα, ότι σε ορισμένες περιπτώσεις το ελληνικό αλφάβητο δεν επαρκεί για να αποδώσει τα μακρά φωνήεντα ή τα παχιά σύμφωνα. Δεν θα εξετάσουμε τέτοιες περιπτώσεις που οφείλονται στην αδυναμία του αλφαβήτου (όλων των αλφαβήτων -υπάρχει άλλωστε και το Φωνητικό) ούτε θα συζητήσουμε αν πρέπει να αποδίδουμε με «αι, η, ω» τα μακρά e/i/o.

Με βάση τα παραπάνω, πολλές καθιερωμένες, στα ελληνικά, αποδόσεις κυρίων ονομάτων διαφέρουν από τον τρόπο που προφέρονται αυτά τα ονόματα στη μητρική γλώσσα του προσώπου. Σε έναν κόσμο που κυριαρχείται πλέον από την αγγλική, ίσως πρέπει να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα σε αγγλικά ονόματα και στα άλλα.

Το αγγλικό όνομα Graham, όπως του έξοχου συγγραφέα Graham Greene, στα ελληνικά μεταγράφεται Γκράχαμ, αν και η αγγλική του προφορά είναι Γκρέιαμ -ωστόσο, η αμερικανική είναι Γκραμ.

Ο Αμερικανός πρόεδρος Ronald Reagan στα ελληνικά μεταγράφηκε Ρίγκαν (που μπορούσε να γράφεται και Ρήγκαν). Ήδη στα χρόνια που ήταν ενεργός κάποιοι είχαν επισημάνει ότι στα αμερικανικά προφέρεται Ρέιγκαν, και η Καθημερινή, αν θυμάμαι καλά, το έγραφε έτσι. Νομίζω όμως ότι το Ρίγκαν ήταν και είναι η επικρατέστερη μεταγραφή.

Ο Carl Sagan νομίζω ότι εξακολουθεί να μεταγράφεται Καρλ Σαγκάν. Η αγγλική προφορά του είναι Σέιγκαν.

Τα επώνυμα σε -ey αποτελούν ολόκληρη κατηγορία. Εδώ, όσα είχαν καθιερωθεί πριν πάρει το κουτάλι μας νερό, μένουν σε -εϊ, π.χ. Έλβις Πρίσλεϊ ενώ η αμερικανική προφορά είναι Πρέσλι ή Χάρλεϊ Ντάβιντσον ενώ η αμερικανική προφορά είναι Χάρλι. Γράφω «αμερικανική», διότι η βρετανική προφορά, τουλάχιστον του Πρίσλεϊ, νομίζω πως είναι «Πρέσλεϊ» ή «Πρέζλεϊ». Όταν ήταν υποψήφιος Πρόεδρος των ΗΠΑ ο Mitt Romney, το μακρινό 2012, οι παλιότεροι τον έγραψαν Ρόμνεϊ, οι καινούργιοι Ρόμνι. Και ο ηθοποιός George Clooney, ενώ αρχικά μεταγράφτηκε Κλούνεϊ, στη συνέχεια έγινε Κλούνι.

Αξιοσημείωτο όμως είναι ότι τα καθιερωμένα έμειναν ως είχαν, κι έτσι οι Χαρλεάδες δεν έγιναν Χαρλήδες όπως ειρωνικά είχε αναρωτηθεί ο Γιάννης Χάρης. (Και πάντως, αν θέλουμε να γράψουμε αμερικανικά τη Χάρλεϊ Ντάβιντσον θα γράψουμε Χέρλι Ντέβιντσον).

Στο άρθρο του για το θέμα αυτό ο Γ. Χάρης είχε γράψει το εξής βάσιμο:

Η τάση να αποδοθεί πιστά η προφορά, αναμορφώνοντας τον Γκράχαμ Σουίφτ σε Γκρέιαμ Σουίφτ, ή και τον Πόε σε Πόου, μας απομακρύνει εξίσου από την εικόνα του ονόματος, και πάντως έχει, ας δεχτούμε, νόημα μόνο αν μιλάει κανείς με ξενική προφορά. Γιατί αν μιλήσει ελληνικά, ακολουθώντας τη φωνητική της ελληνικής γλώσσας, τότε το Γκρέιαμ, αντί για το ελαφρώς συμβατικό Γκράχαμ, είναι, νομίζω, τερατώδες. Και σκεφτείτε τώρα ξαφνικά να διορθώσουμε σε Ρόοζβελτ τον Ρούζβελτ, Τζιμπρώλταρ το Γιβραλτάρ, Βα(γ)ουένσα τον Λεχ Βαλέσα.

Θα μου πείτε, αλλιώς θα πούμε ένα όνομα αν μιλάμε ελληνικά και αλλιώς αν μιλάμε αγγλικά; Φυσικά. Εγώ που ζω σε ξένη χώρα προφέρω αλλιώς το δικό μου επώνυμο στα γαλλικά, αλλιώς στα αγγλικά και αλλιώς στα ελληνικά. Οπότε, όταν μιλάω ελληνικά θα πω Γκράχαμ Γκριν κι όταν τύχει να αναφερθώ στον συγγραφέα στα αγγλικά θα πω Γκρέιαμ Γκριν.

Όταν το πρωτότυπο όνομα δεν είναι αγγλικό, η κατάσταση ενδεχομένως να περιπλέκεται από το ότι μεσολαβεί ένα ακόμα φίλτρο και ενδεχομένως να προφέρουμε το ξένο όνομα όπως το προφέρουν οι Άγγλοι (ή, παλιότερα, οι Γάλλοι). Γι’ αυτό και λέμε Βαν Γκογκ τον Van Gogh και όχι «φαν χοχ» όπως οι Ολλανδοί. Για να πάμε από τα ψηλά στα χαμηλά, ο Σουηδός ποδοσφαιριστής Kim Kallstrom, που διέπρεπε στα ευρωπαϊκά γήπεδα πριν από καμιά δεκαπενταριά χρόνια, προφερόταν Κάλστρομ, όπως περίπου στα αγγλικά, και όχι Σέλστρομ, όπως στα σουηδικά.

Κάποτε μεταγράφουμε ένα επώνυμο ακολουθωντας κανόνες άλλης γλώσσας. Έτσι, η μεταγραφή Αϊζενστάιν αντιστοιχεί στο Eisenstein σαν ο σκηνοθέτης να ήταν Γερμανός, αλλά ο Эйзенштейн ήταν Ρώσος και νομίζω πως στα ρωσικά (επιβεβαιώστε, παρακαλώ) προφέρεται Εϊζενστέιν. Ο γελοιογράφος Jean Marc Reiser μεταγράφηκε Ράιζερ, σαν να ήταν επίσης Γερμανός, αλλά στα γαλλικά προφερόταν Ρεζέρ. (Αυτό δεν είναι όμως κανόνας απαράβατος για τα γερμανοφερμένα γαλλικά επώνυμα, που μπορεί να προφέρονται και γερμανότροπα).

Μια και ανέφερα ρωσικά ονοματα, έχει σχολιαστεί ειρωνικά η τάση του Αλέξη Κωστάλα να προφέρει Μπαρίς, Μπαλσόι ή Γκριγκαρόβιτς, ακολουθώντας δηλαδή τη ρωσική προφορά (όπου το άτονο ο προφέρεται α). Το βρισκω εξεζητημένο. Αν είναι έτσι, να πούμε και Λιένιν, αφού κι αυτός έτσι προφέρεται στα ρώσικα.

Λοιπόν, είμαι υπέρ της διατήρησης των καθιερωμένων σε γενικές γραμμές, αλλά αναγνωρίζω πως κάποια ξεκαθιερώνονται, αλλάζουν. Αναφέρω στον τίτλο το Μίτσιγκαν. Έτσι το λέγαμε παλιότερα (και το λέγαμε, διότι ας πούμε υπήρχε κι ένα Προφίσιενσι Μίτσιγκαν, ένα δίπλωμα πιο εύκολο από του Κέμπριτζ -ωχ, Κέιμπριτζ). Σήμερα νομίζω πως έχει καθιερωθεί το Μίσιγκαν, αν και διατηρείται και ο τύπος Μίτσιγκαν.

Πριν από τη μεταπολίτευση, τον Τσε τον μεταγράφανε Γκουεβάρα, ενώ σήμερα έχει επικρατήσει το Γκεβάρα. Αλλά και ο πίνακας του Πικάσο λεγόταν παλιότερα Γκουέρνικα, ενώ σήμερα έχει καθιερωθεί το Γκερνίκα.

Ο Sean Connery ξεκίνησε την καριέρα του ως Σιν (ή Σην) αλλά την ολοκλήρωσε ως Σον. Ο Stanley Kubrick ξεκίνησε ως Κιούμπρικ αλλά στα τελευταία γραφόταν επίσης Κούμπρικ.

Το Ιλινόις όλο και περισσότερο γράφεται Ιλινόι. Από την άλλη, το εντελώς συμβατικο Αρκάνσας παραμένει, παρόλο που η προφορά του στα αμερικάνικα είναι περίπου Άρκανσο.

Δεν θα βάλω κανόνες για το «σωστό», όπως είχε ζητήσει σχολιαστής. Να καταγράψουμε περιπτώσεις, περισσότερο θέλησα -και υπήρξα ιδιαίτερα φειδωλός στην περιπτωσιολογία, για να συμπληρώσετε εσείς.

Όσο για τον Βαζέχα του τίτλου, είναι αντίστροφη περίπτωση. Όταν ήρθε ο Πολωνός κανονιέρης από τη Ρουζ Χορζόφ (το οποίο Χορζόφ βέβαια δεν προφέρεται έτσι), κάποιος έξυπνος άνθρωπος που είδε ότι το διαβατήριό του έγραφε Warzycha είχε την καλή ιδέα να τον ρωτήσει πώς τον λένε. Βαζέχα, απάντησε (περίπου) ο Κριστόφ, Βαζέχα τον έγραψαν λοιπόν και όχι Βάρζιτσα όπως ίσως τον έγραφαν αν είχαν προσπαθήσει να το μεταγράψουν αβοήθητοι.

Βέβαια, τώρα ο Βαζέχα έχει πάρει και ελληνική ιθαγένεια (είχε κατέβει και σε εκλογές καναδυό φορές), οπότε δεν μιλάμε πλέον για ξένο όνομα.

Αυτά από μένα, περιμένω τα δικά σας σχόλια.

Advertisement